Latin Common Turkic

Мартин Иден - 19

Süzlärneñ gomumi sanı 3949
Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2135
33.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
46.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
53.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
«Жасаған-ау,— деп ойлады Мартин,— бұл сұрқия пульман вагонымен серуендеп жүргенде, менің ақы-адал бес долларымды ала алмай арып-шаршап жүргенім мынау». Ашу-ыза бойын кернеді. «Трансконтиненталь айлығынан» көрген зәбірі басынан асып кеткендей сезінді; айлар бойы сарылып күткені, кембағалдығы, талай-талай ашыққаны есіне түсті, кеше ғана төсегіне аш жатып, бүгін әлі дым сызбағаны ойына келді. Кекті ашу басына шапты. Бұлар қарақшы да емес, ұсақ жөліктер! Өтірік уәде беріп, әңгімесін тал түсте алдап алған екен ғой. Найсаптар! Жақсы, жарайды! Көрсетермін әлі көресіні!
Мартин алашағымды түгел өндірмей енді осы редакциядан шықпаспын деп іштей өзіне ант етті. Бәрібір қалтасында қайта қоятын ақшасы жоқ. Дегенмен, біраз сабыр сақтады ол, сонда да қаһарлы кескіннен маңайындағылар сескене бастаған еді.
Олар мақтауын онан сайын үдетті. Мистер Форд «Қоңырау күмбірін» бірінші рет қалай оқығанын шұбыртып айта жөнелді, мистер Эндс немере қарындасына бұл әңгіменің қатты ұнағанын баяндай келіп, қарындасым тегін кісі емес, Аламедеде мұғалима деп қойды.
— Мен сіздерден ақшамды алайын деп келдім,— деп Мартин осы арада төтесінен кеткен,— бәріңізге ұнаған әңгімем үшін, сіздер басып шығарғаннан кейін, бес доллар қаламақы төлеуге тиісті едіңіздер ғой.
Мистер Форд қазір-ақ төлеп жіберетін адамнан жаман дереу қалтасын қармады да мистер Эндске қарап, қап, ақшам үйде ұмыт қалған екен деді. Мистер Эндс те оған қынжыла қарап, жалма-жан шалбарының қалтасын баса қойды. Мартин оның қалтасында ақша барын байқап қалды.
— Әттеген-ай,— деді мистер Эндс,— жаңа ғана баспаханашыға барымды беріп қойып, қалтамда түк қалмапты. Әрине, кінә өзімнен, ақшаны молырақ алып шығуым керек екен ғой, бірақ... әлгі баспаханашы неме осында ойламаған жерде жетіп келіп, мерзімінен бұрын аванс бере тұрыңыз деп талақша жабысқан жоқ па.
Екеуі де енді мистер Уайтқа қарады. Ол шіңкілдеп, ащы күлді де иығын қақты. Әйтеуір, өзінің ожданы таза. Ол «Трансконтиненталь айлығына» журнал жұмысын зерттеу үшін кірген. Зерттеп жүргені негізінен ақша жағы-ды. «Айлық» өзіне жалақы төлемегелі төрт ай болған. Сондағы тәжірибеден түсінгені редактордың орынбасарына ақша төлегеннен де баспаханашының көңілін тапқан көп артық.
— Қап, әттеген-ай,— деді тағы да мистер Форд таңдайын қағып, беті шылп етпестен.— Мистер Иден, бізге сәтсіз күні келіпсіз. Ал ендеше былай етелік. Ертең таңертеңгі почтамен чегіңізді жіберелік. Е-е, мистер Эндс, мистер Иденнің адресін жазып алған боларсыз.
О, әлбетте, мистер Иденнің адресі жазулы екен, күні ертең ақшасы сөзсіз жіберіледі екен. Мартин ақша, банк дегендерге шорқақ еді де, ертең беретін чегін бүгін де бере алатын шығар деп түсінді.
— Сонымен келістік қой деймін, мистер Иден, күні ертең өз есіміңізге чек жібереміз.
— Маған ақша бүгін керек, ертең емес,— деді Мартин түксиіп.
— Апырай, қараңызшы, қайдағы жоқ қырсықтың киліге кетуін! Басқа бір күні келгеніңізде ғой...— деп келе жатыр еді мистер Форд, мистер Эндс шыртетпе адам болуы керек, кенет оның сөзін бөліп:
— Мистер Форд жағдайды әбден түсіндірді ғой сізге,— деді тікіленіп,— мен де айтып тұрмын. Ертең жібереміз чегіңізді.
— Мен де түсіндірмедім бе сізге,— деді Мартин,— ақша маған күні бүгін керек.
Іс басқарушының басына сөйлегені Мартиннің шамына тиіп қалған еді. Енді онан көзін алған жоқ ол. «Айлықтың» кассасы тап осының шалбарының қалтасында жүрген болар деп ойлады.
— Әттеген-ай,— деп келе жатыр еді тағы мистер Форд...
Күйгелек Эндс кететін ыңғай көрсетіп, жалт бұрылды. Сол сәтте Мартин де шап беріп, кеңірдегінен ала түсті, мистер Эндстің ақсары сұлу сақалы селтең ете қалды. Мартиннің іс басқарушыны сілкілеп, фарсы елінің кілеміндей тозаңын қағып жатқанын көрген мистер Форд пен мистер Уайттың зәресі ұшып кетті.
— Әй, жас таланттың еңбегін жеген көзелдерім,— деді Мартин үйді басына көтеріп,— шығарыңдар ақшаларыңды, әйтпесе, бойыңдағы барыңды өзім сілкіп түсіремін жалғыз центім қалғанша!
Сонан кейін сасып тұрған көрермендеріне қарады:
— Жармасып жүрмеңдер маған... адам танымастай қыламын.
Мистер Эндс қылғына бастады, айтқанымды орындатуға мұрша берейін дегендей Мартин саусақтарын сәл босатты. Сол кезде іс басқарушы қолы қалтырап, қалтасын ақтарып, төрт доллар он бес цент ақша шығарды.
— Қалтаңды дұрыстап айналдыр!—деп әмір етті Мартин оған.
Тағы он цент табылды. Мартин қате болмасын дегендей ақшаны екі рет есептеді.
— Ендігі кезек сіздікі,— деді ол мистер Фордқа ақырып.— Әлі жетпіс бес цент толмай тұр!
Мистер Форд жалма-жан қалталарын қарап, алпыс цент ақша тапты.
— Жақсылап қараңыз,— деп жекірді оған Мартин,— анау камзолдың қалтасынан шығып тұрған немене?
Жақсылап-ақ қарағанын көрсетейін дегендей мистер Форд екі қалтасын да айналдырды. Қалтасының біреуінен төрт бұрышты қатырғы қағаз түсті. Мистер Форд оны қалтасына қайта салғалы жатыр еді, Мартин:
— О не? Паромның билеті емес пе? Әкел бері!—деп ақырды.— Бұл он цент тұрады. Хош, сонымен небары, билетті қоса есептегенде, төрт доллар тоқсан бес цент болды. Кәнеки, тағы бес цент қосыңдар!
Мистер Уайтқа тесіле қарап еді, тәмпек джентльмен құнжыңдап, қалтасынан ала сала никель ақша ұсынды.
— Рахмет бәріңізге де,— деді Мартин айнала қарап,— Хош-сау болыңыздар!
— Тонаушы!— деді Эндс артынан жыланша ысқырып. Мартин оған:
— Алатұяқ!— деді де есікті тарс жапты.
Жеңіске желіккен Мартиннің есіне енді «Пері және меруерт» деген шығармасы үшін «Көбелектен» алашақ он бес доллары түсе кетті де, соны да ала кетейінші деп ойлады. Бірақ «Көбелектің» редакциясында кілең бір қырынған тазығыр жастар отыр екей. Нағыз қарақшыға ұсайды бәрі де. Тегі, ел-жұртты да, өзді-өзін де тонап үйренген сұмдар болу керек. Мартиннің бірсыпыра мебельді қиратқаны рас, бірақ арпалыстың ақыр соңында редактор (студент кезінде атлетикадан жүлде алған балуан жігіт) іс басқарушының, құлақтандыру жинайтын агент пен швейцардың көмегімен арып-ашып келген қонағы Мартинді есік алдына шығарып салуы аздай, баспалдырықтан төмен қарай домалатып жіберген.
— Келіп тұрыңыз, мистер Идең, дидарыңызды көруге өте құмармыз!— деді олар күліп.
Мартин де күліп, түрегелді орнынан.
— Фу,— деді ол дыбырлап,— жарайды, жігіт екенсіңдер! Трансконтинентальдың сүмелектерінен тәуір екенсіңдер.
Аналар қарқылдап тағы күлді.
— Әділін айту керек қой, мистер Иден,— деді «Көбелектің» редакторы,— өзге ақындай емес, әдісқой бәле екенсіз. Бра рулені кімнен үйрендіңіз?
— Эһ, өзіңізге қос нельсонды кім үйреткен еді?— деді Мартин.— Көзіңіздің асты көгеріп шықпаса маған серт!
— Сіздің де мойныңыз қышымаса маған келіңіз,— деді сызылып редактор.— Осының құрметіне жұтқыншағымызды жібітсек қайтеді? Әлбетте, зақым болған мойныңыздың құрметіне емес, танысқанымыз үшін де.
— Мен жеңілдім ғой, айтқаныңызға көнуге тиістімін, – деді Мартин.
Сонымен тонаушылар да, тоналушы да бас қосып, бір бөтелкені босатты. Ұрыста кім күшті — сол жеңді, олай болса, «Пері және меруерт» үшін тиесілі он бес доллар «Көбелекте» қалсын деген мәмлеге келді бәрі де.
Отыз төртінші тарау
Артур сыртқы есік алдында қалды да, Руфь Мария Сильва үйінің баспалдағымен жүгіре басып, жоғары көтерілді. Құлағына асығыс шырт-шырт басқан жазу машинасының дыбысы естілген еді, бөлмеге кіріп барса, Мартин машина басып отыр екен. Ол қолжазбаның соңғы бетін жазып бітіруге жақындап қалған екен. Руфьтің мұнда арнайы келу себебі Мінажат күні Мартин қонаққа бара ма, жоқ па, соны білу-ді. Шығарманың қызығымен болып отырған Мартин сөйлеуге де мұрша берген жоқ.
— Оқып беруге рұқсат етіңізші!—деді ол дабырлап, басқан бетін машинадан алып, көшірмелерін айырып жатып.— Бұл менің соңғы әңгімем. Өзге әңгімелерімнің ешбіріне ұсамайды. Әлденеге жүрексінемін де. Ал өзіме жақсы сияқты көрінеді. Мінеки, төрелігіңізге тапсырдым. Әңгіме Гавайя өмірінен. Аты «Вики-Вики».
Руфь тар, суық бөлмеге кіргенде тұла бойы тітіркеніп кеткен еді. Ал делебесі қозған Мартиннің қолдары мұздай болса да, беті гүл-гүл жайнап тұр.
Руфь әңгімені зер салып тыңдады. Бірақ ұнатпағаны кескінінен көрініп тұр. Оқып болғасын Мартин:
— Кәне, шыныңызды айтыңызшы — ұнады ма, жоқ па? — деді.
— О, өзім де білмей тұрмын, сіздіңше, мұны бір жерге бастыруға бола ма?
— Болмайды ғой деймін. Журналдардың өресі жете қоймас. Бірақ бәрі шын, ақиқат нәрселер.
— Осы өтпейтін дүниені өршеленіп неге жаза бересіз? — деді Руфь беті-жүзің бар демей.— Әлде сіз күн көру үшін, тамақ асырау үшін жазып жүрген жоқсыз ба?
— Иә, күн көру үшін жазып жүрмін. Бірақ кейіпкерім өзімнен күшті болып шықты. Көндіре алмадым. Ол оқиға осылай болсын, өзгеше болмасын, деді де тұрды.
— Вики-Викидің сөздері соншама неге доғал? Құлаққа түрпідей тиеді. Әрине, редакторлар әңгімеңізді қайтарып жіберсе, өкпелеуге дәлеліңіз жоқ.
— Қайтейін, өмірдегі нағыз Вики-Вики тап осылай сөйлеуші еді.
— Жақсы-жаманды айыра білмегендігінен солай сөйлейді-дағы.
— Жоқ, бұл өмірдің өзі!—деді Мартин жұлып алғандай.— Бұл шындық. Ақиқат, рас нәрсе. Мен өмірді бұлжытпай баяндауға міндеттімін.
Руфь ештеме айта алған жоқ. Екеуі де үндемей отырып қалды. Мартин қызды өте жақсы көргенімен кейбір қылығын түсіне алмаушы еді, Руфь те оны түсініп жүрген жоқ. Өйткені, Мартин Руфьтің жалпы адам туралы шалағай пікіріне үйлеспейді.
— «Трансконтиненталь айлығынан» ақшамды алдым,— деді Мартин қызды кексіз сөзге бұрайын деп, редакция қызметкерлерінен төрт доллар тоқсан цент ақша мен бір билет өндіріп алғаны есіне түскенде қарқылдап күліп жіберді.
— Өте жақсы! Олай болса біздікіне келеді екенсіз ғой?— деді қуанып Руфь.— Менің білгелі келгенімнің өзі де осы.
— Келгені қалай? Қайда?
— Біздің үйге де, түскі асқа, ертең. Ақша тисе костюмімді қайтып алам, келем деп едіңіз ғой.
— Ол мүлде есімнен шығып кетіпті,— деді Мартин ұялғандай.— Бірақ бүгін бір күтпеген оқиға кез бола қалды... Таңертең полисмен Марияның екі сиыры мен бір бұзауын айдап әкетіпті қаланың ішіне жайдың деп. Штраф төлеуге ақшасы болмаған... Ол үшін мен төледім. Сонымен «Қоңырау күмбірі» Марияның сиырына бұйырды.
— Олай болса, келе алмайсыз ба?
Мартин мұңайып, ескі костюміне қарап:
— Тегі, бара алмаспын,— деді.
Көгілдір көздеріне мөлтілдеп жас келе қалған Руфь ләм деген жоқ, бұртиып азарлай қарады да қойды.
— Келесі жылы Мінажат күнін Дельмоникода немесе Лондонда немесе Парижде, тіпті, болмаса өзге бір өзіңіз қалаған жерде тойлатармын. Бұған ешбір күмәнім жоқ.
— Жақында газеттерден көріп едім,— деді Руфь оның сөзіне жауап қайтару орнына,— почтада орын босайды екен. Сонда бірінші кезекте тұрған жоқ па едіңіз?
Мартин шақыру қағаз алғанын, бірақ бармағанын айтты.
— Болашақтан үмітім сондай зор, өзіме сондай сенемін,— деді ол қыз алдында ақталайын дегендей.— Бір жылдан кейін поштабайыңыздың қандайынан болса он есе артық ақша табатын боламын. Көрерсіз әлі.
— Ах!—деді де қойды оған Руфь. Орнынан тұрып, перчаткасын кие бастады.— Кететін уақытым болды. Тыста Артур күтіп тұр.
Мартин қысып құшақтап сүйді. Бірақ Руфь селқос тұр. Денесі бұрынғыдай қалтыраған жоқ, мойнынан айқара құшақтаған жоқ, ернінен сүйген жоқ.
«Өкпелеп кетті-ау,— деп ойлады Мартин, қызды шығарып салып, қайтып келе жатқанда.— Неге? Не үшін? Әрине, полисменнің бүгін тап бола кетуі өкінішті-ақ, бірақ бұл кездейсоқ нәрсе ғой. Бұған ешкім кінәлі емес». Мартин оқиға өзгеше болуға тиіс деп ойлаған да жоқ. «Әлбетте,— деп түйді ол ақыры.— Азды-көпті кінәм бар да шығар, почтаға бармауым да әнтек болар. Бірақ «Вики-Вики» осы қызға түбі ұнайды.
Ту сыртынан біреудің келе жатқанын сезді. Жалт қараса, почта таситын кісі таянып қалған екен. Мартин әдеттегісінше абыржып, оның қолынан ұзыншалау келген үлкен-үлкен қалың конверттерді алды. Ішінде бір кішкене конверт те жүр. Штампындағы «Нью-Йорк барлаушысы» деген жазу көзіне түсе кетті, бірақ конвертті ашқан жоқ. Тегі, бұл материалыңызды қабылдамадық деген хат болуға тиіс емес. Өйткені, «Нью-Йорк барлаушысына» ештемесін жіберген жоқ-ты. «Мүмкін, Мартиннің жүрегі дір ете түсті, мүмкін маған мақала жазуға заказ жіберген болар? Бірақ бұл сияқты орындалмайтын зор үміт ақталады деуге жүрегі дауалаған жоқ.
Ақыры ашып қараса, ішіндегісі ресми, қысқаша хат боп шықты. Редактор мына бір домалақ арыз алған едік. Қам жемеңіз. Редакция домалақ хатқа мән бермейді, деп жазыпты.
Хатты әлдебіреу баспахана әрпімен қолдан жазған. Өрескел арсыз донос: «Мартин Иден деген атпен журналдарға әңгіме-өлеңдерін жіберіп жүрген адам жазушы емес. Ескі журналдардан ұрлаған әңгімелерді машинаға қайта бастырып, өз атынан тоғытып жүрген бір сұм»,— депті. Конвертте «Сан-Леандро» штемпелі тұр. Мартин соған қарап, кім жазғанын біле қойды. Хаттың әрбір жолынан Хиггинботамның грамматикасы, Хиггинботамның қыршаңқы тілі, Хиггинботамның арам ниеті аңқып тұр. Қағазды сондағы туысына жаздырғанын да түсіну қиын емес.
Мұнысы несі деп ойлады ол ішінен.— Бернард Хиггинботамға не жаздым соншама? Иә, бұл бір өрескел ерсі қылық екен. Белгілі себебі бар деп те жоруға болмас. Бір жұманың ішінде шығыстағы журналдардан тағы он шақты осындай хат келді. Редакторлардың мұнысы адамгершілік екен деп ойлады Мартин. Көпшілігі танымаса да, тілектестігін білдіріпті. Домалақ арыздан жиіркенетіндіктері көрініп тұр. Сонымен ақылсыз неменің арам ниеті ақталмаған тәрізді. Қайта редакторлардың Мартин есіміне назарын аударып, пайдасы тиіп жүрмесін әлі. Кейбір редактор әңгімесін оқығанда: е, е, мынау әлгі домалақ арызда сөз болатын Мартин Иден екен ғой демей ме. Кім білген, шығармасына мұның шарапаты тисе де ғажап емес!
Шамасы осы тұста бір оқиға Мария Сильва алдында Мартиннің абройын айрандай төкті. Мартин бір күні үйге келсе, сырқаттанып қалған Мария жылап отыр екен; ауыр үтікті көтеруге шамасы келетін емес. Мартин бұл грипп болып ауырып қалған екен ғой деп ойлады да, Бриссенден әкелген бөтелкенің түбінде қалған вискиді ішкізіп, енді жатуың керек деді оған. Мария жатуға жағдайым келмейді, қалған кірді бүгін үтіктеп, иесіне апарып бермесем, ертең балаларым аш қалады деп болмады.
Сонан кейін Мартин қызып тұрған үтікті ала салып, киім үтіктейтін тақтайға жұқа бәтес кофтаны жая бергенде Мария жағасын ұстады (осы оқиғаны ол өле-өлгенше аузынан тастамайтын еді). Бұл осы кварталдағы сәнпаз сылқым Кэт Фленаганның мейрамға киетін ең тәуір кофтасы-ды. Мисс Фленаган кофтамды бүгін кештен қалдыра көрмеңіз деп зығырды егіп кеткен. Оның Джон Коллинз дейтін ұстамен көңілдес екенін елдің бәрі білетұғын. Марияның «жаяу-хабардан» естуінше, бүгін кешке сол екеуі Алтын Дарбаза бағына серуенге шығуға тиіс. Мария кофтаны бүлдіреді-ау осы деп, безек қағып еді, Мартин тырп етпеңіз, деп оны стулге отырғызып қойды. Мартиннің еркек басымен кір үтіктегенін көріп, қатты қайран қалған Марияның көзі шарасынан шығып кете жаздады. Он минуттің ішінде Мартин кофтаны қатырып, үтіктеп те шығарды және өнерін асырып жібергені сондай, Мария астапыралдау, өмірі киімді өзім де мұндай әдемі үтіктеп көргенім жоқ деп шынын айтты.
— Үтік ыстығырақ болғанда, мұнан да тез үлгіретін едім,— деді Мартин оған.
Марияның пікірінше, үтікті мұнан артық қыздыруға болмайтын секілді.
— Ал, кірге су бүрке білмейді екенсіз,— деді Мартин тағы да тек тұрмай,— кәнекей, қалай бүрку керек екенін көрсетейін. Сіз кірді тез үтіктегіңіз келсе, су бүріккен дымқыл кірді үстіне салмақ салып, біраз бастырып қою керек.
Мартин баздан барып жәшік алып келді. Оған қақпақ жасады. Балалардың тапсыруға жиған темір-терсегін әкелді. Су бүріккен іш киімді жәшікке толтыра салып, қақпағын жауып, үстінен кілең темір-терсекпен бастырып қойды. Дайындық осыменен аяқталды.
— Ал енді бері қараңыз,— деді де Мартин көйлегін шешіп тастап, қызаруға сәл қалған үтікті ала сала арпалыса кеп...
Сонан кейін, Марияның дүйім жұртқа жыр қылып айтуына қарағанда, масқара-ай, Мартин Марияға жүннен тоқылған бұйымды қалай жуу керек екенін түсіндіріпті-міс.
— Ол айтқан маған: «Мария, сіз үлкен ақымақ, мен сізге үйретеміс — осылай кирак». Ақыры қоймай үйретті. Он минутта машина жасады. Машина бір бочка, екі таяқ, күпшек.
Бұл лекерді Мартин «Қайнарбұлақта» жүргенде Джодан көрген. Мартин әуелі тегермештің күпшегін таяққа кигізіп, поршень жасады да, таяқтың екінші басына арқан байлап, оны ас үйдің үрлігінен өткізді. Бір қолыңызбен арқанның ұшынан тартсаңыз поршень кәдімгідей жүріп тұрады. Жүннен тоқылған бұйымды бөшкеге салып, сол құралмен сапсуға да, сығуға да болатын көрінеді. Мария баласының біреуін көрік басуға үйреткендей машықтандырып алды да, көзін ашты. Үлкеннің ісін құралмен титтей балаға істеттіріп қойған Мартин Иденнің тапқырлығын айтып жете алмады.
Бірақ өнерімен еңбегін жеңілдеткенімен осынан кейін Мария алдында Мартиннің қадірі кетті. Дардай көріп жүрген жігіттің бұрынғы кір жуатын жұмысшы екенін естігенде, түк беделі қалған жоқ. Кітаптарының да, былқылдаған жеңіл арбаға отырып келіп жүретін немесе ылғи виски бөтелкелерін қалдырып кететін маңғаз, қадірлі қонақтарының да сәні кетті. Бақса, Мартин де өзі сияқты жұмысшы екен ғой, екеуі де бір таптың адамы екен ғой. Пә-әлі! Бұған қарағанда Мартин өзіне әрі түсінікті, әрі бір табан жақын бола бастағандай. Бұрын таңырқатып жүрген тамаша сырдың енді сиқы кетті.
Мартин соңғы кезде туғандарынан да аулақтай бастаған. Мистер Хиггинботамның сәтсіз сандырағынан кейін Герман Шмидтің де күлмәні шығып қалды. Мартин бір кезде ұсақ өлең-әңгімелерін бастырып, шаруасын түзеген-ді. Бірсыпыра борышынан құтылып, костюмі мен велосипедін де қайтарып алған. Велосипедін аздап жөндеу керек болды да, болашақ жақынына іш тартып жақындасайын деген ниетпен, оны Герман Шмидттің шеберханасына жіберді.
Сол күннің кешінде-ақ ол велосипедін үйіне әкеп тастапты. Мартин бұған әрі таң қалды, әрі қуанды. Шмит те сырттан жақын тартып жүр екен ғой, велосипедін кезек күттірмей тез жөндеп, тіпті, үйге жеткізіп тастағанын қарашы, өзге шеберхананың ешқайсысы бұлай етпеуші еді деп риза болып қалды. Бірақ велосипедін жақсылап қараса, еш жерін жөндемепті. Бұ қалай деп, шеберханаға телефон соққан еді, Герман Шмидт-екең салған жерден: «Қарамды көрмеңіз» деп, қайырып тастады.
— Герман Шмидт мырза,— деді Мартин сабырлы үнмен,— қазір барып, сірә, құлағыңызды жұламын ғой деймін.
— Олай етер болсаңыз, полиция шақыртамын! Көрсетем мен сізге көресіні, білдіңіз бе! Төбелес шығарам деп ойламаңыз, ештеңе өнбейді онан! Сіз сияқтылар маған серік емес. Өйткені, сіз жатып ішер жалқау адамсыз. Білемін, ойыңыз мені майлы ішектей айналдыру ғой — болмайды ол. Мэриенге үйленеді екен, бұйырса, тонауға мен де кірісейін деп жүрсіз-ау, тегі. Өйткенше, адал кәсіппен неге айналыспайсыз? А? Кәне, айтыңызшы осыны!
ІІІын философ Мартин ашуға жеңдірмей сабыр сақтап, трубканы ілді де, пәлі дегендей бір ысқырды. Алғашында бұған күлкісі келген еді, кейін жалғыздық сезімі жеңіп, жабырқап қалды.
Ешкім түсінбейді, ешкімі жоқ, ешкімге керегі де жоқ. Бір ғана Бриссенден болмаса. Оның да қайда жоғалып кеткенін құдай білсін.
Мартин азық көтеріп, овощ дүкенінен шыққанда қас қарая бастаған. Бұрышта трамвайдан түсе қалған ұзын бойлы, ашаң денелі біреу көзіне оттай ұшырады. Қуанғаннан жүрегі алып ұшты. Бүл Бриссенден еді, терезеден түскен шам жарығымен Мартин оның қалталары қампайып тұрғанын көрді. Бақса бір қалтасындағы кітап, бір қалтасындағысы бөтелке екен.
Отыз бесінші тарау
Бриссенден көптен бері келе алмай кеткенін айтқан жоқ. Мартин себебін сұраған жоқ. Алдына буы бұрқыраған грог қойып, Мартин досының қуқыл, жүдеу кескініне жақсы көзімен соңырқай қарап отырды.
— Мен де қол қусырып, қарап отырмадым,— деді Бриссенден, Мартин соңғы күндері не жазғанын баяндап бергеннен кейін.
Ол қалтасынан қолжазба алып, Мартинге ұсынды, Мартин шығарманың атын көре сала досына аңқиып қарап қалды.
— Иә, иә,— деді күлімдеп Бриссенден,— шіркін, аты ат-ақ емес пе? «Фани дүние»... Бұл сөзді мен әуелбаста сізден естідім. Есіңізде ме, бір күні адам туралы әңгімелей келіп, оны «тұрлаусыз фани дүниенің тұрақсыз қонағы» дегеніңіз, адам баласы да жанды материя ғана, күн әлемінен өз орнымды табамын деп тырбаңдаған балғын бүршік деп едіңіз ғой. Осы сөздер көптен бері көкейімнен кетпей қойды. Онан арылу үшін түгелдей поэма жазуыма тура келді. Кәне, оқып жіберіп, пікіріңізді айтыңызшы.
Мартин оқыды. Елігіп, ентелеп, бір қызарды, бір бозарды. Шіркін, көркем шығарманың шұрайы екен. Егер ақыл-ойдың әрбір нәзік құбылысына қолайлы сөз табуды мазмұнның түрге енуі деп түсінсек, мына поэманы түр салтанаты деуге болар ма еді. Ақынның сөзін шебер қиыстыруына қатты сүйсінген Мартиннің көзінен ыстық жас келді. Бұл алты жүз немесе жеті жүз ауыз өлеңнен тұратын ұзақ поэма екен. Оғаш, таңғажайып тамаша, үрейлі дүние. Мұндай шығарма жазу ақылға сыймайтын, мүмкін емес іс сияқты. Бірақ оның аққа қарамен жазылуы хақ. Мұнда шексіз-шетсіз кеңістік әлемінен өтіп, сонау ең алыстағы күндер шеңберіне жетсем-ау дейтін ізденуші өжет адам баласының арманы сөз болады. Бұл әлсіз жүрегі әрең соғып жатқан, әлі тірі, бірақ өлешек бенденің басында аласұрған есалаң қиял. Поэманың салтанатты сарыны мен біркелкі ырғағынан планеталардың гүрілі, әлем шеңберінде түйіскен ақпа жұлдыздардың сатыры, отты бұлттардың жайқын жарығы түскен сонау қараңғы әлем шыңырауында соқтығысып жатқан жұлдыздардың дүрсілі естілгендей болады. Әлек болған әлем дүниесінің жан түршігерлік гүрсілі ішінде адам баласының сыңсыған жалынышты баяу ызыңы да құлаққа сезілгендей.
— Мұндай шығарманы әлі ешкім жазып көрген жоқ,— деді Мартин сөйлеуге тілі келген бір мезетте.— Бұл мүлтіксіз жазылған керемет дүние! Керемет! Мені мүлдем есімнен тандырып жіберді! Мынау мәңгі-бақи көкейімнен кетер емес. Ақылы жетпейтін жайларды түсінемін деп әуреленген адамның ызыңдаған үні құлағымнан кетер емес! Маған ол өкірген пілдер мен ақырған арыстандардың арасында өлгелі жатқан масаның ызыңы сияқты естіледі. Бірақ оның ызыңынан дүниеге тойымсыз құмары да сезілгендей. Менің сөздерім тым ерсі болса ғажап емес. Бірақ мынау поэмаңыз мені тербеп, тебірентіп әкетуі рас. Сіз... тіпті, не дерге де білмей отырмын, сіз данышпан адамсыз. Айтыңызшы, қалай жаздыңыз? Қолыңыздан осы қалай ғана келді!
Қызыл сөздің қызығына түсіп кеткен Мартин тыныс қайырғалы сәл кідірді.
— Мен енді жазуды қойдым. Менікі жазу емес, шатпақ. Шеберлікті сізден көрдім. Сіз данышпансыз! Жоқ, данышпаннан да жоғарысыз! Мынау қияли қиялдан туған шындық, шындықтың асылы. Догматик, түсінесіз бе? Сіздің сөзіңізді ғылым да бекерге шығара алмақ емес. Бұл сәуегейдің аузынан шыққан ақиқат. Өлеңнің құдіреті күшті ырғағы ғарыш түнегінен сомдап құйып шығарған сұлулық, даналық, данышпандық. Мұнан артық не айтайын! Мен жеңілдім, жермен-жексен болдым! Жоқ, тағы бір ауыз сөзім бар: поэмаңызды журналдардың біріне бастыруға рұқсат етіңіз.
Бриссенден қарқылдап күлді.
— Қой, бүкіл христиан дүниесінен мұны басатын журнал табыла қоймас! Оны өзіңіз де жақсы білесіз!
— Жоқ! Қайта дүниеде бұл поэмаға жармаса кетпейтін журнал жоқ деп ойлаймын. Мұндай туынды дүниеге жүз жылда бір келеді. Бұл күндік, жылдық поэма емес. Замана поэмасы.
— Өйдөйт деген!
— Қылжақты қойыңыз!— деді Мартин.— Редактордың бәрі бірдей топас емес. Бұған көзім жетті. «Фани дүниені» бірі алмаса, екіншісі алады. Бәстесесіз бе?
— Бәстесе алмаймын, себебі бар,— деді Бриссенден сәл кідіріп:— бұл поэма менің жазғандарымның ішіндегі ең тәуірі, өмірмен ақырғы арыздасуым — деді.— Мұны жақсы білемін. Мақтануға да, алдында бас июге де тұрарлықтай поэма. Әйтеуір, өзім оны вискиден де артық көремін. Жас шағымда, адамның арман аңсап, ойлаған мақсатыма жетемін деп талпынатын кезінде, өмірден күткен үмітім еді бұл. Мұратыма бір аяғым жерде, бір аяғым көрде тұрғанда жеткендеймін. Сөйткен дүниемді доңыздарға қор еткім келмейді! Жоқ, бәс тігіспеймін! Бұл менікі! Өзегімді жарып шыққан туындым. Оны тек сізге ғана көрсете аламын.
— Өзге дүниемді де ойласаңызшы,— деді Мартин.— Сұлулықтың мақсаты — сүйсіндіру, қуанту емес пе!
— Олай болса, мені қуантсын, өзімді сүйсіндірсін.
— Өзімшіл болмаңыз!
— Жоқ, мен өзімшіл емеспін,— деді Бриссенден айтар сөзін айтпай жатып, аузы тұшығандай езу тартып.— Мен аш доңыздай көпшілмін.
Мартин олай айтып, бұлай айтып, көндіре алмады. Бриссенденнің журналдарды жек көруі бір беткейлік, қисынсыз кежірлік, Эфес Дианасының храмын өртеген Геростраттың әрекетінен де өрескел іс, дегенді де айтты. Бриссенден грогін ұрттап қойып, сіздікі жөн дегендей басын изеп, отыра берді. Ол редактор атаулыны өлердей жек көреді екен, оларды тілдегенде Мартиннен асырып жібереді.
— Поэмамды машинаға көшіріп басып беріңізші,— деді ол,— сізден артық мұны ешкім баса алмайды. Ләкин, бір пайдалы кеңес айтайын.— Бриссенден қалтасынан қалың қолжазба суырып алды.— Мынау «Күн масқара болдыңыз». Үш рет оқып шықтым! Шығармаға осынан артық мақтау бола ма? «Фани дүниені» жер-көкке сыйғызбағаннан кейін менің үндемеуім керек еді. Сонда да айтпай болмас: «Күн масқара болдыны» бастырсаңыз үлкен шу көтеріледі, талас туады, атағыңыз жайылады.
Мартин қарқылдап күлді.
— Журналдардың біріне жібер дейсіз бе?
— Жоқ, бастырғыңыз келсе, олай жасамаңыз. Әуелі ірі баспалардың біріне ұсынып көріңіз. Қиялы не мас болған бір рецензент оқып шығып, мақұл көрмес пе екен. Кітапты көп оқығаныңыз көрініп тұр! Соның бәрі Мартин Иденнің миында қорытылып, «Күн масқара болды» арқылы қалыпқа қайта құйылыпты. Күндердің күнінде Мартин Иденнің даңқы шығашақ. Сонда оның атағына қосқан мына дүниенің үлесі аз болмасқа керек. Бастырушы іздеңіз. Неғұрлым тез тапсаңыз, солғұрлым жақсы!
Бриссенден сол күні ұзақ отырып қалған. Мартин оны трамвайға шығарып салған еді. Вагонға кіріп бара жатып, Бриссенден досының қолына бүктеулі бір қағаз қыстырды да:
— Ала тұрыңыз мынаны, бүгін сәті түсіп, атжарыста ақша ұтқан едім,— деді.
Қоңырау соғылды. Трамвай жүріп кетті. Таң-тамаша қалған Мартин қағазды ұстаған қалпында қала берді. Үйіне келгесін, ашып қараса, жүз долларлық банкі билеті екен.
Мартин ақшаны арланбай жұмсай берді. Досының сомалы екені өзіне аян. Көп ұзамай қарызын қайтарам ғой деп те ойлады. Келесі күні таңертең ол борышының бәрінен құтылды, Марияның пәтер ақысын үш ай бұрын төлеп қойды. Зақылетке берген нәрселерін түгел қайтып алды. Мэриеннің ұзату тойына арнап жасау сатып алды, Руфь пен Гертрудаға Мәулет күні беретін сыйлығын сатып алып қойды. Сильваның бүткіл семьясын ертіп, Оклендке алып барды, уәдесін (рас, бір жыл кешіккенімен) орындады. Марияға да, балаларына да башмақ сатып әперді. Балаларды ойыншық пен тәттіге қарық қылды.
Бәрі шұбырып тағам сататын дүкенге кіріп барса, Руфь пен шешесі екеуі сонда тұр екен. Миссис Морз ұялғаннан жерге кіріп кете жаздады. Руфь те не қыларын білмей сасып қалды. Руфь әрқашанда сырттай әдеп сақтағанды ұнататын. Мартиннің өңшең алба-жұлба португалдарды әспеттеп жүргенін жаратпай қалды. Мұнысы намысының жоқтығы, өзін-өзі қадірлемегені деп ойлады. Ең, жаманы бұл оқиға Мартиннің өз ортасынан жоғары көтеріле алмайтындығына дәлел деп ұйғарды. Бір жігіттің басына бұл ұят та аз емес. Мартиннің осы қылығын жұрт алдында, Руфьтің бастас адамдары алдында мақтан етуінің жөні жоқ еді. Руфь пен Мартиннің сөз байласы құпия сақталғанымен, сыбыс елге әлдеқашан тарап кеткен ғой. Сондықтан тағам сататын дүкенге сол күні әлдеқалай келе қалған Руфьтің таныстары атастырып қойған қыздың әлдекімнің арасында жүргеніне таңырқасты. Өз ортасының еркетотайы Руфь Мартиннің дарқан мінезін дұрыс түсінген жоқ. Қайта мұны масқара деп ұқты. Сол күні Морздардың үйіне барғанда Руфьтің бұлан-талан болып отырғанын көріп, Мартин әдейі алып келген сыйлығын ұсынуға да бата алмады. Қыздың көз жасын, ашу мен ызаға төзе алмай жылағанын бірінші көруі еді. Қатты қынжылып, не үшін екенін білмесе де, ішінен өзін-өзі хайуансың деп қойды. Өзі сияқты кедей-кепшікті бойына ар санау Мартиннің ойында да жоқ-ты. Сондықтан Мария Сильваның балаларына пайғамбар туған күні сыйлық әперіп, сорлыны бір қуантса, Руфьтің адамгершілігіне нұқсан келеді деп ойлаған жоқ. Бірақ ол Руфьтің өкпесі мен базынасын өз ауызынан естіп, кешірім етуге әзір еді және осының бәрі әйел баласының, соның ішінде ең асыл деген әйелдің де сабырсыздығының салдары шығар деп жуып-шаюға дайын болатын.
Отыз алтыншы тарау
— Жүріңіз, мен сізге «нағыз адамдарды» көрсетейін,— деді Бриссенден Мартинге бір күні январь айының ішінде.
Бұл ой оған екеуі Сан-Францискодан түскі тамақ ішіп, Оклендтің паромына енді ғана отырғалы тұрғанда келген. Осы сөзді айтты да Бриссенден жалт бұрылып, плащының етегі делегейленіп, қалаға қарай тартты. Ере бұрылған Мартин оған әрең ілесіп келеді. Жолда Бриссенден сыртына тал тоқыған құты ыдысқа құюлы екі галлон ескі портвейн сатып алды да, Мишен-стритке баратын трамвайға отырды. Сол трамвайға бірнеше бөтелке виски өңгерген Мартин де мінді. «Мені қазір Руфь көрсе, не дер еді» деген ой сап ете түсті оған, бірақ қазір оның есіл-дерті «нағыз адамдарда».
— Мүмкін, бүгін үйінде ешкім болмас,— деді Бриссенден екеуі трамвайдан түсіп, Маркет-стриттен оңтүстікке қарай айырылатын жұмысшы кварталының бір қараңғы орамына бұрылғансын.— Олай болса бүгін көптен іздегеніңізді көре алмайсыз!
— Ол не?
Sez Kazah ädäbiyättän 1 tekst ukıdıgız.
Çirattagı - Мартин Иден - 20
  • Büleklär
  • Мартин Иден - 01
    Süzlärneñ gomumi sanı 4101
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2156
    34.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    49.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    56.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 02
    Süzlärneñ gomumi sanı 4078
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2302
    33.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    56.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 03
    Süzlärneñ gomumi sanı 4173
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2339
    33.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    55.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 04
    Süzlärneñ gomumi sanı 4045
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2225
    32.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    55.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 05
    Süzlärneñ gomumi sanı 4155
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2306
    31.1 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    45.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    54.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 06
    Süzlärneñ gomumi sanı 4064
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2210
    32.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.2 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    55.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 07
    Süzlärneñ gomumi sanı 4133
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2203
    34.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    49.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    56.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 08
    Süzlärneñ gomumi sanı 4105
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2200
    33.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    56.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 09
    Süzlärneñ gomumi sanı 4065
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2242
    34.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    56.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 10
    Süzlärneñ gomumi sanı 4148
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2177
    33.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    55.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 11
    Süzlärneñ gomumi sanı 4108
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2189
    34.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    49.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    57.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 12
    Süzlärneñ gomumi sanı 4023
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2137
    34.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    49.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    58.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 13
    Süzlärneñ gomumi sanı 4082
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2300
    32.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    53.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 14
    Süzlärneñ gomumi sanı 4096
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2170
    34.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.2 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    56.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 15
    Süzlärneñ gomumi sanı 3973
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2208
    33.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    55.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 16
    Süzlärneñ gomumi sanı 3916
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2095
    32.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    45.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    52.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 17
    Süzlärneñ gomumi sanı 4000
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2140
    33.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    56.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 18
    Süzlärneñ gomumi sanı 3898
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2135
    34.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    55.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 19
    Süzlärneñ gomumi sanı 3949
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2135
    33.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    53.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 20
    Süzlärneñ gomumi sanı 3959
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2227
    33.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    54.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 21
    Süzlärneñ gomumi sanı 3936
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2208
    33.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    55.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 22
    Süzlärneñ gomumi sanı 4038
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2255
    33.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    55.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 23
    Süzlärneñ gomumi sanı 3965
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2179
    33.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    55.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 24
    Süzlärneñ gomumi sanı 4043
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2148
    33.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    56.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 25
    Süzlärneñ gomumi sanı 4098
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2269
    33.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    49.2 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    56.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 26
    Süzlärneñ gomumi sanı 1408
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 943
    42.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    56.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    62.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.