Мартин Иден - 16

— Әсіресе, кемшілігін айтыңқыраңыз дейсіз ғой? Жарайды, тыңдаңыз олай болса! Меніңше, ол сіздің таңырқауыңызға да, қадір тұтуыңызға да тұрарлық адам. Бұрын-соңды кездестіріп жүрген кісілерімнің ішінде онан ақылды, онан жетік адам көргенім жоқ. Бірақ ожданында бір кәдік бар. О, жаманатқа жори көрмеңіз!—деді Мартин.— Менің айтпағым: бір кезде ол кісі дүние ғаламатының терең сырын көзі шалып қалып, шошып кеткенге ұсайды. Енді түк көргенім жоқ деп өзін-өзі сендірмек. Ойымдағы пікірімді сізге түсіндіре алмадым-ау деймін. Басқаша баяндап көрейін. Бір адам сыңсыған орман ішіндегі храмға апаратын жалғыз аяқ жолға тап болған екен, бірақ сол жолға түспеген екен делік. Мүмкін храмның өзін де көріп қалған болар. Ол көргенін елеске жорыды да өзін-өзі алдап кете барды. Немесе. Бір адамның айтарлықтай ерлік іс жасауға мүмкіншілігі бар еді, кезінде сол ерлік іс жасаудан бой тартты, қажет деп таппады. Артынан қатты өкінді. Егер ерлік істі жасай қалса, құрмет-қошеметке жететінін білді. Ал соның өзін іштей әлденеге құбыжық көрді. Бірақ жүрегінің терең түкпірінде: әттеген-ай, сонан неге қаштым, адамдық қарызымды неге өтемедім деген өкініш кетті.
— Мен ол кісіні ондай адам деп ойламаймын,— деді Руфь. – шынымды айтсам, не айтқыңыз келіп отырғанын жете түсінгенім жоқ.
— Өзім де әлі ұғынып болғаным жоқ,— деді Мартин кінәсін мойындаған адамша,— ешбір логикаға сыйдыра алмай отырмын. Бұл ой емес, сезім ғой деймін. Сезім деген алдамшы келеді. Бәлки, сіз профессор Колдуэллді менен артық білетін шығарсыз, тегі, сіздікі жөн болар.
Морздардың үйінде өткізген осы кештен кейін Мартинге бір-біріне қайшы, ғажап ойлар келді, әлденеден көңілі қайтып, үміті ақталмаған адамдайын ол дәрежесіне жетсем бе дейтін кісілерден түңіле бастағандай еді. Әрі өзіне-өзі риза. Өйткені, бұрын жүрексіне беретін биікке көтерілу енді қиын емес сияқты көрінді оған. Мартин қиын да болса биікке көтеріле алыпты (мұны ынжық, жасық, кішіпейілдікке бағып, өзінен жасырған жоқ). Әлбетте, профессор Колдуэллді қоспағанда, осының дәрежесіне жетсем-ау дейтін өзге кісілерден өзі жоғары тұрған сияқты. Өмірді де, кітапты да солардың бәрінен жақсы білетін болып шықты. Япыр-ау осылардың университеттен алған білімі қайда кеткен деп таң қалды. Ол өзінің ерекше ақылды адам екенін және нағыз терең ойлы данышпандарды Морздардың қонақ үйінен іздемеуі керек екенін әлі ұқпай жүр. Нағыз дана ойшылдар күнделікті күйкі тұрмыстың әбігерінен аулақ, сонау көгілдір аспанның күмбезінде қырандай қалықтап жүретінін қайдан білсін.
Жиырма сегізінші тарау
Бақыт құсы Мартин Иденнен тағы көз жазып қалғанға ұсайды. Соңғы кездері есігін ешкім қаққан жоқ. Жиырма бес күн ұдайымен, жексенбі, мейрам күндері де, табан аудармай ол «Күн масқара болды» атты отыз мың шамалас сөзден тұратын үлкен мақала жазған. Бұл Метерлинк мектебінің мистицизміне қарсы көп ойланып барып жазған дүниесі. Ол әлдебір кереметтің күшімен игілік орнағай деп іштен тынып жүрген құрғақ қиялшылдарға қарсы бағытталған, позитивті білімінің бекінісінен атылған оқ-тын. Мақаланың өз рухы да кереметтен құр емес, фактыға қайшы жері жоқ. Осы үлкен мақаласына Мартин көп ұзамай «Керемет абыздары» және «Меніміздің өлшемі» деген кішігірім екі мақаласын қосты. Сонымен үш мақала да Мартиннің ақшасына редакцияларды аралап, сапар шегуге кеткен.
«Күн масқара болдыға» сарып қылған жиырма бес күн ішінде Мартин «табыс үшін» жазған шығармаларын алты жарым долларға сатқан еді. Біреуіне елу цент, күлдіргі-сықақ апталығына жіберген тағы біреуіне бүтіндей бір доллар алған. Оның үстіне тағы екі сықақ өлеңін сатты, біреуін екі долларға, екіншісін үш долларға. Құтаймаған дүние көпке барсын ба,— ақыры бір күні тағы да несиеге азық ала алмай қалған Мартин (бақалшы бес долларға дейін шыдаған) велосипеді мен костюмін зақылетке берді. Бір жағынан жазу машинасының иесі де: келісім бойынша машинкамды жалдағаныңыз үшін ақысын бір ай бұрын төлеп тұруға тиіс едіңіз, уақыт өтіп барады деп, мазасын ала бастаған.
Ұсақ-түйегін өткізіп дәніккен Мартин тағы да «қара кәсіппен» айналыспақ болды. Мүмкін осымен де күнелтуге болатын шығар деп ойлады. Стол астында әдеби агенттіктер алмай қойған жиырма шақты шағын әңгімесі жататын. Газет әңгімелерін қалай жазу керек екенін анықтау үшін және өзіне белгілі бір үлгі жасап алу ниетімен Мартин сол әңгімелерін қайтадан мұқият қарап шықты. Байқаса, газет әңгімесіне қайғылы хал болмасқа керек екен, ақыры жақсы болғаны жөн екен және сұлу сөз, соны пікір, нәзік сезім дегендердің қажеті жоқ екен. Бірақ сезім жалпы сөзсіз болуы шарт секілді және неғұрлым молырақ болса, солғұрлым тәуір көрінеді. Қандай сезім? Бір кезде өзі галеркада отырып, қол шапалақтайтын, «кедей болсақ та, адалмыз» деген тақырыпқа жазылған әсіре отаншыл мелодрамалар мен пьесаларда кездесе беретін ізгі сезім ғана күшті болуы керек екен.
Осы бір жағдайды анықтап алғаннан кейін Мартин өзі пішкен үлгі бойынша әңгіме жазуға кірісті. Үлгі үш мүшеден тұрады: 1) екі ғашық ажырасып кетеді; 2) белгілі бір себеппен екеуі қайта қосылады; 3) ойын-думан, той-томалақ. Үшіншісі тұрақты мүше, ал бірінші, екінші мүшелерінің өзгеріп тұруы мүмкін. Мысалы, екі ғашықтың арасы бұзылуына ойда-жоқта киліге кеткен қырсықтың, алуан қилы оқиғаның, қызғаншақ көре алмаушының, қатыгез ата-ананың, зымиян қамқоршы — опекуннің, тағысын-тағы, тағы сондайлардың себепкер болуы ықтимал; ал қосылуына ғашық болған жігіттің не қыздың тамаша ерлік ісі, жаңағы қамқоршының, ата-анасың немесе көре алмаушының амалсыз немесе өз ықтиярымен көнуі, ойламаған жерде бір жасырын сұмдықтың әшкереленіп қалуы, ғашықтың құрбандыққа баруы сияқты шексіз көп жайлардың себеп болуы мүмкін. Міне, осы тақырыпты ойластырғанда Мартин, әсіресе, ибалы қызға бірінші қадам жасатуды өте-мөте әсірелеген, мұнан өзге де толып жатқан қызық оқиғалар мен трюктерді ойлап тапқан. Тек бір жағдайға құзыры жүрмейді. Әрбір әңгіме, аспан айналып жерге түссе де, сауық-сайранмен аяқталуы шарт. Мөлшері де мәлім: көп болса мың жарым, аз дегенде — мың екі жүз сөз.
Бұл тәрізді әңгіме жазу өнеріне жетілу үшін Мартин әуелі бес-алты үлгі пішіп алып, жазуын сол үлгісіне салыстырды. Мұнысы математиканың кестесі сықылды, оны жоғарыдан төмен, төменнен жоғары, оңнан солға, солдан оңға қарай оқи беруге болады және қалай оқысаң да, қай мезгілде болса да үнемі дұрыс жауабы табыла кетеді. Осындай тамаша үлгі бойынша Мартин жарты сағат ішінде он шақты сюжет құрып тастайды да қолы босағанда оны өңдей қояды. Бұл кәсіппен әдетте күндізгі ауыр жұмыстан кейін ұйықтар алдында айналысады. Кейін Руфьке ол мұндай әңгімені ұйықтап жатып та жаза алар едім, ең әуелі үлгісін жасап алуым керек, сонан кейінгінің бәрі ойланбайтын оңай дүние деген.
Мартин бұл формуласының өтімді екенін жақсы түсініп, алғашқы екі әңгімесінен ақша күтті. Шынында да, он шақты күннен кейін әрқайсысы төрт долларлық екі чек келді.
Осы тұста журналдардың да мысы шыға бастаған. «Трансконтиненталь айлығы» «Қоңырау күмбірін» басқан екен, бірақ чек жібермей қойды. Ақшаға өте зәру болып отырған Мартин редакцияға хат та жазды. Олардан чек орнына сырғақсыған салқын жауап келді. Ол ол ма, ол-пұлыңызды бізге жібере беріңіз деп жылмаңдапты. Екі күндей дым сызбаған Мартин велосипедін зақылетке тағы берді. Жетісіне екі рет «Айлыққа» хат жазып, алашақ бес долларын есіне сала берген еді, жауап келмеді. Тегі, алғашқы алған жауабы қаңғалақтап әлдеқалай келіп қалған қағаз болу керек. Ал «Айлықтың» өзі соңғы жылдары қалт-құлт етіп қана күн көріп жүргенін, оны жаздырып алушы да, сатып алушы да жоқ екенін, тек жұрттың жәрдем болсын деп аяп берген құлақтандыруын басып, соның ақшасына жан сақтап жүргенін Мартин қайдан білсін. Баспашы мен редактордың бір ғана табысы осы «Айлық», табыс дегенде де оның өзі авторлардың қалам ақысын амалдап жырып қалу еді. Оны Мартин білген жоқ. Мартиннің бес долларына баспашы Аламедедегі үйін қайта сырлатып алған. Кісі жалдауға ақшасы жетпей өзі сырлаған, ал алғашқы жалдаған штрейкбрехері әлдебіреу әдейі қағып кетіп, баспалдақтан құлап, аяғы сынып, ауруханаға түскен — осының бәрін ол қайдан білсін?
Мартин Чикаго газетінен «Қазына іздеушілер» очеркіне тиесілі он долларын да ала алған жоқ. Басылып шығуы анық еді, қалалық оқу үйіндегі тігулі тұрған газеттен барып көрген. Бірақ өзіне жауап келмеді, жазған хаттарына ешкім үн қатпады. Хатының баспашы қолына тиген-тимегенін анықтау үшін заказной қылып та жазған. Ақыры бұл талан-тараж, тал түсте кісі тонаушылық деп түйді ол, өзімнің арып-ашып жүргенім мынау, бір үзім нан бола ма деген қолымдағы бар пұлымды жұрттың тонап жатқаны анау.
«Жастық һәм балиғат» атты апталық жиырма бір мың сөздік повесінің үштен екісін басып, қалғанын жарияламай қойды. Сонымен, он алты доллар алам деген үміті тағы зая кетті.
Бұл аздай өзінің жақсы деп жүрген әңгімесі «Құмыра» да қайырсыз дүние болған. Көп журналды қолай көрмей, оны Сан-Францискоға, «Толқын» журналына жіберген еді. Ондағысы, бұл редакция қол созым жерде, шығанақтың арғы бетінде ғана деген ой болатын. Екі аптадан кейін әңгімесі журналдың көрнекті жеріне басылғанын көріп қуанды, тіпті, әшекейлеп, әр жеріне сурет беріпті. Жүрегі алып-ұшып, үйіне келе сала: енді ең жақсы әңгімеме қанша төлер екен, деп өзінше түрлі саққа жүгіртіп, болжал жасады. Әңгімені, әсіресе, тез қабылдап, қапыл жариялағанына қуанды. Қолжазбаның қабылданғанын баспашының күні бұрын айтпағаны рас. Оқасы жоқ. Ойда-жоқта осылай бір қуанған қандай жақсы! Бір жеті, екі жеті, тағы бірнеше күн күткеннен кейін Мартин редакторға ұяла-ұяла тағы бір хат жолдады, өзінің мардымсыз счеты, әлбетте, іс басқарушының ұқыпсыздығынан бір жерде ұмыт қалды-ау деген күдігін сездірді.
Тым құрса бес доллар төлесе еді, сол ақшаға бұршақ-мұршақ сатып алып, тағы осындай он шақты әңгіме жазып тастар едім, деп ойлады Мартин.
Бір күні жауап келді, оның әдемі жазылған арсыз сөзіне Мартин тіпті түшіркеніп қалды.
«Көркем әңгімеңізге көп рахмет,— депті олар.— Редакциядағы мына біздер оны түгелімізбен қатты сүйсініп оқып шығып, мінеки, көріп отырсыз, құрметті жерімізге басып шығардық. Біз берген суреттер сізге де ұнаған шығар.
Хатыңызға қарағанда қаламақы дәмететін көрінесіз, ниетіңіз дұрыс-ақ, бірақ сол қалай болар екен, біз әдейі заказ бермеген шығармаға қаламақы төлемеуші едік, ал сіздің бұл әңгімеңізге заказ бергеніміз жоқ еді ғой. Оны баспаға қабылдағанда бұл шарт өзіңізге мағлұм болар деп ойлап қалыппыз. Ал енді осындай қолайсыз жағдай туғанына қатты қынжыламыз. Тағы да бек көп рахмет сізге, ол-пұлыңызды ұмытпай жіберіп тұрғайсыз. Үшпу хат жазушы»... т. т.
Хат соңында: «дағдыда «Толқынды» ешкімге тегін бермеуші едік, ләкин редакция журналымыздың алдағы жылғы сандарына Мартин Иденді алдырушы ретінде атап отыр. Ал біз үшін есіміңіз үлкен дәреже ғой»,— депті.
Осынау ренішті оқиғадан кейін Мартин әрбір қолжазбаның бірінші бетіне: «Өзіңіз тағайындаған дағдылы мөлшерге сай қаламақы төлеңіз» деп жазып жіберетін болды.
«Күндердің күнінде олар менің өзім тағайындаған дағдылы мөлшерім бойынша төлейді!»—деп көңілін жұбатқан болды.
Бұл кезде Мартин бұрын жазған шығармаларын түзеуге мықтап кіріскен. Ол «Көңілді көше», «Өмір шарабы», «Қуаныш», «Теңіз толғаулары» сияқты ертеректе пайда болған туындыларын үсті-үстіне түзеп, тіпті, қайта жазумен болды. Күніне бұрынғыша он тоғыз сағат жұмыс істесе де уақыт жетпейді. Әрі көп жылдан бері қанына сіңген темекінің құмарын басу үшін де шылым шегу орнына тынымсыз жазумен, оқумен шұғылданбақ керек. Руфь жіберген дәріні столының бір түпкіріне тыға салған. Әсіресе, аш уақытында темекінің азабы қатты қинайды екен; қаншама тырысқанымен бәлекеттің құмары тартпай тарқамайды екен. Бұл шыдамдылығын өзі асқан ерлігім деп санаса, Руфь дұрыс жасап жүр деп қана бағалады. Дәріні қыз түйреуішке деген ақшасына ала салған еді, көп ұзамай оны ұмытып та кетті.
Мартин жобамен жазған әңгімелерін өзі жек көретін, күлетін-ді. Бірақ бір ғажабы осылар өтімді болып шықты. Соның арқасында ғана борышының бәрінен құтылып, тіпті, велосипедіне жаңа шин сатып алды. Ішіп-жемін ақтап, байсалды жұмыспен айналысуына жағдай туғызып отырған да осы әңгімелері. Бір жағынан, «Ақ тышқаннан» алған қырық доллары көңіліне зор демеу. Кім білген, өзге үлкен журналдар да өзі секілді белгісіз авторға осыншалық, тіпті, онан да көп қаламақы төлейтін шығар деп үміттенеді. Әттең, сол үлкен журналдардың назары өзіне бір түспей-ақ келеді. Әлі күнге ең тәуір деген әңгімесі мен өлеңінің бірде-бірін құптап көрген емес, сөйте тұра номер сайын қайдағы бір дәмсіз, сүреңсіз нәрселерді тоғытып баса беретінін қайтерсіз.
«Осынау мәртебелі баспашылардың біреуі,— деп ойлайды кейде Мартин,— талабың жақсы екен деген бір ауыз сөз жазбайды екен! Әлде менің жазғандарым елден ерек пе, болмаса түрлі себеппен оларға ұнамай жүр ме. Япырау, соның ішінде ең болмаса жауап қайтаруға татитын ештеменің болмағаны ма!»
Олай толғанып, бұлай толғанып, ақыры Мартин: осы баспашылардың тіл қатпау себебін білейінші деп «Оқиғаны» немесе сол сияқты басқа әңгімені алып, қайта-қайта үңіліп оқиды.
Калифорнияның жадыраған жылы көктемі келісімен Мартиннің рахат күндері де өте бастағандай. Әлденеше апта бойы әдебиет агенттігінің үн қатпауы тыншуын алып жүргенде, бір күні үлгі бойынша жазған он әңгімесі қайтып келді. Агенттік жолдама хатында материалға шаш-етегімізден батып отырмыз, бірнеше ай бойы ешбір қолжазба қабылдай алмаймыз депті. Ал осы он әңгімесіне үміт артқан Мартин соңғы кездері ақшасын тіпті ысырап жұмсаған еді. Агенттік бұрын әрбір әңгімесіне бес доллардан төлеп келген ғой және бірде-бірін өзіне қайтарып көрмеген еді; сондықтан ол елу доллары өзінің шотында жатқандай көретін. Сонымен, ауыртпалық басына бір күнде орнады да қалды. Ол тағы да ескі әңгімелерін басуын басса да, ақша төлемейтін ұсақ баспаларға, жаңаларын әрі баспайтын, әрі ақша төлемейтін үлкен журналдарға жанталасып жіберіп жатты. Зақылет дүкеніне баруын тағы жиілете бастады. Нью-Йорктің апталықтары қабылдаған бірнеше әзіл-өлеңін біраз күн талшық етті. Осы тұста ол тәуекелге бел байлап, ірі-ірі деген журналдарға шығармаларымды неге баспайсыздар деп хат жазған. Олар жауабында: өз бетімен келіп түскен қолжазбаны қарамаймыз да, ал жарияланып жүрген материалдың көпшілігін атағы мен тәжірибесі бар авторлар журналдың заказы бойынша ғана жазады депті.
Жиырма тоғызыншы тарау
Биылғы жаз Мартин Иденге ауыр тиді. Редакторлар мен рецензенттер демалысқа тарап кеткендіктен әдетте екі-үш аптада қайтып оралатын қолжазбалары енді редакцияларда үш айлап жатады. Бір тәуірі марка шығыны азайды. Ал қызу жұмыс істеп жатқан қарақшы журналдар ғана. Мартин «Інжу іздеушілерін», «Теңізші кәсібін», «Тасбақа аулаушыларды», «Солтүстік-шығыс пассатын» осы журналдарға жіберген. Бiрақ ешқайсысынан қолжазбасына қаламақы түскен жоқ. Алты ай хат жазысып жүріп «Тасбақа аулаушылары» үшін ұстара алғаны рас, ал «Солтүстік-шығыс пассаты» мен «Акропольға» олар бес доллар және бес жылға журналға жазуға уәде еткен еді, соның соңғысын ғана орындады.
Стивенсон туралы сонеті үшін Мартин Бостонның бір талғамы нәзік, қолы қысқа баспашысынан әрең дегенде екі доллар жырған. Жуырда бітірген екі жүз жолды «Пері және меруерт» есімді күлдіргі-сықақ поэмасы темір жол компаниесінің қаражатына Сан-Францискода шығып тұрған бір журналдың редакторына өте ұнаған екен. Ол поэманың қаламақысы үшін темір жолдан тегін билет әперейін депті. Мартин оны бөтен кісіге сатуға бола ма деп сұраған еді, болмайды екен. Демек, мұнан ақша өнбейтін болған соң, қолжазбасын қайтаруын өтінді. Көп ұзамай алды да. Редактор жауап хатында поэманы баса алмағанына өкініш білдіріпті. Мартин оны тағы да Сан-Францискоға, бұл жолы «Көбелек» журналына жіберді. Журналды әуел баста ұйымдастырған тамаша журналист кезінде оның беделін бір көтеріп тастаған екен. Бірақ Мартин тумай тұрған сонау бір шақта «Көбелектің» күйі кете бастапты. Сол «Көбелектің» редакторы Мартинге поэмасы үшін он бес доллар төлемек болған. Поэма басылып шыққаннан кейін, ол да уәдесін ұмытты. Талай жазған хатына еш жауабын ала алмай, Мартин қаттырақ айтып тағы бір хат жазған. Жуырда келген бөтен бір редактордан: мен өзімнен бұрын болған біреу үшін жауап бере алмаймын, ал «Пері және меруерт» өзіме ұнаған жоқ деген салқын жауап келді.
Бәрінен озған Чикагоның «Глобус» журналы. Мартин көп толғанып, ақыры аштан өлер болғасын, «Теңіз толғауларын» осында бастыруға ұйғарған. Ондаған журнал қабылдамай жүрген бұл өлеңі «Глобусқа» барып әрең аялдаған еді. Цикл отыз өлеңнен тұратын. Әрқайсысына Мартин бір доллардан қаламақы алатын болды. Алғашқы айда-ақ төрт өлеңі басылып, Мартин іле-шала төрт доллардың шегін алды, бірақ журналдан өлеңін көргенде жүрегі тас төбесінен шықты. Ең алдымен олар өлеңнің аттарын өзгертіп жіберіпті: «Finis» дегенді «Финиш» депті, (Finis (лат)— ақыры; финиш (ағылш.)— спорт бәйгесінің қарақшысы (соңғы пункті)). «Жалғыз жартас жырын»— «Маржан жартастың жыры» деген. Ал кейбір өлеңнің, мүлде үйлеспесе де, атын өзгертіп жіберген. «Медуза жарығын» редактор «Кepi сапар» деп түзетіпті. Өлеңнің өзін де өңдеймін деп әбден бүлдірген. Мартин тісін қайрады, шашын жұлды. Кейбір сөздері, жолдары, шумағы түгелімен түсіп қалған, бытысқан, орны ауысқан, кейбірі тіпті түсініп боларлық емес. Кей жолдары өзгеріп кеткен. Есі дұрыс редактор мұндай жауыздыққа бара қоймас деп, Мартин осының бәрін баспахананың хат тасушысынан немесе хат көшірушіден көрді де, енді мұнан әрі жариялауды тоқтатып, қолжазбаны өзіме қайтарыңыз деп бірнеше хат жазды, өтініш айтты, талап етті, тіпті, қорқытып та қарады. Бірақ жауап келмеді. Ай сайын осылай бүлдірген өлеңдері басылып жатты да, ай сайын чек келіп жатты.
Тұрмысы өте нашарлап, қара костюмін тағы да зақылетке берген шақта таланына қарай аяқ астынан республикалық партияның округтік комитеті жарыс жарияламасын ба, тіпті, бір емес, үш бәйге тігіпті. Мартин соның үшеуінен де жүлде алды. Күн көріс салдарынан осындай күйге жеткеніне қорланды ол. Бәйгеге арнап жазған поэмасына бірінші сыйлық — он доллар, үгіт өлеңіне екінші сыйлық — бес доллар, республикалық партияның міндеті туралы жазған мақаласына тағы да бірінші сыйлық — небары жиырма бес доллар алатын болды. Ақша беретін күн жеткенше, қуанышы қойнына сыймай жүрді. Бірақ комитет тегі сәтсіздікке ұшыраған болу керек — құрамында бір банкир, бір сенатор болуына қарамастан, олардың ақшалары жоқ болып шықты. Осылай әрі-сәрімен жүргенде, Мартин демократиялық партияның міндеттерінен де мейлінше хабардар екенін көрсетіп, бұл партия жариялаған жарыста да мақаласы бірінші бәйге алды. Тіпті, жиырма бес доллар ақшасын да алып алды. Республикалық партиядан тиесілі қырық доллары сол бойы кетіп отырды.
Руфьпен көрісу үшін Мартин шамалы қулық жасады. Солтүстік Оклендтен Морздардың үйіне барып қайту көп уақыт алатын болғандықтан, Мартин қара костюмін зақылетке қалдырып, велосипедін алды. Велосипедпен жүрсе, әрі уақыт үнемдейді, әрі дене шынықтырады. Оның үстіне шолақ кенеп шалбары мен ескі күртесі велосипед костюмі орнына жарап кетешек. Сонымен, Мартин Руфьпен бірге түскіліктен кейін серуенге шығатын болды. Руфьтің үйінде тіл қатысу бұл тұста қиынға айналған, өйткені миссис Морз әлі күнге бірөңкей ығай мен сығайды жинап алып, үнемі солармен көңіл көтеру жабдығында-ды. Ал Мартин Морздардың қонақ үйінде кездестіре жүрген, өзі жуырда ғана құрмет тұтқан қалаулыларды көрсе, енді танабы тарыла бастайтын да. Олар соншама ардақты адам сияқты көрінбейтін. Ауыр тұрмыс, үнемі сарылтумен күшіне тиген ауыр жұмыс, талабының сәтсіздікке ұшырай беруі Мартинді күйгелек, ашуланшақ адам етіп жіберген еді де, сол ардақтылардың сөзін естісе де зығыры қайнап кететұғын. Жоқ, бұл менменсу емес. Біреу туралы белгілі пікір қорыту үшін ең алдымен оны өзі кітабын оқыған ұлы ойшылдармен салыстырады. Әлі күнге Руфьтің үйінен ол профессор Колдуэллден өзге бірде бір ақылды кісі кездестіре алған жоқ. Ал профессордың өзі соңғы күндері бұл үйге келмейтін болыпты. Қалғандарының бәрі есек миын жеген өңшең бишаралар. Олардың надандығына Мартин таң қалады. Япыр-ау, бұлардың бәрі бірдей неге білімсіз? Алған білімі қайда кеткен? Өзі оқыған кітапты бұлар да оқыды ғой. Соншама кітаптап ешбір тағылым-тәрбие алмағандары ма деп қайран болады.
Мартин ақыл иесі, терең ойлы нағыз ұлы адамдар дүниеде бар екенін біледі. Олардың барлығына дәлел Морздардың ортасынан өзін бір биікке көтерген кітаптар. Қатте «қауым» деп аталмыш халықтың арасында да Морздардың қонағынан анағұрлым ақылды да қызық адамдар кездесе береді. Мартин ағылшын романдарын оқыған. Сондағы кейіпкер бекзадалар бас қосып отырғанда саяси-философия тақырыбын тамаша сөз етеді. Англияның ғана емес, тіпті, Американың үлкен қалаларында өнер мен ғылым өкілдері осындай мәжіліс құратын салондар болады екен. Бұрын ол жұмысшы қатарына қосылмайтын, бірақ әдемі киінген адамның бәрі зиялы, сезімді деп қателесіп жүріпті. Ол қатырғы ақ жаға мәдениеттіліктің белгісі деп түсінген, университет дипломы мен білімді болу дегендердің парқы бір емес екенін білмеген.
Жарайды, мейлі! Енді ол өрге өзі жол салады. Руфьті соңына ертеді. Мартиннің ол шын ғашығы, қайда салса да жанып түседі. Өзі шыққан ортасы бір кезде өсуіне қаншама бөгет жасаса, Руфьтің де бүгінгі ортасы аяғына оралғы екенін енді түсініп жүр. Бұған шекте қыздың зейіні артуына шын жағдай болмаған. Әкесінің кабинетіндегі кітаптар, қабырғадағы суреттер, рояльда жататын ноталар көз алдау үшін әншейін көруге қойған зат қана. Нағыз әдебиетке, нағыз суретке, нағыз музыкаға келгенде Морздардың да, олардың барша таныстарының да көзі соқыр, құлағы керең. Ал өмірден олар мүлде хабарсыз. Өздерін сондай-ақ білімпаз тұтып, еркін ойлай алатын, ой азаттығына қолымыз жеткен адамдармыз дей тұра, позитивті ғылымнан олар екі ғасыр кенже қалған, ақыл-ойы орта ғасыр шеңберінен әлі озбаған, әлем қалай құрылған, дүниеге тіршілік қалай тараған — бұл жайлы олардың көзқарасы адам баласы үңгір мекендеген сонау көне замандағы, тіпті, онан да арғы тағы замандағы нағыз метафизикалық көзқарас дәрежесінде. Ойында түк жоқ, қаннен-қаперсіз жүрген маймыл ұсқынды алғашқы анайы адамды әлдене деп зәресін алып, үріккен ешкідей үрейлендірген, тұңғыш жүһіттерге Хауана Адаматаның қабырғасынан жаралыпты-мыс дегізген, Декартты күллі әлем «менің» сәулем дейтін идеалистік пікірге келтірген, ал ағылшынның атышулы бір сопысына эволюцияны мазақ еткізіп, масайратып, ақыры есімін тарих бетіне қара әріппен былшитып жазғызып кеткен де осы метафизика болатын.
Әрі ойлап, бері ойлап Мартин мына бір пікірге бекінгендей болды: бір жағынан, адвокат, офицер, іскер, банкир дегендер мен, екінші жағынан, жұмысшы адамдардың арасындағы айырмашылық ішіп-жемінде, киімінде ғана. Бұлардың екі жағына да жетіспей жүрген негізгі бір нәрсе бар, ол қасиет кітаптан ғана табылашақ және соның өз көкірегінде барын Мартин жақсы сезеді. Морздар ығайы мен сығайын үйіне шақырып көрсетті ғой, солардың ешқайсысы таң қалдыра алған жоқ. Өсімқор жалмауыздардың қайыр тілеген құлы болып жүрсе де, Морздардың қонақ үйінде ұшырасқан кісілерден өзі анағұрлым жоғары тәрізді. Ал зақылетке берген жалғыз костюмін аз күнге кері алып, сол қауымда отырған шақта ол өзін малшы-малайлар арасында отырған ханзададай көріп, тіпті, намыстанады да.
— Социалистерді сіз жек көресіз, қорқасыз,— деді ол бір күні түскі ас үстінде мистер Морзға.— Неге олай? Олардың не өзін, не пікірін білмейсіз ғой.
Социализм туралы сөз бастауына себеп болған миссис Морз еді. Ол кісі мистер Хэпгудті жер-көкке сыйғызбай біраз мақтаған. Мартин көкірегіне нан піскен осы бір пасық немені жақтырмаушы еді де, біреу есімін атаса, тыжырынып қалушы еді.
— Иә,— деді Мартин,— Чарли Хэпгуд болашағы зор азамат, жұрттың бәрі солай дейді. һәм бұл рас та болар. Менің ойымша, өлерінен көп бұрын ол губернатордың креслосына сөзсіз отырашақ немесе көрерсіз, Құрама Штаттардың сенаторы болып алады.
— Неге олай жорыдыңыз?—деді миссис Морз.
— Сайлау алды науқанда сөйлеген сөзін тыңдаған едім. Онысы қадірі кеткен кәдімгі, ақылды-ақылсыз сөз болып шықты, тегі, көсемдері мистер Хэпгудті мейлінше сенімді, залалсыз адам деп санайтын болу керек. Ал оның сөздеріне келсек, ол қатардағы пасық сайлаушының пиғылына қайшы емес. Өзінің ойындағысын біреу мінбеден әдемілеп, мәнерлеп айтып берсе, әркім-ақ әлдеқандай болмай ма?
— Меніңше, сіз мистер Хэпгудті көре алмайсыз,— деді Руфь.
— Құдай сақтасын!
Мартиннің соншалық шошып кетуінен миссис Морз тіксініп қалды.
— Әлде мистер Хэпгудті ақымақ адам дегіңіз келе ме? — деді ол ызғарлы үнмен.
— Қатардағы республикашылдан немесе қатардағы демократтан ақылсыз емес,— деді Мартин.— Олардың бәрі не қу, не ақымақ келеді, бірақ қулары азшылық. Ал республикашылдардың ішіндегі ең ақылдысы миллионерлер мен солардың сапалы жандайшап қызметшілері. Олар өз есебін жақсы біледі.
— Мен, міне, республикашылмын,— деді жымиып мистер Морз,— мен туралы пікіріңіз қалай, мені қайсыларының қатарына қосасыз?
— Сіз санасыз қызметші боларсыз?
— Қызметші дейсіз бе?
— Иә, әлбетте. Сіз корпорацияға жұмыс жасайсыз. Жұмысшылар арасында клиентіңіз жоқ, қылмысты іс болса да қарамайсыз. Әйелін сабайтын сабаздардан немесе қалтаға түсетін ұрылардан табыс кірмейді сізге. Сіз шонжарларға қол артып, күн көріп отырған адамсыз; әркім-ақ кім асыраса — соның құлы, соған қызмет етеді. Әрине, сіз де сондай қызметшісіз. Өзіңіз қызмет етіп жүрген капиталистік ұйымдардың ғана мүддесін қорғайсыз, солай емес пе?
Мистер Морз сәл қызарайын деді.
— Апырай, сэр,— деді ол,— сіз барып тұрған социалисше сөйлеп кеттіңіз ғой.
Міне, осы сөзден кейін барып Мартин социализм туралы пікірін айтқан.
— Социалистерді сіз жек көресіз, қорқасыз. Неге олай? Олардың не өзін, не пікірін білмейсіз ғой,— деген.
— Әйтеуір, сіздің пікіріңіз солардың пікіріне ұсайды,— деді мистер Морз.
Руфь жалтақтап, сасып қалды, миссис Морз болса Мартин үй иесінің шамына тиді деп қуанды.
— Егер мен республикашылдар ақылсыз десем, бостандық, теңдік, туысқандық деген ұрандар бос сөз десем,— мені социалист деуге болмайды,— деді Мартин күліп.— Егер мен Джефферсонның көзқарасын қолдамасам және оған ықпал жасаған, бірақ ғылымнан түйірі жоқ әлгі бір француздың, пікіріне қосылмасам — бұл үшін де маған социалиссің деп айдар тағуға болмайды. Мистер Морз, нансаңыз социализмге қайта менен гөрі сіз бір табан жақынсыз; ал мен оның қас жауымын.
— Мұныңыз, әлбетте, әзіл ғой?—деді мистер Морз салқын кескінмен.
— Жоқ. Шыным осы. Сіз теңдік орнайды дегенге сенесіз екен, сөйте тұра теңдіктің көрін қазып жүрген капиталистік корпорацияларға қызмет етесіз. Ал теңдікті мансұқ етіп, өзіңіз күллі іс-әрекетіңізбен растап келген принципті қолдағаным үшін мені социалиссіз дейсіз. Біле білсеңіз, теңдік деген сөзді аузынан тастамайтын республикашылдар іс жүзінде оның ең қас дұшпаны. Теңдіктің есімімен теңдіктің өзін жойып жүрген солар. Республикашылдарды ақымақ дейтін себебім де сонан. Мен дарашыл индивидуалиспін. Жарыста жүйpiк озады, күресте күшті жығады — мен соны жақсы білемін. Бұл шындықты биологиядан таптым. Тағы айтайын, мен дарашылмын, дарашылдар социалистердің ата жауы.
— Алайда, социалистердің митингісіне барғыштап жүретін боларсыз,— деді кейісті кескінмен мистер Морз.
— Әрине, жау ішіне жансыз адам баратыны сияқты мен де барып жүрем. Өйтпесе, жаудың сырын білуге бола ма? Оның үстіне митингілер өте көңілді өтеді. Социалистер аз болсын, көп болсын, оқыған адамдар ғой, сөз таластыруға шетінен шебер, даукес. Олардың қай-қайсысы болса да социологияны, тіпті, «логия» атаулының бәрін қатардағы капиталистерден артық біледі. Иә, социалистердің митингісінде он шақты рет болғаным рас, бірақ Чарли Хэпгудтің сөзіне еріп, республикашыл болып кетпегенім сияқты мен социалистерге де ермедім.
— Қайдан білейін, қайдан білейін,— деді күмілжіп мистер Mopз. – Маған әйтеуір социалистер жағында сияқты көрінесіз де тұрасыз.
«Қара бассын,— деді ішінен Мартин,— түк түсінбепті! Меңіреумен тілдескен адамдай болдым-ау! Білімі қайда кеткен мұның?»
Сонымен Мартин өзінің өмір сапарында экономикаға негізделген моральмен — тап моралімен осылай бетпе-бет ұшырасқан. Көп ұзамай бұл мораль, мұндай пиғыл оған, тіпті, әзірейілдей болып алған. Ақыл-ойға сүйенген оның өз пиғылына айналасындағы адамдардың мораді үйлеспеуі сонша — ол аттаған сайын ашуына тие беретін болды; олардың моралі экономиканың, метафизиканың, сезімталдық пен еліктеушіліктің таңғажайып қосындысы, қойыртпағы болып шықты.
Мұның мысалын ол ойламаған жерден өз туғандарынан байқады. Мэриен еңбек десе ерінбейтін бір механик жас неміспен танысады. Кәсібіне мұқият машықтанып алған бұл жігіт өз алдына велосипед шеберханасын ашыпты. Әрі арзан велосипед сатуға өкілдік алады да, үй тұрмысын әбден түзейді. Мэриен Мартинге бір келгенде сол жігітпен өмірлік жолдас болуға сөз байласқанын айтты, сонан кейін еркелеп отырып, Мартиннің алақанына қарап бал ашқан болды.