Мартин Иден - 12

Қолындағы кітабы жерге сусып түсті. Екеуі үнсіз отыр. Тек арманға толы көздерімен, түк көрмесе де, сонау мүлгіген шығанаққа шүйіліп қараған болады. Руфь Мартиннің мойнына көз қиығын тастаған еді, жаратылыс заңынан да күшті, бір өктем қуат, тағдырдан да құдіретті бір күш баурап әкетті. Жігіттің иығына иығын тигізу үшін бір-ақ елі еңкеюі керек еді, еркінен тыс еңкейгенін сезбей қалды. Қалтырап, гүлге қонатын көбелекше жігітке қарай ақырын ғана, еппен, болар-болмас қимыл жасаған, сол заматта өзіне қарай жігіттің де өте баяу қарсы келгенін сезді, екеуінің иығы бір-біріне тиер-тиместен жігіттің аза бойы дір ете қалғанын байқады қыз. Міне, сол минутта қыздың жігіттен бой тартуы керек еді ғой. Жоқ, олай етуге дәрмені жетпеді. Не істесе де — соның бәрі еркінен тыс өздігінен болып жатқандай. Бұл туралы ойланған да жоқ, ессіз, есалаң қуаныш ертіп әкетіпті.
Мартин бата алмай, қорғалақтап, қолын созып, Руфътің мықынынан құшақтады бір кезде. Бұл уақытта қызды да әлд бір балдан тәтті, удан ащы азапты рахат сезімі жеңіп, әлдене күтіп отырған. Тегі, не күтіп отырғанын білді ме екен өзі. Әйтеуір, ерні тобарсып, жүрегі лүпілдеп, қаны толқып кеткені рас. Мартин қызды құшағына қыса түскен, ақырын, әдеппен өзіне қарай тартқан. Енді қыздың да күте бергісі келген жоқ. Қалтырай күрсініп, не істеп, не қойғанын білместен, еңкейіп, жігіттің кеудесіне ақырын басын сүйеді де бетіне қарады. Сол-ақ екен Мартин де шүйлігіп барып, қыздың ерніне ернін тигізе қойды.
Ғашықтық деген осы шығар-ау, деп ойлады Руфь есін жиғасын. Егер бұл ғашықтық болмаса — масқара-дағы. Әлбетте, бұл сүйіспеншілік болу керек. Өзін қысып құшақтаған, ерніне ернін тигізген мына жігітті сүйеді екен ғой. Руфь өз-өзінен бәйек болып, жігіттің іші-бауырынан өтіп, ырқына көніп, елжіреп, еркелей түсті. Бір кезде оның құшағынан сытылып шықты да, күнге күйген қып-қызыл мойнынан қысып-қысып құшақтады. Мейірі қанып, мауқы басылғанына қуанды, түшіркенді, дереу қолын жазып жіберіп, талықсып барып, жігіттің кеудесіне құлай кетті.
Екеуі ұзақ уақыт бір-біріне тіл қатпай зауықтасып отырды. Мартин екі рет еңкейіп сүйген еді, екеуінде де Руфь еппен өзі тосып алды, бүкіл денесі әлденеге ыңғайласу қалып іздеумен болды. Мартин шығанақтың ар жағында көлбеп жатқан үлкен қалаға көзін тігіп, бірақ ешнәрсе көрмей отырды. Бұл жолы қиялына елес те келген жоқ. Ол әлдебір ашық бояу көрді, мына тамылжыған тамаша күндей, оттан ыстық ғашықтық сезіміндей жарқын нұр көрді жігіт. Тағы бір еңкейгенде қыз:
— Сіз маған қашан, қай уақытта ғашық болдыңыз?—деп сұрады сыбырлап.
— Сізге алғашқы кездескен күні, бірінші көрген минутта-ақ ғашық болдым. Сонан бері күн санап сізге ғашықтық құмарым арта берді. Қазір құса болып отырмын. Зор бақыт кеудеме сыймай, басым айналып кетті.
— Мартин... қымбаттым!— Қыз болу қандай жақсы,— деді Руфь қатты күрсініп.
Мартин тағы да құшақтап:
— Өзіңіз ше, сіз қай уақытта сездіңіз?—деді ақырын.
— О, мен әлдеқашан, бірден-ақ сезгенмін!
— Олай болса жарқанат сияқты түк көрмеген мен екем ғой!— деді Мартин өкінгендей.— Мен сіздің ұнататыныңызды жаңа сүйіскен кезде ғана аңғардым.
— Жо-жоқ, айтайын дегенім ол емес,— қыз әрірек жылжып Мартинге қарады.— Маған сіздің ғашық екеніңізді баяғыда сезгем.
— Ал өзіңіз ше?
— Мен бе, мен бірден байқадым.— қыз өте баяу сөйледі, жігітке жылы жүзбен қарап, көзі бұлдырап, екі беті қызарып кетті. – Мені.. мені жаңа сіз құшақтағанға дейін ойыма ешнәрсе келген емес. Осы минутқа дейін еш уақытта сіздің әйеліңіз болам деп ойлағаным жоқ, Мартин. Адамның басын лезде айналдырып алатын не сыйқырыңыз бар еді сонша?
— Қайдам,— деді Мартин езу тартып.— Өлесі ғашық болуымнан шығар. Сізге деген сүйіспеншілігім тірі жанның жүрегі түгіл қара тасты жібітер еді.
— Осының бәрі мен ойлап жүрген ғашықтыққа ұқсамайды.
— Сіздіңше, ғашықтық қандай болуға тиіс?
— Мен дәл мұндай болар деп ойлағаным жоқ.
Бір секундтай Мартиннің көзіне қадала қарады да:
— Менің ешнәрседен әлі хабарым жоқ,— деп төмен қарады.
Мартиннің тағы да қызды бауырына тартқысы келген еді, сескентіп алармын деп қорықты, тек құшақтап отырған қолы еркінен тыс дір ете қалды. Қыздың өзі ұмтылып, екеуі ұзақ сүйісті.
— Әке-шешем не дер екен?—деді қыз кенет үрейленіп.
— Қайдан білейін. Білу қиын емес қой.
— Мамам көнбей қойса қайтеміз? Мен оған дәтім барып, бір ауыз сөз айта алмаймын.
— Олай болса мен айтайын,— деді жігіт.— Мамаңыздың маған теріс ыңғай екенін білемін, сонда да сөйлесіп көрейін. Көндірем ғой деймін. Сізді жеңген адам кімді жеңбейді. Егер ештеме өнбесе...
— Онда қайттік?
— Әйтеуір, олар көнбеді деп ажырап кетпелік. Түбі көнетін шығар. Сізді жанындай жақсы көреді ғой, аяр.
— Жүрегі жарылып кете ме деп қорқамын.
Мартиннің ана жүрегі мұндайға жарыла қоймайды дегісі келіп еді, оның орнына:
— Ғашықтық деген дүниедегі ең бір ғажап нәрсе!—деді.
— Мартин, білесіз бе, мен кейде сескенемін сізден. Кім екеніңіз, бұрын кім болғаныңыз есіме түссе, әлі күнге зәрем ұшады. Маған оң көзіңізбен өте жақсы қарауыңыз керек. Әлі бала екенімді ұмытпаңыз! Бұл күнге шекте ешкімді сүйгенім жоқ!
— Мен де. Екеуіміз де әлі баламыз. Екеуіміз де өте бақыттымыз. Екеуіміз де бір-бірімізді сүйеміз!
— Мүмкін емес,— деді қыз жұлып алғандай, дереу құшағынан босанып,— сіздің сәбимін дегеніңізге сенгім келмейді, мүмкін емес... Матроссыз ғой, матростардың жайы белгілі...— деп кілт тоқтады.
— Порт сайын бір әйелге үйленіп, жаман үйренген дегіңіз келеді ғой. Осы ма айтпағыңыз?
— Иә.
— Соның бәрін сүйіспеншілік деуге болмайды. Талай портты аралағаным рас. Бірақ, сізге кездескенше тірі жанға ғашық болып көргенім жоқ. Бірінші рет сізді көріп үйге қайтып бара жатқанымда полиция ұстап әкете жаздаған.
— О несі?
— Кәдімгідей ұстап әкете жаздады. Полисмен мені мас деп ойлапты. Шынында да мас едім... ғашықтықтан есім танып, мас болғаным рас еді!
— Біз лағып кеттік. Сіз екеуміз де баламыз дедіңіз, мен мүмкін емес дедім. Әңгіме осы туралы еді ғой.
— Менің бұрын ешкімді сүймегенім рас. Сіз менің бірінші ғашығымсыз, шын сүйгенімсіз.
— Матрос екеніңіз рас қой?
— Рас, ал бір ғана сізге ғашық екенім де рас.
— Өзге әйелдеріңіз де болды ғой... болды ғой, ә!—деп Руфь күтпеген жерде көз жасын іркіп-іркіп алды. Таң қалған Мартин ғашығын қаттырақ құшып, көбірек сүйіп, әрең жұбатты.
«Асылзада леди...
Джуди ОТреди,
Ата-тегің кем еді
Өзге жағың тең еді»
Киплингінің осы сөзі Мартиннің есіне түсе кетті. Бұрын-соңды оқыған романдары өзге пікірді жақтағанымен, осы сөздің де жаны бар-ау деп қалды ол. Романдардың айтуынша, бекзадалар қауымында әйелге қолың мен жүрегіңді ресми ұсынсаң болғаны. Ал өзі туып-өскен ортаның қыздары мен жігіттері арасында сүйісу, қол жүгіртісу деген бола береді. Демек, үстем таптың кербездері сүйіспеншіліктің мұндай белгілерін өрескел әдет деп таныса керек еді. Жоқ, олай емес екен. Романдардың сөзі жалған екен. Мұның дәлелін жаңа ғана өз көзімен көрді. Үн-түнсіз, тек қана сылап-сипап еркелету жұмысшы кедей әйелге де, жоғарғы қауым бикештеріне де ұнайтын көрінеді. Қоғамдағы орны алуан саты болғанымен, әйел атаулының «өзге жағы тең» екен ғой. Герберт Спенсерден оқығаны есіне түссе, бұған өзінің де ақылы жетер еді. Руфьті аймалап сүйіп, жұбатып отырғанда асылзада-леди мен Джуди ОТредидің бір-бірінен айырмасы жоқ екен ғой деген ой Мартиннің көңіліне зор демеу болды. Бұл ой Руфьке жақындата түскендей еді. Сұлу Руфьтің уылжыған тәні өзге әйелдердікіндей екен ғой. Олай болса, екеуінің үйленуіне ешқандай бөгет жоқ. Енді араларында таптық айырмашылықтан өзге не қалды? Ол да тек сырт көрініс қана. Ендеше елемеуге болады Кітаптан өзі оқыған Римнің бір құлы әйел арқылы ақсүйектің дәрежесіне жетіп, қырмызы шапан киіпті ғой. Мартин де сол сықылды Руфьтің биігіне көтеріле алмай ма? Айрықша таза, күнәсіз, білімді, жаны сұлу жан болғанымен ол да кәдімгі Лиззи Конолли тәрізді әйел, дүние жүзіндегі барша Лиззи Коноллилердің бірі. Солардың бәріне тән әдет Руфьте де жоқ емес. Бұл да біреуді сүйеді, біреуді жек көреді; мүмкін Руфь те ызақор, ашушаң адам шығар. Оның да кәдімгі қызғаншақ әйел болуы мүмкін. Жаңа ғана порттағы ашыналары туралы айтқанда қызғанып, шарт ете түскен жоқ па.
— Оның үстіне менің сізден жасым үлкен,— деп қойды Руфь жігіттің көзіне қарап,— мен сізден үш жас үлкенмін.
— Бәрібір баласыз. Өмір тәжірибесіне қарағанда мен сізден отыз үш жас үлкенмін.
Ғашықтық мәселесіне келгенде екеуінің де бала екені рас; біреуінің университеттен диплом, атақ алуына қарамастан, екіншісінің философиядан хабары, өмірден тәжрибесі болуына қарамастан, екеуі де сезім дүниесіне келгенде бала сияқты епсіз, олақ жандар еді.
Сөніп бара жатқан күн шұғыласына шомған екі ғашық осылай бір-біріне ғашықтардың әдетті сөзін айтып отырды. Сүйіспеншіліктің тылсымына, екеуінің басын қосқан тағдырдың тамашасына таң қалысты, бұл дүниеде, о заман, бұ заманда, ешкім екеуіндей бірін-бірі шын сүймеген шығар деп ойлады. Бірінші рет қалай кездескендерін, бір-біріне қай қылығы ұнағанын, не ойлап, не сезгенін қызық көріп, қайта-қайта айтып, бәрін естеріне түсірмек болды.
Бұлтқа батып бара жатқан күн, көкжиегіне алтын арайын шашып, дүние әлем қызғылт мұнарға бөленген шақта Руфь «Қош бол, қош, бақыт күні, бақытты күн» әнін салды. Жігіттің иығына басын сүйеп, қол ұстасып, ақырын әндетіп отырғанда екеуі де бірінің жүрегін бірі алақанына салып, әлпештеп отырғандай көрген.
Жиырма екінші тарау
Миссис Морз баласына қоруыш болмаған күнде де Руфьке бір қарағаннан не болғанын біле қоюға тиіс еді. Екі бетінің алмадай болып қызаруы, көзіндегі қуанышы аңсаған арманына қолы жетіп, мерейі үстем болғанын көрсетіп тұрғандай-ды.
— Не боп қалды!—деді ол Руфь төсегіне жатысымен.
— Бірдеме сездің бе!— деді қызы оған.
Шешесі жауап қайтару орнына аймалап, қызының шашынан сипады.
— Маған әлі ештеңе айтқан жоқ! Мен айттырмас та едім,— деді Руфь дауыстап.— Ақыры осылай болар деп ойлағаным жоқ. Бір ауыз сөз айтпастан...
— Ештеме айтпаса, ештеңе болмауға тиіс.
— Болуын болды.
— Жасаған-ай, балапаным-ау, не айтып жатырсың!— деді Миссис Морз.— Не болды? Не боп қалды сонша?
Руфь шешесіне таңырқай қарап:
— Мен сені бірдеме сезген шығар десем, ештеңеден хабарың жоқ екен ғой. Мартин күйеу, мен қалыңдық болдым,— деді.
Миссис Морз кеңкілдеп күліп жіберді, ылажсыз күлкісінен әрі күдік, әрі өкініш естілгендей еді.
— Бірақ түк айтқан жоқ,— деді Руфь тағы да.— Мені сүйеді екен, ғашық екен. Сен сияқты бұл маған да тосын оқиға. Бір ауыз сөз айтпастан келіп, құшақтай алғаны ғой, сол кезде менің... менің басым айналып кетіпті. Ол әуелі мені сүйді, сосын мен оны сүйдім... Қайтейін. Сүю керек болды — сүйдім. Сосын барып ғашық екенімді білдім.
Руфь үндемей қалды, шешесі тағы еркелетер ме екен деп еді, жоқ, Миссис Морз ызғарын ішіне тартып, тіл қатқан жоқ.
— Әрине, масқара ғой бұл, енді түсіндім,— деді Руфъ өнжұрғасы түсіп.— Қайдан білейін, күнәмді кешіре алар ма екенсің, мама. Менде өзге ылаж қалмады. Оны жарататынымды сол минутке дейін білмей келіппін. Бұл жайды әкеме енді өзің айтарсың.
— Мүмкін, әкеңе әлі айтпай тұра тұрармыз? Мартин Иденмен әуелі өзім сөйлесейін, бай-жайды түсіндірейін. Түсінер, сертінен қайтар, сені босатар берген уағдаңнан.
— Жоқ, жоқ!— деді Руфь өзеуреп.— Босатпай-ақ қойсын. Мен сүйемін оны, сүйіспеншілік деген сондай жақсы екен. Мен өзіме құдайы қосақ етемін оны, әлбетте, сендер рұқсат етсеңдер.
— Әкең екеуіміздің ойымыз өзге еді, Руфьжан, қарағым... Жоқ, жоқ, жоқ, біреуге зорлап бергелі жүр екен деп ойлай көрме. Тек өзің қалап, өзің ұнатсаң ғана өз қатарымызға, нағыз джентльменге, қадірмен азаматтың біріне қосамыз ба деп едік.
— Мен Мартинді ғана сүйемін,— деп болмады қиылып қыз.
— Сенің қалағаныңа біз қарсы болмаймыз ғой, сонда да қызымыз емессің бе, әлдекіммен кетуге рұқсатымыз жоқ. Ол сенің жылы мейірің мен сыпайыгершілігіңе дөрекілік пен көргенсіздіктен өзге не көрсете алады. Теңің емес. Айта берсе, ол сені асырай алмайды. Зор байлық көксемей-ақ қояйық, бірақ ер адамның болашақ әйеліне ұсынатын белгілі бір сән-салтанаты, әл-ауқаты болуы керек. Қызымыз осындай орнықты біреуге шықса екен деп тілеуші едік, қайдағы бір қайыршы авантюристің, матростың, ковбойдың, контрабандистің, тағы кімнің қол жаулығы болып кетпесін деуші едік. Ол шіркін осындай жөнсіз болуының үстіне жауапкершілік дегеннің не екенін білмейтін жеңілтек, алаңғасар көрінеді ғой.
Шешесінің сөзін жөн деп білген Руфь ләм-мим демеді.
— Әліне қарамай уақытының көбін жазуға жұмсап жүр, кітап жазу ол түгілі онан он есе артық айрықша дарынды һәм білімді адамдардың да қолынан келе бермейді. Үйленетін жігіт ең алдымен бір әзірлік жасар болар еді. Бұл оның жырында да жоқ. Мен айттым ғой саған, өзің де байқап жүрген шығарсың, ол жауапкершілік сезімінен жұрдай жігіт. Сезім оған қайдан келсін? Матрос қой, матрос біткеннің бәрі добал келеді. Бұл да ешуақытта сақтық жасап, қанағат қылу дегенді білмей, бетімен өскен біреу болу керек. Ақшаны есепсіз, беталды судай шашу бұлардың қанына сіңіп кеткен әдет. Әрине, бұған өзі кінәлы емес-ақ шығар, бірақ қалай болғанда да істің мәні өзгермейді. Сен оның өткен өмірі туралы, бұрын бұзылған адамдармен көп араласқаны жайлы ойландың ба, онан не жақсылық күтуге болады ғой деп жүрсің? Қызым-ау, әуелі неке дегеннің не екенін білесің бе өзің?
Руфь селк етіп, шешесіне тығыла түсті.
— Ойландым...— Руфь лайықты сөз таппай, біраз уақыт үндемей жатты.— Әрине, масқара. Есіме түссе,— ұяламын. Кінә менен, бұл сүйіспеншілік емес, зор бақытсыздық. Бірақ, басқа ылажым жоқ. Өзің айтшы, баяғыда папамды ұнатпасқа ылажың болып па еді? Мен де өзіңдеймін. Мартин екеуіміздің арамызда бір сұмдық бар, не екенін өзім де білмеймін, әйтеуір мені бірдеме Мартинге ынтықтырады да тұрады. Оған ғашық боламын деп ешуақытта ойлағаным жоқ. Мінеки, ғашық боп қалыппын,— деді ол мақтанған адамдай.
Екеуі өзара тіл табыса алмай ұзақ әңгімелесіп жатты да, ақыры әзірше күте тұрайық, аңысын аңдайық деген байламға тоқтады.
Бір сағаттан кейін зайыбының қулығы насырға шауып бара жатқанын естіген мистер Морз да осы тоқтамға келісімін берді.
— Әлбетте,— деді ол,— ақыры осылай болуға тиіс еді. Руфь бұрын осы матростан өзге ер адаммен жақын танысып көрмеген бала ғой. Ерте ме, кеш пе — әйел сезімі оянуы керек еді. Оянды. Сол кезде қасында анау шіркін ғана болған... Әрине, сол арада көз алдында тұрған жігітке ғашық бола кеткен немесе ғашық болдым деп түсінген.
Миссис Морз Руфьке қарсы келмей қақпайлап көрейін, уақыт жеткілікті, Мартиннің күні бүгін үйлене қоюға жағдайы жоқ деді.
— Мейлі, екеуі жолыға берсін,— деді мистер Морз.— Жақын танысып, жақсы білген сайын өзі-ақ жерінер. Екеуінің арасында салыстыра жүретіндей біреудің болғаны жөн. Жас бозбала мен қыздарды, өзімізбен аралас-құралас, мәдениетті, тәрбиелі жастарды, нағыз джентльмендерді үйге жиі-жиі жинау керек. Олардың қасында матростың ыпыны қашады. Руфь те игі жақсылар арасында оны бір сынап көрсін. Сол неменің өзі бала емес пе. Жасы жиырма бірде ғана ғой. Руфь те бала. Екеуінікі сүйіспеншілік емес, балалық болар, бара-бара басылып кетеді ғой.
Екеуі де осыған тоқтады. Семья ішінде Мартин мен Руфь сөз байласып жүрген жастар деп танылғанымен, өзге жұртқа лақабы жайылмады. Үлкен кісілер осы жөн деп тапты. Әлбетте, жастардың танысуы неғұрлым ұзаққа созылғаны жақсы. Ал Мартинге тұрмысыңды түзе, жұмыс тауып ал деген жан болған жоқ; жазуыңды қой деп те ешкім ақыл айтпады. Себебі, оған көмектесу семьяның есебіне кірмейді. Мартиннің өзі де осы ниетті қолдағысы келгендей тәуір қызметке талпынған жоқ.
— Мен бір жаңалық жасамақпын, қалай көресіз, — деді Мартин Руфьке арада бірнеше күн өткеннен кейін.— Апамның үйінде тұра беруге қаражатым жететін емес, бөлек шықсам деймін. Солтүстік Оклендтен бір оңаша үйден бөлме де табылды, керосинка сатып алдым — тамағымды өзім пісіремін.
Руфь қуанып кетті. Өте-мөте керосинкасын қол көрді.
— Мистер Бэтлер де өмірін осылай бастаған,— деді ол.
Қадірмен джентльменнің есімін естігенде Мартин қабағын шытып, сөзін жалғастыра түсті.
— Қолжазбаларымның бәріне марка жапсырдым да, редакцияларға тағы жібердім. Бүгін жаңа пәтерге шығып, ертеңнен бастап жұмысқа кірісемін.
— Жұмысқа кірген екенсіз ғой!— деп Руфь кенет дауыстам, қуанышы қойнына сыймай, жігітке күле қарап, қолын қысып, жақындай түсті.— Бұрын неге айтпадыңыз! Қандай қызмет?
Мартин басын шайқады.
— Ертеңнен бастап жазуға отырмақпын, соны айтам.— Қыздың жаратпағанын байқап, жігіт асыға сөйледі:—Мені әуелі дұрыс түсініңіз. Бұл жолы қиял қумаймын. Салқын ой, қарапайым есепке ғана жүгінемін. Тағы теңізге шыққаннан да, маған осы тиімді болар, деп отырмын. Табысым Оклендтің қатардағы қызметшісінен артық болмаса, кем болмас, бұған сенімім мол. Соңғы айларда, қолым бос қой, көп ойландым. Мәстек атша зорығып, жұмыс істегенім жоқ, жөнді жазу да жазбадым. Жазсам баспа үшін жазғаным жоқ. Бар уақытымды сізге ғашық болумен, өз жағдайымды ойластырумен өткіздім. Оны-пұны оқығаным рас, оны да ойымдағы мақсатыма керек болғасын оқыдым, мен негізінен журнал қарадым. Өзім туралы, өмір туралы, өмірдегі орным туралы ойландым, сізге лайық дәрежеге жетуім үшін алдымда қандай міндет тұрғанын болжадым. Онан басқа мен Спенсердің «Стиль философиясын» оқып, өзіме керекті, маған, менің жазғандарыма және ай сайын әр журналда басылып жүрген әдебиетке тікелей қатысы бар қызық-қызық нәрселерді кездестірдім. Сонымен, сізге ғашық болу, оқу, ойлану-толғану үстінде нендей тұжырымға тоқтадың деңіз: мен әдебиетті өзіме кәдімгідей қара кәсіп етпекпін. Аз уақыт шедеврді қоя тұрып, ойыма келгенін жазамын: фельетон, анекдот, күнделікті көкейтесті әзіл-оспақ, тақпақ, күлдіргі әңгімелер — қысқасы, алушыға не керек — соның бәрін жаза беремін. Газетке, күлдіргі беттерге, жексенбі күнгі қосымшаларға материал жетістіретін әдебиет агенттігі бар. Мен солардың керегін жасап беріп тұратын болам. Көрерсіз, табысым аз болмайды. Қазір осы кәсіппен ғана айына төрт жүз, тіпті бес жүз доллар табатын сабаздар бар. Мен оларға ұсамаймын, бірақ қайткенде де күн көрісіме керекті қаражат табам, оның ар жағында өз жұмысыма, оқуыма уақыт қалады. Бірте-бірте нағыз еңбек жазып көрем, үйренем, алдағы үлкен жұмысқа әзірленем. Осы жұмысымның сәтті болуына өзім таңмын. Қолыма алғаш қалам алғанда, не жазарымды білмеуші едім. Әлденені қосып-шатып жаза беретінмін. Ешбір идея, ешқандай ой деген болмайтын. Ойлайтын сөз қоры да аз-ды. Бастан кешкен оқиғаның бәрі мағынасыз жай сурет болып көрінуші еді. Оқи келе, сөз қорым молая келе, сол суреттердің бұрын аңғарылмаған қыры мен сырын көре бастадым. Сонан кейін ғана біраз дүние жазып тастаппын. «Оқиға», «Қуаныш», «Құмыра», «Өмір шарабы», «Көңілді көше», «Сүйіспеншілік туралы сонеттер», «Теңіз толғаулары». Мұндайлардың тіпті мұнан да жақсы дүниенің тірі болсам талайын жазамын. Әрине, қолым бос уақытта ғана жазамын. Мұнан былай аспандағы құсты аузыммен тістеймін деп арамтер боларым жоқ. Ең алдымен табыс келтіру үшін қара кәсіппен айналысып, сонан кейін ғана шедеврмен шұғылданатын шығармын. Кеше кешке, әдейі сіздің алдыңызда сөзімді растау ниетімен, күлдіргі апталықтарға арнап бес-алты ұсақ-түйек бірдемелерді жазып тастадым да, жатар алдында: әзіл-тақпақ жазып көрейінші деп, бар-жоғы бір сағаттың шамасында соның төртеуін жазып үлгірдім. Осының әр біреуіне бір доллардан қаламақы алуым керек. Әншейін, жұмыс арасында, төсек салып жүріп, төрт доллар табыс кіргізу, құдай біледі, жаман емес шығар деймін. Әрине, мұндай көр-жердің қасиеті де болмайды. Құрсын, әрі көңілсіз, әрі көріксіз нәрсе ғой. Әйтсе де, бұл өмір бойы кеңсенің кенегесін жүргізіп, айына алпыс доллар жалақы үшін ұшы-қиыры жоқ көп цифрды тіркес-тіркес қылып, тізбектеп отырғаннан гөрі көңілсіз бола қояр ма екен. Менің қазіргі кәсібіме келетін болсақ, оның, бір жағынан, әдебиетке де қатысы бар, өсте-өсте нағыз шығарма жазуға төселіп кетемін ғой.
— Сол нағыз шығарма шедевр жазып керегі не, кімге сатпақпыз, кім алады оны?
— Олай демеңіз...— дей беріп еді Мартин, Руфь сөзін бөліп.
— Жақсы, жаңағы өзіңіз атаған, өзіңізге өте ұнайтын шығармаларыңыздың әлі күнге бір жолын да өткізе алмай жүрген жоқсыз ба. Ешкім алмайтын шедеврге үміт артып, үйленуге болмайтын шығар, жігітім.
— Олай болса, жұрттың бәрі шөлдеп отырған тақпаққа үміт артайық та, қосылайық,— деп Мартин қызды құшақтады. Бірақ Руфьтің еркелегісі келіп отырған жоқ еді.— Мінеки, тыңдап көріңізші,— деді жігіт әдейі ойнақы үнмен,— әлбетте, бұл көркем шығарма емес, доллар:
Мен жүргенде қыдырып
Танысым кепті жүгіріп,
Қарыз сұрап алам деп,
Қаһарын маған төгіпті.
Уайдай келін сөгіпті:
Көрсетермін саған деп.
Хан сыртынан жұдырық
Жүре берем қыдырып.
Өлеңі өзіне күлдіргі сияқты көрінгенімен жігіттің жүні жығылып кетті. Руфь күлген жоқ, тұнжырай түсті.
— Мүмкін, мынауыңызға бір доллар төлейтін-ақ шығар, – деді қыз, – бірақ, ол циркте ойнайтын әлгі сайтан сарының табысы ғой. Мартин, осының кәсіп емес, қорлық екенін қалай түсінбейсіз! Өзімнің кәдір тұтқан қалаулым әлденені шатпақтағаннан да, бір ұялмайтын жөндем жұмыс тауып алса деген үміттемін.
— Мистер Бэтлерге еліктесе екен дейсіз бе?
— Мистер Бэтлерді жақтырмайтыныңызды білем.
— Жоқ, мистер Бэтлер тамаша кісі, әттең асқазаны бұзылған — басқа жағының бәрі жақсы. Бірақ, оллаһи-беллаһи, түсінбеймін, тақпақ жазғанның машина басудан немесе контордың кенегесін шимайлаудан несі сорақы? Бәрі де белгілі мақсатқа жетудің құралы ғана емес пе? Сіздіңше, мен бас көтермей кенеге жазумен отырып ақыры бір күні адвокат не коммерсант болып шығуым керек. Ал меніңше, ұсақ газет жұмысынан бастап, бара-бара үлкен жазушы болғаным абзал.
— Жоқ, екеуінің арасында айырма бар,— деді Руфь.
— Қандай?
— Айырмасы сол — сіз күні бүгінге дейін жақсы деген шығармаларыңыздың өзін ешкімге өткізе алмай жүрсіз. Талай жерге ұсынып көрдіңіз ғой, соның біреуін керек қылды ма?
— Қымбаттым, маған уақыт беріңіз,— деді Мартин жалынып.— Бұл жұмыс — уақытша кәсіп, қара жұмыс, оған мән беріп жүрген мен жоқ. Екі жыл ғана пұрсат берсеңіз еді. Осы екі жылда ойлағаныма жетер едім. Шығармаларымды жұрт таласып оқитын болар еді. Бұл бос сөз емес. Күшіме сенемін, өз шамамды жақсы білемін. Әдебиеттің не екенін түсінемін. Жазушы емес, өңшең білімсіз бишаралардың газет-журналдарға түкке тұрмайтын шатпағын бастырып келе жатқанын көріп жүрмін. Сондықтан мен екі жыл ішінде абыройға да, атаққа да жетер едім деймін. Тегі қызметтен мансап көрмеспін. Қаным сүймейді соны. Меніңше, ол көңілсіз ұсақ, бас қатыратын мағынасыз майда-шүйде. Менің оған дәтім төзбейді. Ешуақытта қатардағы клерктен оза алмайтыным өзіме аян, сонда, Руфьжан-ау, контордың ауыз жарымайтын жалақысынан екеуіміз не бақыт, не рахат көреміз? Шамам келсе бұл дүниенің бар жақсылығын бір сіздің басыңызға орнатсам деп едім, орнатам да. Қолымнан келеді! Атақты жазушы мистер Бэтлер сияқтылардың ең мықтысынан он есе артық. Кітап бір «өтіп кетсе» авторына елу мың доллар, тіпті, жүз мың доллар олжа келтіретінін білесіз бе? Бірде көп, бірде аз, әйтеуір орта есебі осы шама.
Руфь үндеген жоқ. Қатты ренжіп отыр еді ол, мұнысын жасырмады да. Жігіт:
— Ойлаңызшы, осыным олқы соға қояр ма екен?—деген еді, Руфь:
— Менің үміт артып жүргенім ол емес. Сізге стенографияға үйрену керек, машина баса білесіз,— сонда папамның конторына орналаса қояр едіңіз. Қабілетіңіз бар адамсыз, түбінде жақсы юрист болып кетер едіңіз,— деді.
Жиырма үшінші тарау
Жазушылық дарынына Руфь күмән келтірсе де Мартин оны бұрынғысындай қастерлейді. Каникул кезінде ол өзі туралы көп ойланып, сезім дүниесін саралаған. Сонда өзінің атақтан гөрі сұлулықты артық көретініне көзі жетті. Даңқты адам болуға ұмтылса, бір ғана Руфь үшін, соның көңілі үшін. Әлемге атағым шыққан адам болсам, сүйіктім мақтан етер, мені өзіне тең санар деп біледі.
Мартиннің сұлулықты сүйетіні сондай, соған еңбек сіңірудің өзі ол үшін зор ғанибет. Ал Руфьті сұлулықтан да жоғары санайды. Ғашықтық — дүние әлемнің көркі деп біледі. Иә, өзінің жан дүниесіне ұлы өзгеріс енгізген, кешегі ысылмаған тоңмойын матросты суреткер еткен сол. Сондықтан оның сүйіспеншілікті ғылымнан, өнерден жоғары санауына таң қалуға болмайды. Мартин өзінің парасаты жағынан Руфьтен, оның ағалары мен әкесінен жоғары екенін сезеді. Университет білімінің артықшылығы мен көркемөнер бакалавры деген атағы демесеңіз, Руфь дүние, өмір, өнер тануы жағынан жігіттің, күні кеше ғана түк білмейтін, өздігінен оқып, білім алған Мартиннің шаңына да ере алар емес.
Осы жағдайдың бәрін жақсы түсінуі оның қызға, қыздың бұған ғашық болуына әсер еткен жоқ. Сүйіспеншілігін сонша әсем, сондайлық асыл көретін Мартин бұл араға ешқандай сын жүрмейді деп санайды. Расында да, Руфьтің көркемөнер, француз революциясы немесе жаппай сайлау правосы туралы пікіріне ғашықтықтың қандай қатысы бар? Осы айтылғандардың бәрі ақылға жатады, ал ғашықтық ақылдан жоғары. Жоқ, Мартин ғашықтықтың қасиетін айрықша ардақтамаса, кеміте алмайды. Ғашықтық ақыл аңғарынан жоғары, қол жетпес шырқау биікте тұр. Ол өмірдің өзегі, мазмұны, өмір тіршілігінің ең жоғарғы сатысы. Ол екінің бірінің басына қона бермейтін бақыт құсы. Өзі ұнатқан авторларының ғылими философиясы оған ғашықтық дегеннің тағы бір қырын — биологиялық мәнін ұғындырған. Солардың негізгі қағидаларын өз тәжірибесіне салыстыра келгенде анық болғаны: адам адам баласының тәні сүйіспеншілік сипатында ғана өзінің әзелдегі мақсатын орындай алашақ, сондықтан сүйіспеншілікті өмірдің ең ізгі игілігі деп білу керек те, ізетпен қабыл ету керек. Мартин ғашық адамды тәңірінің нұры жауған жан деп біледі. Сондықтан «ғашық зары өткен жастың» образы оған өте ұнайды. Ол үшін ғашық болған адам бұл дүниенің игілігін — байлықты, білімді, бақ-дәрежені арман етпесе керек. Өйткені, ол «бір ғана сүйіп, соның ар жағында үзіліп кетсек те арманым болмас еді» дейді.
Бұл тәрізді пікір Мартиннің ойына бұрын да келген, бірақ соның байыбына енді ғана бара бастағандай. Бүгін таңда ол үздіксіз жұмыс үстінде отыр. Спартандарша тіршілік етіп, тек оқта-текте Руфьті көргені болмаса, өзге жаққа әсте мойын бұрмайды ол. Португал әйел Мария Сильваның бір бөлмесіне айына екі жарым доллар төлеп тұруға келіскен. Сильва қазымырлау кісі екен, толып жатқан шиеттей балаларын асыраймын деп бейнеттен арылмай келе жатқан жесір көрінеді. Ара-тұра қара түнек, қайғы басып кеткенде көрші баздан он бес центке ашытқан қымыран шарап сатып әкеліп, көңіл ашады екен. Алғашында Мартин бұл әйелді жек көріп кетіп еді, әсіресе, сөйлеген сөзі құлағына түрпідей тиетін. Бірақ бара-бара бишараның тіршілік үшін тырбанып, өмірмен беріспей белдесіп келе жатқанына қайран қалды. Үйінде кішкене-кішкене төрт бөлмесі бар екен. Мартиннің жалдағаны соның бірі. Екіншісі қонақ үй, оның еденіне төсеген алаша кілем, бұл бөлмеге аз да болса ажар бергенімен, табытта жатқан бір нәрестенің фотографиясы қасірет сарынын үнемі еске салып тұрар еді. Қонақ үй қонақ үшін ғана, терезе қақпақтары үнемі жабулы тұрады. Ерекше салтанатты жағдайда болмаса, мұнда жалаң аяқ, жалаң бас жауынгерлерге жол жоқ. Мария ас үйде тамақ әзірлейді, семьясымен сонда ас ішеді, сол бөлмеде кір жуады, киім үтіктейді, әйтеуір, жексенбіден өзге күндері тар бөлмесінде тыным таппайды. Ол көршілерінің кірін жуып береді екен, негізгі табысы осы. Марияның бөлмесі Мартиннің бөлмесіндей тап-тар үйшік. Ол жеті баласымен сонда жатады. Бәрінің қалай сыйып жүргенін біле алмай-ақ қойды Мартин. Кеш болса жұқа қабырғаның ар жағынан балалардың шиқыл-шыңқыл, тарс-тұрс дыбысы естіліп жатады. Марияның табысының тағы бір көзі — екі сиыры, соны күніне екі рет сауады, бос жерге апарып жайдырады, немесе жасырынып жетелеп жүріп, жол жиегіндегі көк шөпке оттатады. Үсті-басы өрім-өрім екі бала сиырлардың соңында, міндеті — бағу емес, полисменнің көзінен сиырларын тасалау.
Аядай бөлмесінде Мартин ұйықтайды, жазады, ойланады, шаруасын істейді. Баспалдырыққа қараған жалғыз терезенің алдында ас әзірлейтін столы тұр. Ол әрі жазу столы, әрі кітапханасы, әрі жазу машинкасын қоятын орны. Төргі қабырғаның бойына қойылған кереует бөлменің жартысынан көбін бір өзі алып тұр. Столға тақау ішкиім салатын кішкене шкаф, оны, сірә бір сабаз тұтыну үшін емес, пайдасы үшін жасаған болу керек; сыртын қаптаған жұқа ұшқат бұдыр-бұдыр болып кетіпті. Шкаф бір бұрышта да ас пісіретін орын екінші бұрышта, сол араға сабыннан босаған жәшік қойылыпты; үстінде керосинка, ішінде ыдыс-аяқ, жоғарырақта азық қоятын текше; онда бір шелек су тұр; бөлмеде су құбыры жоқ, суды ас үйден барып әкелу керек. Көбірек ас пісірген күндері бөлмеге ыссы бу толып кетеді де, шкафтың «әжімі» молая түседі. Мартин велосипедін керуетінің тұсына жоғары іліп қойды. Әуелі жерге сүйеп қойған, бірақ Сильваның балапандары педалін бұрап алып, шинін тесіп, төздірер болмады. Сонан кейін ол велосипедін баспалдырыққа шығарып қойып та көрді. Орын тар, жаңбыр тиетін болды, ақыры, әрі ойлап-бері ойлап, бөлменің төбесіне асып қойды.