Мартин Иден - 17

Келесі бір қатынағанында ол Герман Шмидті де ерте келіпті. Мартин екеуіне сыпайы, әдемі сөздермен құтты болсын айтқан, бірақ топастау күйеуге оның шешенсуі ұнамай қалса керек. Мұнан кейін Мартин тек отырмай анада Мэриен келіп кеткеннен кейін жазған бір өлеңін оқыды. Күйеу жігіт онан сайын безіресін... «Бал ашар» деген бұл өлеңі Мэриенге арнап шығарған тым тәуір дүние еді де, Мартин дауыстап, нәшіне келтіріп өзі оқып берген еді. Бірақ қонағының ешқайсысы елең қылмағанын байқап, таң қалды. Ол ол ма, Мэриен қымсынып күйеуіне қарай берді, ал жігіттің дөрекі кескінінде өкініш мен реніштен өзге ештеме байқалмады. Көп ұзамай екеуі кетіп қалды. Оқиға енді осымен тынғандай болған еді. Бірақ Мартин, тегі, жұмысшы болғанымен заты әйел Мэриеннің өзіне арнап шығарған өлеңге масаттанбағанын түсіне алмады.
Бірнеше күн өткесін Мэриен тағы келді. Бұл жолы жалғыз екен. Анада ерсі қылық көрсеттің деп Мартинге келе килікті.
— Немене, не боп қалды, Мэриен,— деді таң қалған Мартин.— Сен туған-туысқаныңа, ең кемі маған намыстанып келгеннен саумысың?
— Әрине, намыстанып келіп отырмын,— деді қыз.
Көзінен жас шыққанын көріп, Мартин онан сайын састы. Әйтеуір, өкпелеуі рас сияқты.
— Бауыры туғанына бір ауыз өлең шығарған екен деп Германың шынымен-ақ қызғанып қалған жоқ па?
— Қызғанғаны несі, тәйірі,— деді қыз өкси жылап,— ол әдепсіздік қой бұл, көр... көргенсіздік дейді.
Мартин «солай сөйле» дегендей бір ысқырды да, жәшіктен «Балашарын» алды.
— Түк түсінбеймін,— деді ол өлеңді Мэриенге беріп жатып,— өзің-ақ оқып қарашы, көргенсіз дерлік не бар ішінде? Сен солай дедің ғой?
— Герман айтқан екен, солай болуға тиіс,— деді Мәриен жиіркенген адамша қағазды кері итеріп,— Дереу жыртып тастасын деп жатыр. қалыңдығым туралы мұнан былай жұрттың бәрі оқитын өлең жазушы болмасын, масқара... төзе алмаймын бұған,— дейді.
— Тыңда, Мэриен, ақымақтық қой бұларың,— дей түсті де сөзін бітірмей тоқтап қалды Мартин.
Қатты ренжіп, пұшайман болып отырған Мэриенді аяды, қызға да, күйеуіне де ешқандай сөз ем болмасын түсінді, қылықтарының ерсі екенін біле тұра екеуіне де қарсы болмай-ақ қояйын деп ойлады.
— Жарайды,— деді де қағазды жыртып-жыртып, корзинкаға тастады.
«Балашардың» түп нұсқасы бір Нью-Йорк журналының редакциясында жатқан, соны көңіліне демеу тұтты. Мэриен де, күйеуі де оны ешуақытта көрмейтіні сөзсіз, басылған күнде де кішкентай күнәсыз өлеңнен ешкімге келер бәле жоқ.
Бірақ Мэриен қипақтап, корзинкаға қарай береді.
— Ұрықсат па?—деді ол бір кезде.
Мартин басын изеді. Мэриен күйеу жігітінің тапсырмасын орындағанына дәлел болсын дегендей қағаз қиындыларын теріп, бәрін қалтасына салып алды. Бұл кезде Мартин ішінен Мэриенді Лиззи Коноллиге ұсатып тұр еді. Бауыры театрда кездестірген сонау жас жұмысшы қыздай өткір де албырт болғанымен, екеуінің киімінде, мінез-құлқында, қалпында бір ұқсастық бар екен. Мартин қиялында бұл екеуін Морздардың қонақ үйінде көріп, күлді. Күлдіргі сурет көмескіленіп, жоқ боп кетті де, Мартинді іле-шала әлдеқандай шексіз жалғыздық сезімі жеңді. Мэриен де, Морздардың қонақ үйі де өмір сапарының өткінші кезеңдері ғана ғой. Ол, міне, өтіп те кетті. Енді Мартиннің аңсары кітаптарына ауды. Сенімді сырласы, айнымас адал жолдасы осылар ғана.
— Немене, маған бірдеме дедің бе?—деді ол кенет таңырқап.
Мэриен сұрағын тағы қайталады.
— Неге жұмыс істемей жүрсің дейсің бе?—деп Мартин күлді, бірақ онысы шын күлкіге ұқсаған жоқ.— Дәу де болса осыны сұратып отырған сенің Германың ғой.
Мэриен басын шайқады.
— Өтірік айтушы болма,— деді ол қатуланып, қыз төмен қарады.— Германыңа айта бар: өзгенің шаруасында ісі болмасын. Қалыңдығына арнап өлең жазсам, бәлкім, оған да тиетін шығар, бірақ онан өзгеге араласуының реті жоқ. Білдің бе? Демек, сен де менен жазушы шықпайды деп, мені адасып жүрген адам деп ойлайды екенсің ғой. Семьясын дүйім жұртқа масқара қылып жүрген біреу деп бағалайды екенсің ғой? Солай ма?
— Меніңше өзіңе лайықты қызмет тапқаның жөн,— деді зілмен Мэриен, Мартин оның шынын айтып тұрғанын сезді.— Герман былай дейді...
— Менен аулақ жүрсін Германың!—деді Мартин әзілдеп. — Онан да тойларың қашан болады — соны айтшы. Және Германыңнан сұрап біл — тойыңда менен сыйлық алуға рұқсат ете ме екен?
Мэриен кеткеннен кейін осы оқиға туралы Мартин ұзақ ойланды, күйінді, іштей күлді. Иә, бұлардың бәрі: Мэриен, оның күйеуі, өзі теңдес жолдастары, Руфьтің төңірегіндегілер — бәрі де жалпы бір өлшемге, бір пішімге бейімделеді, бәрі бірдей тұрмыста бұрыннан келе жатқан дайын үлгі бойынша тұрмақ болады. Үнемі бірін-бірі көре жүре, бірі-біріне еліктей жүре, бұл сорлылардың әрқайсысы өзінің жақсы болсын, жаман болсын, өзгеше дара қасиетін жоям деп әбігер. Жөргегінен құлы болып кеткен жосықсыз жол-жораны бұзбау үшін бұлар өмірден ат-тонын ала қашады. Мартиннің көз алдынан тізбектеліп күллі таныстары — мистер Бэтлермен қолтықтасып Бернард Хиггинботам, Чарли Хэпгудпен құшақтасып Герман Шмидт өтті. Солардың бәріне пар-парымен, жеке-жеке Мартин зейін қойып қарап өтті. Кітаптан көрген биік парасат, ізгі мораль тұрғысынан әрқайсысына баға берді, бірақ ешкімге тақымы толған жоқ. Бұл ұлы жүрек, данышпан ақыл иесі адамдар қайда кеткен? Жауап таппады. Тар бөлмесіне сыймай қаптап кеткен пасық, топас, тұрпайы елестің арасынан ондайларды көре алмады. Бұл тобырды ол ит етінен жек көреді, мүмкін Цирцея да өзінің доңыздарынан осылай жиіркенген болар.
Елестің ең соңғысы көз алдынан ғайып болған шақта, күтпеген, тілемеген тағы бір елес пайда болды, ол — қалпағының жиегі делдиген, үстіне қаусырма куртка киген, аяғын ырғаң-ырғаң басқан, ойын-жиын десе қалмайтын есалаң-желөкпе — сонау алыстап кеткен өміріндегі Мартин Иден еді.
— Сенің де жетісіп тұрған жерің шамалы-ды, достым,— деді оған Мартин.— Сенің де ой-пиғылың, білімің осылардан озған жоқ-ты. Сен де ақыл тоқтатып, қайғы-қам ойлаған емессің. Пікір дегенді дайын тұрған тігулі заттай киіп жүре беретінсің. Сен де жұрт не айтса, соны істедің. Шайканың жын қаққан көсемсымағы болдың. Себебі, олар осыған лайықсың деді,— сен көндің. Шайкамен қырық пышақ болып, қырқысқанда, осыны ұнатқандықтан емес, жоқ, шынында, сенің онан жаның түршігетін, тек жұрт қолпаштап қоймағасын, иығыңнан қаққасын, мақтағанды көтере алмай өкіректеп кететінсің. Сенің Май Сүдінмен ұрысу себебің шегінгің келмеді, шегінбеген себебің көкірегіңде көзі тасырайған қара жүрек айуан тұрды. Оның үстіне жұрт бұрын еркек адам қатты, қаһарлы, қанқұмар, рахымсыз болуы тиіс, біреуді өлтіре соғу, зақымдау еркекке лайық іс деп құлағың етін жеген. Ал сен күшік бірге жүрген жолдастарыңның қызын неге аздырдың? Білесің бе? Ұнатқандықтан емес еді ғой, жоқ, олай еткен себебің: өзіңмен бірге ұрғашының соңынан шұбырған өңшең төбет сені әдейі қайрап, айдап салатын. Сен солардың қолшоқпары болдың. Сонан бері талай уақыт өткен екен. Айтшы қане, қазіргі пікірің қалай?
Осыған жауап қайтарғысы келгендей елес қыбыр етіп, өзгерді. Дөрекі куртка мең жиегі далиған қалпақ ғайып болып, оның орнына жұпыны костюм пайда болды; жігіттің суық түсі жылынып, ақиқат пен сұлулықтың іштен түскен сәулесінен қияпаты нұрланды. Бұл көрініс қазіргі Мартинге ұқсас еді. Ол шам жарығы түскен стол үстіндегі ашулы тұрған кітапқа еңкейіп қарап тұр. Кітаптың атына көз салды. «Эстетика негіздері». Мартин лезде елеске еніп, тұлғаласып тұтасып кетті де, столға отырып, үңіле қарап, кітабын оқи бастады.
Отызыншы тарау
Екеуі бір-біріне ғашық екенін алғаш рет ашып айтатын былтырғы қоңыр күздің тамылжыған күндеріндей биылғы күздің бір шырын шуағында Мартин Руфьке «Сүйіспеншілік туралы сонеттерін» оқыды. Бұл күні олар бауыр басқан баяғы төбешіктеріне барып, оңаша отырған еді. Руфь сонетке сүйсінгендей тамсана берді; қолжазбасының соңғы бетін оқып болған соң, Мартин осы жолы бұл не айтар екен деп абыржи күтті.
Біраз уақыт үндемей отырып қалған Руфь ойындағы пікірін аузынан шығаруға именген адамша күмілжіп, тұтыға сөйледі.
— Бұл өлеңіңіз тамаша,— деді ол,— әлбетте, өте жақсы.Бірақ осыған ешкім қаламақы төлемейді. Менің не айтайын деп отырғанымды түсінесіз бе,— деді жалынғандай,— жазғандарыңыздың тіршілікке пайдасы жоқ. Не себепті екенін біле алмаймын, бәлкім, сауда-саттық жағдайы солай ма, әйтеуір шығармаларыңызбен күн көре алмайтыныңыз анық. Сөзімді дұрыс түсініңіз, қымбаттым. Мен, міне, мына бір жақсы өлеңнің өзіме арналғанына масаттанып қалдым — әйтпесе, әйел болам ба. Бірақ, өзіңіз айтыңызшы, Мартин, осы өлең екеуіміздің қосылу тойымызды жақындата ала ма? Жоқ. Мені пайдакүнем, ақшақұмар адам екен деп ойламаңыз. Мен сізді сүйемін, күндіз-түні ойлайтыным сіздің болашағыңыз. Міне, бір-бірімізге сыр ашқанымызға аттай жыл асқан екен. Сонан бері той өткізер күніміз алыстамаса, жақындамапты. Сөзімді әдепсіздікке жори көрмеңіз: әңгіме менің жан-жүрегім туралы, бүкіл өмірім туралы екенін ескеріңіз. Зәуде жазбай тұра алмайтын болсаңыз — газеттердің біріне неге орналаспайсыз, мысалы, сізге неге хабаршы болмасқа? Тіпті, аз күнге болса да.
— Стилім бұзылады,— деп Мартин күңк етті,— осы күнгі стиліме төселу үшін қаншама еңбек еткенімді білмейсіз ғой.
— Білемін, ақшасына бола газетке талай фельетон жазғансыз, онан стиліңіз бұзылған жоқ еді ғой.
— Оның жөні басқа. Мен ұзақты күн сарылып отырып, жазу жұмысын аяқтағаннан кейін ғана өзімді-өзім қамшылап, қиналып фельетон жазатынмын. Ал газетке басыбайлы хабаршы болу бірыңғай қара кәсіппен айналысып, ертелі-кеш шапқылап, барыңды соған сарп ету деген сөз! Тіршілігің құйынға айналады, не алды, не арты жоқ минуттік міндет үшін өмір суруге тура келеді. Хабаршының хабарлаудан өзге жұмыспен айналысуға, мысалы, стиль туралы ойлануға да мұршасы жоқ. Хабар әдебиет емес. Енді ғана өз стилім қалыптаса бастаған шақта хабар-ошар жинап кету әдебиетте өліммен тең. Әрбір фельетон, оның әрбір сөзі мен үшін тірі азап, өзіме, сұлулық сезіміме жасалған зорлық, қиянат. Мұның маған өте ауыр тиетінін, мүмкін, түсіне қоймассыз. Мен шыны қылмыс жасаған адам тәріздімін. Мен «қара кәсіп» ретінде жазған әңгімелерім өтпей қалса, ол үшін костюмімді закылетке беруге тура келсе де,— іштей қуанатынмын. Ал «Сүйіспеншілік туралы сонеттерді» жазғанда тебіреніп, төбем көкке жеткендей болушы едім! Творчество қуанышы деген дүниедегі ең асыл сезім, ізгі қуаныш. Менің басыма оралған тарыншылық пен ауыртпалықтың бәрін көтеріп кететін сол ғана.
Руфьтің түсінуінше творчество қуанышы деген бос сөз. Оның осы пікірде екенін Мартин білмейді. Өйткені, біреумен әңгімелескенде Руфь бұл сөзді жиі қолданады. Өзі де оны соның аузынан естіген. Творчество қуанышы туралы Руфь кітаптан оқыған ғой. Университет профессорларының лекциясынан да естіген, өнер бакалавры дәрежесіне емтихан тапсырғанда өзі бұл сөзді талай қолданған да. Бірақ Руфь біреудің сөзін жаттап алып, қайталау ғана болмаса, өзіндік ой-пікірі жоқ, творчестволық серпініс дегенді білмейтін адам.
— Бәлки, сіздің «Теңіз толғауларыңызды» редактордың түзетуі орынды шығар?—деді Руфь.— Әдеби шығармаға дұрыс баға бере алмаса редактор — редактор бола ма?
— Мінеки, бұл көпшілік мақұл көрген, бірақ шалағай пікірдің жаны сірі екеніне тағы бір дәлел,— деп Мартин қаны сүймейтін редакторлардың атын атағанда ыршып түсті.— Бардың бәрі кәміл, бәрінен де сол мақұл деушілік бар. Белгілі бір құбылыстың болу фактысының өзі ғана соның заңды екеніне дәлел деп санаушылық бар және осы пікірдегі кісілердің ойынша мұның бәрі қазіргі жағдайда ғана емес, мәңгі-бақи заңды бола берешек. Қатардағы күйкі адам, надан болғандықтан мұндай сандыраққа сене береді. Бұл құралыптас адамдардың ой жүйесін Вейнингер тамаша суреттеген. Өзі ойға олақ адам, ойлы адамдардың сыртынан тағдырын билеп жүрмін деп санайтын көрінеді.
Осының бәрін түсінуге Руфьтің өресі жетпейтін шығар деген ой caп ете түсті де Мартин кілт тоқтады.
— Вейнингердің кім екенін білмеймін,— деді қыз,— сіздің әр нәрсенің басын қосып-шатып, шумақтап-шумақтап әкеліп, қорыта салуға құмарлығыңыз сонша, кейде тіпті пікіріңізге түсіне алмай қаламын. Мен айтқам, егер редактор...
— Мен айтайын,— деп жігіт тағы сөзін бөлді оның,— редакторлардың кемі тоқсан тоғыз проценті мұратына жете алмаған, талабы жанбаған талантсыздар. Талантсыз жазушылар. Оларға творчество қуанышынан гөрі редакцияда бейнет шегіп, ми ашыту, журналының жұртқа тарауы мен баспашының жылпостығына кіріптар болу оғай ғой дейсіз бе. Олар кезінде жазушы болам деп дәмеленіп, жазып та қараған. Бірақ, түк шығара алмаған. Осының салдарынан келіп өмірде қисынсыз бір парадокс пайда болды. Әдебиеттің кірер есігін сол бірөңкей әдебиеттегі талантсыз төбеттер қоритын болған. Редактор, олардың көмекшілері, рецензенттер, жалпы қолжазба оқитындардың бәрі — бір кезде жазушы болам деп, бола алмай қалғандар. Міне, әдебиеттің тағдырын шешуге,— нені басуға тұрады, нені басуға болмайды деген мәселені шешуге келгенде, бұған праволы кісілердің ішінде ең сорлысы осылар болса керек еді. Іс жүзінде олай емес, – талант туралы пікір айтатын сол дарынсыз дарақылардың өзі. Онан кейін сыншылар, бұлар да талансыздардың бір сорты. Сіз маған осылардың бәрі бір кезде өлең, проза жазуды арман етпеді, тіпті, жазып көрген жоқ демеңіз, жазып көргенде қандай, бірақ түк шықпаған ғой. Ал журналдағы солар жазған сын мақалалар балық майы сықылды жылымшы татып, жүрек айнытады. Қысқасы, рецензент пен сыншы атаулыға менің көзқарасым қандай екенін білесіз. Әлбетте, ұлы сыншылар бар, бірақ олар жарқын жұлдыздай әдебиет әлемінде сирек кездеседі. Егер менен жазушы шықпаса, мен редактор боламын. Әйтеуір нан тауып жеуге жарармын. Мүмкін, нан соғар ғана емес, май coғap да болып қалармын.
Аңдампаз Руфь ғашығының пікірінде қайшылық барын тез аңғарды.
— Жарайды, солай-ақ болсын, Мартин,— сонда талантты адамның бәріне бірдей есік жабық болса, ұлы жазушылар қайдан шыққан?
— Олар болмайтын істі болғызды. Жалын атқан тамаша шығармаларымен жауларының күлін көкке ұшырды. Мыңнан бірдің ғана басына қонатын ғаламаттың күшімен арманына жетті. Карлейльдің дәулері сынды оларға ешкімнің әлі жетпеді. Мен де сондай дәу болам. Болмасты болдырамын.
— Өзіңіз айтқандай, талабыңыз жанбаса қайтесіз? Мен туралы да ойлауыңыз керек қой, Мартин-ау!
— Талабыңыз жанбаса дейсіз бе? —деп Мартин қызға қисынсыз сөз айтқандай мұқата қарады. Сонан кейін қулана күлімсіреп,— ештеме шықпаса, редактор болам-дағы, сіз редактордың зайыбы боласыз!—деді.
Руфь еркелеп, жаратпаған адамсыды. Мартин шөпілдетіп сүйді.
— Болды, қойшы енді, жаным-ай,— деп Руфь жігіттің еріксіз елжіретіп әкеткен қылығына қарсы келе алған жоқ.— Әке-шешеммен сөйлестім. Бұрын олармен бұлай сөйлесіп көрген жоқ едім. Айтқан сөздерін тыңдағаным жоқ, өздерін сыйлағаным жоқ. Мен оларға өтініш емес, талабымды айттым. Екеуі де сізге қарсы. Қатты ғашық болып қалғанымды айтып қоймағасын, папам ақыры жібіді, сізді кеңсесіне қызметке алуға көнді. Екеуміз үйленіп, кішкене коттеджде жеке тұруға жететіндей сізге жалақы тағайындайтын болды. Мұнысы бізге қарасқаны ғой, қайырым еткені ғой, Мартин, солай емес пе?
Мартин ортайып қалды. Қарманып қалтасына қолын салып, темекі, қағаз іздеді (қалтасына темекі салмағалы көп болған), өз-өзінен дыбдырлап, күбірлей берді.
Руфь әлі сөйлеп отыр.
— Шынын айтайын, ренжи көрмеңіз, жағдайды білсін деп әдейі айтып отырмын мұны, папама тым батыл сөз айта бермеңіз, ұнатпайды, әрі сізді жалқауға санайды. Жалқау емес екеніңізді өзім білем ғой. Жұмысты көп істейтініңізді де білем.
«Жоқ, тап осыны сен де білмейсің»,— депойлады ішінен Мартин.
— Өзіңіз қалай көресіз? Менің пікірім сізге де тым батыл көріне ме?—деп қыздың көзіне қадала қарап, жауабын күтті.
— Меніңше, маған... күмәнді тәрізді.
Айтылар сөз айтылып қалды, осынан кейін Мартинге күллі дүние күңгірт көрінді де жаңағы Руфьтің сақтықпен ептеп айтқан, әкемнің кеңсесіне қызметке орналассаңыз қайтеді деген ұсынысы тарс есінен шығып кетті. Ал қыз болса мұның жауабын бұл жолы асықтырмай-ақ, төзіммен қолайлы жағдайын күтіп, есіне тағы бірде салуға әзір еді.
Көп күткен жоқ, Мартин де қызға өз тарапынан сұрақ қойып, бір жағдайды анықтамақ болған. Ниеті қыздың өзіне сенер-сенбесін сынау еді. Бір жұмадан кейін әрқайсысы сауалына тиісті жауабын алды да.
Мартиннің Руфьке «Күн масқара болды» деген мақаласын оқуы бұл жайтты тездетіп жіберді.
— Газетке хабаршы болудан неге қаштыңыз? – деп Руфь шаңқ еткен Мартин мақаласын оқып болғаннан кейін. – Жазу-сызуды жақсы көресіз, бәлкім, атақты журналист, бір газеттің арнаулы тілшісі болып, көп ұзамай көзге ілініп кетер ме едіңіз. Арнаулы тілшілердің кейбірі керемет көп ақша табады, әрі дүние көреді деседі. Оларды тіпті Африкаға да жібереді екен ғой. Стэнлиді сонда жіберіпті. Журналист Ватиканда папаменен тілдеседі, Тибеттің құпия түкпір-түкпірінің бәрін тексереді деп жүр ғой жұрт.
— Демек, менің мақалам сізге ұнамады ма? – деді Мартин.— Сіздіңше, мен журналист бола аламын да, жазушы бола алмаймын ба?
— О, жоқ! Мақалаңыз өте ұнады. Тамаша жазылған. Бірақ соған әлеуметтің өресі жетпей ме деп қорқам. Әйтеуір, менің өзіме түсіну қиынға соқты. Лебізіңіз жақсы, мағынасын түсіну қиын, ешнәрсе ұға алмадым. Ең алдымен ішінде арнаулы ғылыми термин көп. Сіз шығандап, шектен асып кетуге құмарсыз ғой, қымбаттым, өзіңізге оп-оңай нәрсе мына біздің бәрімізге де солай екен деп ойламаңыз.
— Иә, мақалада философиялық терминдер аз емес,— деді күмілжіп Мартин.
Көкейінде жүрген арманды ойын бірінші рет сыртына шығарып, дауыстап оқығанға көңілі қобалжып отырған Мартин қыздың мына сөзіне қайран қалды.
— Жарайды, сөзі олақ-ақ болсын, сонда пікірі де ұнамады ма сізге?
Руфь басын шайқады.
— Жоқ. Мақалаңыз менің бұрын-соңды оқығандарыма ұқсамайды... Мен Метерлинкті де оқығанмын, оны түсінуші едім.
— Сізге оның мистицизмі де түсінікті болғаны ма?— деп Мартин дауыстаңқырап жіберді.
— Иә. Оны мінеп жазған сіздің мына мақалаңыз маған мүлде түсініксіз. Әлбетте, әркімнің өзіндік соны пікірі туралы айтар болсақ...
Мартин қозғалақтап, бірдеңе айтқысы келді де, үндемей отырып қалды. Аздан кейін құлағына Руфьтің сөздері шалынды.
— Сайып келгенде, сіз үшін творчество ойыншық еді,— деді Руфь,— біраз алдандыңыз ғой. Енді тіршілік туралы, мына екеуіміздің болашағымыз туралы ойланатын уақытыңыз жетті, Мартин. Бұған дейін бір өзіңіз үшін өмір сүріп көрдіңіз ғой. Сол да жеткен жоқ па?
— Менің қызмет етуімді қалайсыз ба?
— Иә, папам сізге...
— Білем, білем,— деп Мартин кенет сөзін бөліп жіберді,— онан да турасын айтыңызшы: сіз маған сенбейсіз бе?
Руфь үндемей қолын қысты. Көздері бұлдырап кетті.
— Сізге емес... жазушылығыңызға сенбеймін, сүйіктім,— деді қыз сыбырлап.
— Жазғанымның бәрін оқып едіңіз,— деп Мартин де төтесінен кетті,— кәне, айтыңызшы, қалай көресіз? Соның бәрі бірдей жаман ба? Өзгелердікінен төмен бе?
— Өзге жұрт жазғанына ақша алады.
— Жоқ, бұл жауап емес. Турасын айтыңыз, сіздіңше менің әдебиетке қырым жоқ па?
— Жарайды, олай болса, жауабын берейін,— деді Руфь әрең көнген адамдай.— Мен сізді жазушы болады деп айта алмаймын. Ренжімеңіз, кейімеңіз, қымбаттым! Сұраған өзіңіз ғой және менің әдебиетті сізден артық білетінім өзіңізге мәлім.
— Иә, сіз өнер бакалаврысыз,— деді Мартин ойланып,— білуге тиістісіз...— Осы арада ол біраз үндемей қалды. Бұл отырыс екеуіне де өте қолайсыз болды. Аздан кейін:— бірақ бұл дәлеліңіз жеткіліксіз,— деді ол.— Мен де өз күшімді шамалаймын, өз жайымды өзім білмегенде кім біледі. Дегеніме түбі жететінім хақ. Қиыншылықтың қандайын болса да жеңемін. Өлең, мақала, әңгіме боларлық ой-қиял көкейімде сайрап тұр. Бірақ осыған илана көріңіз демеймін. Маған да, менің әдеби талантыма да үміт артпай-ақ қойыңыз. Бір ғана өтінішім — менің сізге ғашық екеніме сеніңіз, сіз де мені бұрынғыша сүйіңіз. Мұнан бір жыл бұрын екі жылға пұрсат сұраған едім. Бір жылы өтті. Енді қалған жылға толмас уақыттың ішінде арманыма жетемін. Есіңізде бар ма, бір кезде маған жазушы болу үшін шәкірттік кезеңнен өтпек керек деп едіңіз. Ол кезеңнен мен өттім. Асықтым, мерзімінен бұрын өттім. Сондағы асыққан арманымның ең асылы, түп мақсатым сіз едіңіз, көңілімнің қуанышы, сүйеніші едіңіз. Менің алаңсыз ұйықтау дегенді ұмытқаныма көп заман болған. Жылы төсекте жайғасып, ұйқым қанғанша ұйықтамағаныма миллион жыл өткендей көрем. Қазір мені күн сайын қоңыраулы сағат оятады. Ұйықтайтын уақытыма шағындап, сағаттың қоңырауын бұрап қоям. Ұйықтарда тағы бұраймын, шам сөндіремін, себебі ертеңіне ерте оянуым керек, ұйықтар алдында орындайтын жұмысым осы. Оқып отырғанда қалғи бастасам, мазмұны ауыр кітапты тастай беріп, жеңіліне көшемін. Егер тағы қалғысам ұйқы ашу үшін өз басымды өзім түйгіштеймін. Есіңізде бар шығар, Киплингтің бір шығармасында ұйқыдан безген адам бар. Ол кереуетіне атты әскердің шпорын қадап қояды, ұйықтап бара жатса, сол тебінгіштің істігі жамбасына қадалып, ұйықтатпайды екен. Мен де солай жасадым. Түн ортасына, түнгі сағат бірге, екіге дейін ұйықтамайтын едім. Ұйықтап кетсем, шпор оятып жібереді. Сол шпорды көп айлар бойы алмадым. Сөйте-сөйте бес жарым сағат ұйқы да көп көрінді маған. Қазір күн тәулігіне төрт-ақ сағат ұйықтаймын. Шаршадым, шалдықтым. Жарғақ құлағым жастыққа тимеген соң кейде басым айналады, ақылым шатасады; кей уақытта көр ұйқысы да рақат көрінеді маған. Лонгфеллоның мына бір өлеңі есіме түседі:
Теңіздің салқын түбінде
Бәрі ұйқыда тым-тырыс.
Су дір етсе, жаңағы
Жоқ болады құбылыс.
Әрине, осының бәрі бос сөз. Жүйкелеп шаршағандық. Мен кім үшін осындай халге жетті дейсіз ғой? Сіз үшін, Руфь. Және сіз айтқан шәкірттік мерзімді қысқарту үшін, тезірек дегеніме жету үшін. Енді шәкірттік шағым өтті. Мен өзімді өзім сынадым, қолымнан не келетінін қазір жақсы білемін. Студенттің бір жылда оқитынын мен бір айда өте аламын. Бұл даусыз. Маған сеніңіз. Менің осыншама бажалақтау себебім – сіз түсінсін деп отырмын. Бұл мақтаншылық емес. Мен, әлбетте, өзім оқыған кітаптарға сүйеніп, пікір айтамын. Ағаларыңыз рақаттанып ұйықтап жатқанда, мен көз майымды тауысып, кітап оқыдым, білім іздедім, менің сөйтіп тапқан біліміме қарағанда — ағаларың анайы адам тәрізді. Бір кезде даңқым жер жарса деуші едім. Қазір ол ниеттен де арылдым. Маған керегі сіз ғана. Сіз маған ішер астан, киер киімнен, қадір-құрметтің қандайынан да қымбатсыз. Менің бір ғана арманым бауырыңызға басымды сүйеп дамыл алу. Жыл толмай бұл арманыма да жетермін.
Жігіттің уытты жігері Руфьті тағы да отша шарпыды; онымен қарсылассам деген сайын жақындай түсті. Міне, бұл күш, осы жігер жарқырап, оның көз жанарынан көрінеді, қызу-қызу сөздерінен естіледі, күллі денесінен шиыршық атады. Қас пен көздің арасында нағыз Мартин, оты өзегіне өткен өктем, адуын Мартин елестеді! Тағыны қайырған адамның кейде күдіктенетіні сияқты Руфь те осынау албырт шіркінді жуасыта алам ба, жоқ па деп шүбәланды.
— Бір ғажабы,— деді жігіт,— сіз де мені жақсы көресіз. Неге? Мені ырықсыз жазу жазуға көндірген зор күш сізді де маған еріксіз ғашық етті. Ғашық болған себебіңіз мен төңірегіңіздегі өзге кісілердің ешқайсысына ұқсамаймын, әйтпесе әлдеқашан солардың біріне ғашық болар едіңіз ғой. Мен кеңсе үшін, бухгалтер кенегесін шимайлау үшін, ұсақ-түйекпен шатылу үшін туған адам емеспін. Егер төңірегіңіздегі кісілердің бәрі не істесе, маған да соны істетсеңіз, солармен ісім де, тынысым да, ой-пиғылым да бір болса, сіз олармен менің арамдағы айырмашылықты жояр едіңіз, сізді маған ғашық еткен қасиетті, сонымен бірге мені де құртар едіңіз. Менің пешенеме жазылған жанды қасиет — творчествоға деген ынта-ықыласым. Мен қатардағы көптің бірі болсам, жазушылықты арман етпес едім де, сіз мені сүймес едіңіз.
— Неге олай дейсіз,— деп Руфь сөзін бөлді, қыздың үстірт, бірақ айлашыл ақылы осы арада бір ұтымды теңестірудің сәті келіп қалғанын аңғара қойған еді.— Сізден бұрын да мәңгі мотор ойлап шығарамын деп, күллі өмірін соған сарп етіп, үй-семьясын аштыққа, жоқшылыққа қамаған қожанасырлар болған. Бірақ солардың әйелі де ерін сүйген, қосағымен жоқшылық зарын бірге тартқан. Сонда өмірлік жолдасын, оның қожанасырлығын сезбегендіктен емес, біле тұра жақсы көрген.
— Дұрыс айтасыз,— деді Мартин.— Бірақ өзге өнертапқыштар да болған, олардың бәрі бірдей қожанасыр болмаған, қайта адамға пайдалы дүние ойлап табамын деумен өмір кешкен, ақыры ойлағанына жеткен де. Мен де мүмкін емес нәрсеге ұмтылып жүргенім жоқ...
— «Болмасты болғызамын» деуші едіңіз ғой.
— Жоқ, ол бейнелеу үшін айтылған сөз. Шынында мен өзімнен бұрын талай адамның қолы жеткен нәрсеге, жазуға, әдеби еңбекпен күн көруге талпынамын.
Руфьтің үндемей қалғаны Мартиннің шамына тиді.
— Сіз мұны да мәңгі мотор сияқты құрғақ қиял деп ойлайсыз ба?
Қыз жауап орнына ерке баласын жұбатқан анадай жігіттің қолын қысты. Руфь үшін Мартин шынында да шолжақ бала, болмасты болдырамын деп жүрген қожанасыр.
Руфь әке-шешесінің өш екенін тағы да жігіттің есіне салды.
— Әйтеуір өзіңіз мені жақсы көресіз ғой?—деді Мартин.
— Жақсы көрем, сүйемін!
— Мен де сүйемін сізді. Олар ештеңе де жасай алмайды.— Жігіттің даусы көңілді, көтеріңкі естілді. — Мені сүйетініңізге көзім жеткеннен кейін маған олардың жек көргені түк емес. Бұл дүниеде сүйіспеншіліктен берік, онан тұрақты ешнәрсе жоқ, өзгенің бәрі өзгере береді. Тек ғашықтық қана айнымайды, егер ол аяғын аттаған сайын сүрінетін өлексе емес, нағыз сүйіспеншілік болса, айнымасқа керек.
Отыз бірінші тарау
Бір күні Бродвейде Мартин апасы Гертруданы ұшыратты, бұл кездесу екеуіне де қолайсыз болғанымен, ақыры қайырлы боп шыққан. Гертруда бұрышта трамвай күтіп тұр еді, інісін анадайдан алдымен көзі шалып қалды — омсырайған жадау кескіні тым сазарыңқы екен. Мартин сол күні расында да көңілсіз еді. Велосипедіне тағы ақша сұрап алам ба деп әдейі барып, өсімқормен келісе алмай, кейіп келе жатқан беті-тін. Күзде жер лайсаң боп кеткесін, ол велосипедін зақылетке берген, ниеті қосымша ақша алса, қара костюмін кие тұру еді.
— Қара костюміңіз бар еді ғой, – деді Мартиннің бар мүлкін жатқа білетін өсімқор. Оны әлгі Липке деген еврейге беріп қойған жоқсыз ба? Олай болса...
Ол оқты көзімен қараған еді, Мартин сасқалақтап:
— Жоқ, жоқ!— деді.— Костюмімді бергем жоқ;— Онсыз өзіме қиын болатын болды.
— Тамаша,— деді өсімқор сәл жібіп.— Ендеше сол костюмсіз менің де шаруам өнетін емес. Осы кәсіппен ермек үшін айналысып жүр ғой дейсіз бе. Шын ақша алғыңыз келсе — мұны да ойлаңыз.
— Велосипедімнің құны кемі қырық доллар, өзі зырлап жүріп тұр,— деді Мартин.— Маған жеті доллар ғана төледіңіз. Жеті де емес! Алты доллар 25 цент! Өсімін күні бұрын алып отырсыз ғой!
— Менен тағы да ақша алғыңыз келсе, шырағым, костюмді әкеле қойыңыз,— деді ол салқын үнмен. Сонан кейін әбден түңілген Мартин қапырық тар дүкеннен шыға жөнелген. Гертруданың көңіліне қаяу салған кескініндегі кейістік белгісі осының салдары еді.
Екеуі амандасып үлгіргенше, Телеграф-авенюге баратын трамвай да келе қалды. Мартин апасын шынтағынан сүйеп, трамвайға отырғызды, сонда барып, Гертруда Мартиннің өзі жаяу кеткелі тұрғанын сезді. Ол трамвайдың баспалдағында тұрып, кейін бұрылды, Мартиннің үңірейіп кеткен көзін көргенде жүрегі елжіреп кетті.
— Немене, жүрмейсің бе?—деді ол.
Өзі жалма-жан трамвайдан түсе қалып, қасына барды.
— Мен денсаулық сақтау үшін бойлай жаяу жүремін,— деді ол.
— Жарайды, олай болса мен де жаяу жүрейін, маған да пайдалы болар. Соңғы кезде нашарлап кетіппін.
Мартин апасына көз тоқтатып, бірінші рет қараған еді, өзгергенін енді байқады. Шаршаған, үсті-басы алқам-салқам, беті күлдіреп, қатпарланып, бәдені бұзылған; өзі біртүрлі жайылып, салпиып кетіпті; аяғын тырп-тырп басып жүрген жүрісі дені сау, көңілі тетік әйелдің ұршықтай үйірілген жеңіл жүрісін мазақ ету үшін әдейі жасаған карикатура сықылды.
— Қой, трамвай күтейік,— деді Мартин келесі аялдамаға жеткенде, Гертруданың алқынып қалғанын аңғарып.
— Құдай-ау, сақтай гөр! Шаршағаным рас. Сен де трамвайға отырсайшы. Ұлтаның өте жұқа екен. Солтүстік Оклендке жеткенше тесіліп қалар.
— Үйде тағы бір пар башмағым бар,— деді Мартин.
— Ертең түскі асқа кел біздікіне,— деді Гертруда күтпеген жерде.— Бернард үйде болмайды. Сан-Леандроға кеткелі жатыр.
Мартин басын шайқады, бірақ тамақ есіне түскенде, көздерінен жарқ өткен қомағайлығын жасыра алған жоқ.
— Қалтаңда жалғыз песің жоқ, Март, сенің жаяу жүргенің сондықтан ғой. Денсаулық сақтаймын деген боласың әліңе қарамай!
Пысқырайын деп еді, дәрмені жетпеді.
— Тұра тұршы...
Сумкасынан алып, Мартинге бес долларлық алтын ақша берді.
— Жақында туған күнің толып еді, ұмытып кетіппін оны.
Мартин алтын ақшаны уысына қалай қыса қойғанын өзі де байқамай қалды, алмауға тиіс екенін кейін түсініп, қатты қобалжыды. Бірақ тамақ, тіршілік, рух және тән қуаты, творчестволық жігер тасқыны — бәрі осынау оймақтың аузындай дөңгелек алтынның ішіне сыйып тұрған сияқты. Кім білген, бәлкім бірдеме жазып тастаса мына секілді алтын дөңгелектің талайын табар да. Марка сатып алуға ақшасы болмай стол астында ыбырсып жатқан көп қолжазбаның үстіне тастай салған соңғы екі мақаласы көзіне айқын елестеді. Олардың тасқа басылған аттары көзіне оттай басылды: «Керемет абыздары», «Сұлулық бесігі». Әлі ешқайда жібермеген еді оларды, осы құралыптас мақалаларының ішіндегі ең тәуірі-ді. Әттең марка жоқ. Жіберсем өтер еді деген үміт аштыққа қосылып, екеуі ақыры еріксіз көндірді: ол көз ілестірмей алтын теңгені қалтасына сүңгітіп жіберді.