Muňa durmuş diýerler - 06

хоҗалыклар Ханховза доланып бармалы ялы.Эмма, тәзе
дөредилен Парахат районының ёлбашчыларының эсасы
максады болса,терсине, шу ерде галан обаларам бир-ики
йылың довамында Ханховуздан чыкармак. Себәби ерлери
тутушлайын өзлешдирмели болса,онда гурлушык ишлерини
гечирмек үчин тайярлык гөрмели.Оңа болса бош ер
герек,онсоңам, якын йылларда Парахат районында ене-де
бирнәче совхоз ачылҗак,хәзир бар болан 9 совхоз хем гүйҗе
гирмели.Диймек,бизиң ынанышымыза гөрә-хә,хоҗалыклар
гайдып Ханховуза доланып бармаз,себәби боз ер,суварыш
яплары
чекилен,яшамак
үчин
вагтлайын
җайлар
гурулан,ене-де бир артыкмач тарапы- демир ёлуң якасы.Бу
болса Җоҗукла барманы аңсатлашдыряр.
Эйсем-де болса, Үчдепе,Тахырбай, Келлели,Атлыятак,
Хыва себитлерине 100-150 километр ёл сөкүп йөренден,
Җоҗукла ымыклы барылса,ыктысады утуш газанылҗагы
өз-өзүнден дүшнүкли ахырын. Җоҗуклы демир ёл дуралгасының улы ёл дүвүнине өврүлмеги гурлушык чиг малларыны
97
элтмек,өндүрүрилйән
өнүмлери
дегерли
нокатлара
вагтында угратмак үчин аматлы болар.Ери геленде
айтсак,17 метр бейикликден, Ханховузың үстүне абанып
дуран сув ховданы-ның гачысының дашындан чукур зейкеш
газып, ашакдан сызян сувлары алып гидер ялы ягдай
дөредилмесе,ол ерлериң сана гелҗеги дийсең гумана.Шейле
ягдай Җоҗуклы массивинде ёк,шейле-де болса, Җоҗуклыда
хер хоҗалыгың ери иследигиче уланып йөрмегине,ёллары,
ымаратлары, десгалары башлы-барат гуруп йөрмеклерине
ёл берип болмаз.Җоҗуклы өзлешдирилҗек болынса,йөрүте
дүзүлен таслама эсасында иш алынып барылмалыдыр, ягны,
гелҗекде оба ерлери белленилмели,бетон яплар,асфалт
ёллар чекилмели,шолар билен багланышыклы көпрүлери,
электрик,телефон,сув улгамларыны,пагта кабул эдйән нокатларыны,бейлеки өнүмлери кабул эдиш нокатларыны ве
шуңа меңзешлери таслама эсасында гурмалы.Диңе шондан
соң хер гөчүп барҗага ярым гектар меллек ер берип,меллек
ерлерде гурулҗак җайларың тертибине,гөзеллигине гөзегчилик этмели,көмек,маслахат бермели,шейле эдилсе, нассив
басым өзлешдирилер.
Бирмахал Ханховузам медени зонадакы ерлери сана
салмак үчин вагтлайын дийлип берлипди,инди Ханховузы
сана салмак үчин Җоҗуклы вагтлайын берилди,соң Җоҗуклыны сана салмак үчин нирә чыкыларка!?Шу вагтлайын диен
сөз адамларың ишден элини совадяр,җогапкәрчилигини
песелдйәр,эден-этдилиге ёл берйәр.Иң лапыңы кеч эдйән
задам,ериң харланмагына ёл ачяр.Ата бабаларымызың
айдышы ялы,’’ЕР ХАРЛАНСА АДАМЛАР ХОРЛАНЯР,АДАМЛАР
ХОРЛАНСА,ДӨВЛЕТ ХАРЛАНЯР”...
98
Автордан-Өңки макала гелен башдансовма җогабы сиз
окансыңыз.Соңкы макала барада дегерли ёлбашчылардан
җогап гелмесе-де, ол өрән улы сесленме дөретди.Дөвледиң
ёкары басганчакларында отурянларың шейле ваҗып меселәниң бардыгына үнсүни чекди. Хаял хем болса, ол өз пейдалы
нетиҗесини берди,хас догрусы, Җоҗуклы массивинде тәзе
этрап ачылды,адамың яшайшы үчин герек әхли улгамлар
чекилди,гөчүп барянларың саны көпелди,гараз, өң “җаң
какан” Җоҗуклыда “Алтын сәхра” яйласы яйбаңланды,тәзе
этрап ачылды.Мунда өзүмиң кичиҗик гошандымың
барлыгына буйсанярын...
-Эдебият ве сунгат,16-2725,20-нҗи апрел,1990нҗи
йыл.Экология,публисистика... Халас эдиң!
Гириш ерине-Заводың гойберйән түссесиниң гаты
зыянлыдыгыны ачык айдып билҗек.Завод ишлесе гапыны,
әпишгелери япып,чагалары җая салаймалы боляр.Барыбир,
җая салсаңам,олар мелул болуп ятырлар!”Ойнаҗак” диеноклар, ”аглайын,гүлейин” диеноклар.Бирден гайтарып-гусуп
башлаярлар,арасында чашянам бар.Мен муңа илки-илкилер
нахардандыр өйдердим,эмма ондан дәл экени.Ол-а чага,улы
адам хем чекип чыдар ялы дәл...
Мары шәхериниң, онуң төверегиниң экологики ягдайы
барада пикир алшанымда,област агросенагат комитетиниң
гурлушык бөлүминиң мүдүри Байсәхет Җумаев:--Догры,
гечмишде дийсең көп ялңышлыклар болды.Экология меселесине середилмеди дийлен ялы.Гурлушыкда бу затлар месемәлим дуюляр.Йөне биз гечмишдәки гойберен ялңышлыклармызы дүзетмели я-да инди гурлушык ишлерини гечиренимизде шу затлара гөз юммалы дәл.Ине,мысал үчин,әхли
99
сенагат кәрханалары Мары шәхериниң демиргазыгында я-да
гүнортасында ерлешйәр.Демиргазыкда асвалт заводы,агач
ишләп беҗерйән комбинат,пагта заводы,ун заводы,улы
автопаркларың үчүси,сүйт-яг заводы,эт комбинаты, йүң
ювян завод,халы фабриги,гөн заводы,”8-нҗи март”адындакы
эгирме докма фабриги,сүйҗи өнүмлерини өндүрйән кәрхана,
керпич заводы ве ене-енелер шәхери гуршап отыр.
Демиргазыкдан өвүсйән шемал,йылың әхли паслында
диен ялы шол кәрханаларың гойберйән йүрек буландырыҗы,
демиңи тутуҗы ысларыны,түсселерини,зәхерлерини шәхер
илатының үстүне дөкүп дур.Кеселчилигиң көпелмегиниң
эсасы баш себәбем шундан ыбарат-дийди.
Ине,шу затлар экология тарапдан хич бир када
сыганок. Ёкаркы кәрханалары билгешлейин шейле ерлешдирҗек болуп,нәче келле дөвсеңем, кын дүшсе герек.Ёгсам, Мары
уллакан шәхерем дәл.Өзем шо кәрханаларың көпүси соңкы 2025 йылың довамында гурлан.Хүнәрменлерден соралман,
буйрук берип отуран бир гөзбоягчының келлеси билен
эдилен”җенаят”булар.
Әхли кәрханалар шол бир ерде гурлансоң,оларың хапа
сувларыны,галындыларыны алып гидйән десгалары хем
шонда ерлешйәр.Онсоң пох ыррының ысы шәхериң ичинде,
дашында хасам мөвч уряр.Чендан гүнортадан,овүсйән шемалларам,шәхере арасса хова гечмесин дийип билгешлейин
эдилен ялы,шо тарапда Мары ГРЭС-и,азот заводы,шекер
заводы,ики саны асвалт заводы гурулды.Онсоң шу ики
гысаҗың арасында(шәхериң өз хапасынам гошсаң)демиңи
алҗак бол-да!Асыл демиңи алып билмерсиң!Бөврүнден пычак
сокулян ялы болуп дурандыр.
100
Гелиң,говусы, шәхериң гүнортасында ерлешйән азот
дөкүнлери заводының экология болан гатнашыгы хакда
гиңишлейин дуруп гечелиң!
Азот дөкүнлери заводының ерини алмакчы болуп
Химия сенагаты министирлигиниң векиллери Москвадан
геленлеринде(оларың 90 гөтеримден говрагыны Москвалылар тутярды)ерли гурамаларың үзеңңисинден мүң гезек
гечип,десганың экология үчин җиннек ялы зыянының
болмаҗакдыгы барада,шәхери абаданлашдырмага пул
серишделерини гойберҗекдиклери хакда сөз берипдилер.
Оларың эллеринде СССР Министрлер советиниң “Түркменистан СССР-ни өсдүрмек барадакы карары”эсасында ТССР
Министрлер советиниң гөркезмеси барды.СССР химия
сенагаты министриниң орунбасары Х.Осипенконың ёлбашчылыгындакы шол топар 1971-нҗи йылың 15-нҗи июнында
заводы гурмак үчин ер сайлап аляр,оны ресмилешдирйәр. Бу
мөхүм чәрә Түркменстандан ики адам,Мары Облисполкомының орунбасары Рашевский-хәзир ол пахыр болды-Мары
демир ёл бөлүминиң шол вагткы башлыгы А. Пак икиси
гатнашды.Шол гүнүң эртеси ТССР Министрлер Советиниң
шол вагткы башлыгының голы билен заводың гурулмалы
ериниң ресминамасы тассык эдилйәр,хас догрусы,завод
хәзирки еринде гурулмалы эдилйәр.Када лайыклыкда, ер
эелериниң разылыгы болмаса,гурулшык ишлерине башламак
болмаяр,эмма, ёкардан буйрук бериҗи дөврүң гүлләп өсен
вагты,ким оны сораяр?Гурмалы,гутарды.Диңе бәш йылдан
соң,ягны заводың ярысы гурулансоң,Мары райисполкомының
башлыгы Ч.Назарлыевиң голы билен заводың гурулмалы
ерини бөлүп бермек барада карар чыкарыляр.Шол карарда”
101
заводың гурулшыгы үчин алнан 42,9 гектар ер үчин чекйән 23
мүң манатлык зыяныны Мары этрабының”Еңиш” колхозына
төлемели” диен сетирлер бар.Догры,колхоз о пуллары алды,
йөне, менде колхозың 1989-нҗи йылың 4-нҗи ноябрында
берен тассыкнамасы бар,шонда 1986-87-нҗи йыллара
гаранда,1988-89-нҗи йылларда колхозың 2-3-4-5-6-8-9-нҗи
бригадаларының экин мейданларының химия заводына
голайдыгы,адамлары зәхерлейәнлиги,экинлери заялаянлыгы
үчин 1122 тонна пагтаны аз аландыгы,колхоз боюнча
пагтачылыкдан 1,12 миллион манат аз гирдейҗи аландыгы
айдыляр.Гайтарлып берлен 23 мүң манат нире,1,12 миллион
манат нире?Умуман,азот дөкүнлери заводы ишләп башланындан бәри атмосфераны заялап гелйәндигини эшидйәрдик.
Йөне, еринде таныш боланмызда,ягдайың эшидишимизден
хас бетердигине гөз етирдик.”Еңиш”колхозының 4-5 ве 8-нҗи
бригадаларың экин мейданларында бүтин йылың довамында
аммиагың дем гысдырыҗы ысы зерарлы ишлемек мүмкин
дәл.Экин мейданларында болса яш огланлар,гызлар,гөврели
аяллар ишлейәр. Мөвсүмлейин чагалар багы хем шол
ерде.Бакҗадакы чагаларың аммиагың ысына чыдаман
хушуны йитирйән халатларам боляр. Хакыкатданам, онуң
шейледигини секизинҗи бригаданың энекеси Гөзел Җуманазарова тассыклаяр:”Заводың гойберйән түссесиниң гаты
зыянлыдыгыны ачык айдып билҗек.Завод ишлесе гапыны,
әпишгелери япып,чагалары җая салаймалы боляр. Барыбир,
җая салсаңам,олар мелул болуп ятырлар! Ойнаҗак
диеноклар, ”гүлейин,аглайын” диеноклар.Бирден гайтарыпгусуп башлаярлар, арасында чашянам бар.Мен муңа илкиилкилер нахардандыр өйдердим.Эмма ондан дәл экени.Ол-а
102
чага,улы адам хем чекип-чыдар ялы дәл.Чашян чага көпем
болса энелерине айдып билемзок.Айтсаң ише чыкҗак
дәллер.Нәдейин...Бәш йыл бәри шу ерде ишлейән, шондан
бәрем ягдай шейле”.Гөзел эҗәниң дүшйән ягдайына дөрдүнҗи
брига-даның энекеси Аннагөзел Ягмырова,
бәшинҗи
бригаданың энекеси Мамаҗан Аннагурбанова хем дүшйәр
экен.
Хоҗалыкларда энелериң саглыгы йыл-йылдан песе
гачяр,яш чагаларың өлүми көпелйәр,гөврели энелериң
арасында кеселлер йүзе чыкяр.Эсасанам, заводың голайында
ерлешйән обаларың илатының арасында дем-гысма кесели
көпелди. Мухамметназар Дурдыев,Эне Оразмухаммедова,
Чары Халык-бердиев, Чары Оразов,Алтын Какыева,Абдылла
Хоммадов ”Еңиш обасының адамлары.Олар яныма гелип,
завод ише башласа демгысмадан яңа отурып билмейәдиклеринден,оңа хич хили дерманың кәр этмейәнлигинден
зейрендилер.Оба лукманы Ашыргелди Дурдыөвезов:”Дем
гысмадан хорланя-рыс диййәнлериң саны көпелди,хасам,
чагаларың өлүми бизде көп,себәби, хова зәхерли болансоң,чага
энесиниң гөвресиндекә зәхерленйәр,энәң ганының азлыгы,чага
догурманка хөкман кеселхана дүшмегем диңе шонуң
үчин.Гөврели гелинлериң ичинде екеҗе сагына душуп
боланок”дийип зейренйәр.Мары этрабының “Калинин”
адындакы обасында ерлешйән кеселхананың терапевт
лукманы Мухамметберди Атаев: “Ылмы иш алнып
барылмаса-да,статистики маглуматлар болмаса-да,иш
теҗрибәмде дүрли кеселлер билен демгысма, ган басышы,
йүрек агыры ялы кеселлер билен кеселлейәнлериң санының
соңкы 4-5 йыллыкда дийсең көпелендигини айдып билҗек.
103
Өңлер мысал үчин,еке өзүм 3 бөлүме середйәрдим,инди хер
бөлүме ики адам болубам етишип билемзок.Өңлер “профилактики барлага гелиң” дийсек адамлар хич геленокдылар,инди
оларың өзлери гелйәлер,хатда гиҗесине хем герек дерманлары алып гидйәрлер.Хасам, соңкы бәш йыллыкда чагалаң
доглушы аз,өлүми болса көп.Өңлер чага көп догларды,өлүм аз
боларды,инди терсине...Буларың барыны экологики ягдайың
ярамазлыгындан гөрйән” дийди.
Статистики маглуматлара салгылансак,чага өлүми
гечен йылың он айында өңки йылың шол дөври билен
деңешдирленде
Мары
шәхеринде
64,4-ден
74,9-а
ченли,Гарагум
этрабында
48,9-дан
56,0-а
ченли,Түркменгалада 51,5-ден 69 %ченли артыпдыр.Ягдай
шейле
болансоң
заводың
төвере-гинде
ерлешйән
хоҗлыкларың адамлары өз нәгилеликлерини билдирип, дүрли
ерлере хат ёллаярлар.Мары шәхериниң “Калинин” адындакы
обасының
яшайҗылары
322
адамың
голы
билен,”Еңиш”обасының яшайҗылары болса 582 адамың голы
билен “Эдебият ве сунгат”газетиниң адына хат
ёллапдырлар. Мары ГРЭС-ниң энергетик посёлогының
яшайҗыларының бу чыдамсыз ягдай барада язмадык ерлери
ёк.Партияның Мары шәхер,област комитетлерине,ДХКне,Граждан гораныш штабына ве ене-де бир топар ерлерехат үсти билен йүз тутупдырлар.Ине,мениң элимде 322
адамың голы билен язылан ресминама.Онуң бир гөчүрмеси
Мары шәхер прокуратурасына,бири СССР-иң халк депутаты
Растрогине иберилен.Шонда норма боюнча ховадакы
аммиагың дүзүми 0,2 мг-м3 болмалы болса,1989-нҗы йылың
30-нҗы августында гечирилен барлагда 120 мг-м3 болан104
лыгы,мунуң болса нормадан 600 эссе ёкарыдыгы белленлиип
гечилйәр.
Бейле ягдайлар диңе бир соңкы дөвүрде дәл,өңем
гайталанып
гелипдир.1987-нҗи
йылың
30-нҗы
сентябрында Мары ГРЭС-ниң монтаж ишлеринде ишлейән
ишгәрлериниң хеммеси ишини ташлап гитмәге меҗбур
болупдыр.Себәби көпчүликлейин зәхерленмек ховпы дөрәпдир.
Ине,шу затлары эшидип,халкың зейренҗиниң энтегем
бәрден гайдяндыгына гөз етирйәрсиң.”Еңиш”обасының 5-8нҗи бригадаларың бригадирлери Нуры Халлыев билен
Амангелди Гулмырадов дагы “Завод ишләп дурса биз
мейданда не күлте гечирип билйәс,не отаг.Томусда шемал
болмансоң, газлы хова гөни үстүмизе,экиниң үстүне дөкүлип
дур.Онсоң адамлары ишледип билемзок.Иң бәркиси шәхерден
я башга ерден пагта йыгмага геленлер “Ербет ысы бар”дийип
пагтаң ичине гиреноклар,бизиң чагаларымыз болса мыдама
экиниң ичинде.Ханховза барып гайтсаң, бу ериң ховасының
нәдереҗедигини деррев билсе болар.Хасыллык,йыл-йылдан
песелип гидип отыр,саглыгмыз хем песелйәр.Шонуң үчинем,
азот заводы шу ерден гөчүриләйсе диййәрис.Нәме үчин
Туркменистан Министрлер Совети бизиң йыгнагмызың
карарындан өңүрти еримизи завода берип гойберипдир?Бу
бир башбозарлык,кануны әсгермизликден башга зат дәл
ахырын” диййәрлер
Хова гөзегчилик этмели шәхер санепидстансиясының
гүвәнамасында заводың хова гойберйән аммиягының ,азодың
окисиниң мукдарының ругсат эдилйән нормадан бирнәче эссе
ёкарыдыгы белленилйәр.Меселем,1988-нҗи йылың 27-нҗи
декабрындакы барлагда 10 эссе,1989-нҗи йылың 17-нҗи
105
апрелиндәки барлагда 20 эссе ёкары экени,хер гезегем
заводың баш инҗинери Юсубовскә 10 манатдан- җериме
салныпдыр.Шондан артык чәре гөрмәге оларың гүйҗи
етмесе нәтҗек!Санепидстансияның лукманы Кыяс Насыров
җаны янып шейле диййәр:-Азот заводының ягдайы барада
айдылмадык гапы,язылмадык ер галан дәлдир.Мен көп
адамлар,ёкары интеллигенсияның векиллери билен гүррүңдеш болдум,өз янымдан көп адамларың пикирини барлап
гөрдүм,оларың хеммеси азот заводыны шу ерден гөчүрмели
диййәрлер.Тебигатда деңаграмлылык диен бир зат бар,эдил
шу ерде Мары ГРЭС-и,азот заводы,асфалт заводы,шекер
эдарасы бир ерде ерлешенсоң, шол деңаграмлылык бозулды.
Шонуң үчинем экология ярамазлашды. Догры, халкымыз
әвмезек,сададан гиң халк,шондан пейдаланып, этҗегиңи
этмели дәл ахырын диесим гелйәр.
Заводың зыяны барадакы хакыкаты хич киме
дүшүндирип боланок.Эйсем,шол хакыкаты көчә чыкып,йөрүш
эдип газанмалымы я-да йөнекей адамкәрчилик билен!?Мары
ГРЭС-ниң зәхмеди горамак барадакы хүнәрмени Олга
Сергеевна Бессонованың пикириче”Заводың хова гойберйән
газындан яңа өнүмчиликде иш өндүрүҗилигимиз песелйәр,
кәте дүйбүнден ишләп билемзок диен ялы,әхли адамлар иш
ерлерини ташлап гитмәге меҗбур болярлар,бу болса бөлүмлерде нәсазлыгың дөремек горкусыны артдыряр, адамларың
саглыгына зыян этмекден башга-да, кеселлейәнлериң
саныны
артдыряр.Заводда
отурдылян
энҗамларың
мөврүти гечен-соң, технология дүзгүнлерини берҗай эдип
биленоклар...
106
ГРЭС-иң өнүмчилик техники бөлүминиң началнигиниң
орунбасары Мухаммет Оразмәммедов телевидинеде эден
чыкышында, “Экология проблемасы,хәзирки ярамаз ягдайлар
барада,ГРЭС-иң посёлогының яшайҗыларының телим ёла
област гурамаларына йүз тутандыкларыны эмма пейдасының болмандыгыны” белледи.
–Арамыз якын болансоң биз бу меселеде бипервай
отурып билемзок.Ишгәрлермиз я иши ташлап гитмели
болярлар,я-да противогазлы ишлейәрлер. Бу болса иш
өндириҗилигине тәсир эдйәр. Умуман,шол заводы япмалымыка дийип пикир эдйәрин.Гурландан бәри шондан етерлик
дерман алып билйән хоҗалыклар бардыр өйдемок.Завод
гурланда технологиясы гөдек бозулып гурлансоң, инди аңсат
ишлемесе герек.Шонуң үчинем мениң пикиримче,заводы
башга бир кәрхана,меселем,докма сенага-ты кәрханасына
өвүрсең максада лайык болармыка диййән. Шол сенагат үчин
заводың аматлы җайлары дийсең кән- дийип,Мары ГРЭС-ниң
директоры,ТССР ёкары советиниң Президиумының члени
С.Нурыев җаныгяр.
Инди аз салым, азот заводының ичине середелиң!Нәме
үчин бейле затлар болуп гечйәр!Нәме үчин адамлар,чагалар,
энелер,мал-гаралар,экинлер зәхерленйәр?Ханы,ол голтыгы
пөкгерип дуран букҗалы, эпей-эпей сыпайы адамларың
заводы гурмак үчин ер сайлап алҗак боланларында берен
сөзлери?!Ёк...олар инди ёк.Иң эрбет ерем, бизде иш гыззагызза геленде хич җогап берйән адамы тапып боланок.Инди
халкың шол буйрук берен первайсыз,шу ерлерден мүңлерче
километрлик дашлыкда шу хеләкчиликлери гөрмән,аркайын
107
яшап,ишләп йөрен адамлары тапып билҗек гүманы ёк.Инди
халк шоларың бизе гоян эҗирини биалач чекип гезибермели?!
Гелиң, азот заводының умумы ягдайы билен таныш
болалың. Заводың энтек ичине гирмәнкәң,төверегине голайлашаныңдан битертиплик,хапалык,бербатлык,ятан-ятан
еринде,зыңылан-зыңылан еринде,ташланан ташланан еринде,газылып гөмүлмедик нәбелли чукурлар,башагайлык гөзүңе
илйәр.Бу заводың икинҗи нобатдакы гурлушыгының гидйәнлиги үчин болмагы хем мүмкин,билҗек дәл,йөне, химия
сенагатының кетделери ислеселер заводың үҗүнҗи нобатдакысына башлап,ислеселер гурман ташлап хем билйәрлер.
Себәби, олара ерли гурамаларың гүйҗи етенок,буйрук диңе
Москвадан гелйәр..
.Мен 1970-нҗи йылларың башларында гурлушыгы
башланып, 1984-нҗи йылда уланмага берлен азот
заводының
биринҗи
нобатдакысының
ичине
айландым.Догрусыны догры айдайын, йүрегимде дийсең
эрбет үнҗи дөреди, гурлушыгың технологиясы дийсең пес
дереҗеде алнып барлан экени.Хич ким серетмәнсоң,хайсы ере
гарасаң,хер дүрли насослардан,турбаларың сепинден зыянлы
кислоталар акышып,заводың ичини,завода гелйән демир ёлуң
боюны, заводың төверегини заялап ятыр.Яңкы ярамаз
зәхерли кислоталар ере дөкүленде,оны акдырып алып гидер
ялы улгам ишләнок. Кислоталар ере сиңип олам өз гөзегинде
бу ерден даш болмадык Гарагум каналына акып бармагы
мүмкин.Оңа середйән ёк.Завод гурланда гурлушык технологиясының гөдек бозландыгыны ене-де шу затлар билен субут
этсе боляр.Чыкян газың арассалайыш системасының
ярамазлыгы зерарлы атмосфера 16-29 эссе нормадан артык
108
газ, аммиак селитрасының тозаныны зыянсызландырян
технологики энҗам болмансоң, зәхерли тозан нормадан 6-9
эссе артык атмосфера чыкяр.
Шулар ялы ягдайлардан болмагам ахмал,заводың
ичинде ховадакы зәхерли газларың дүзүми нормадан 44 гезек
артык гелйәр, бөлүмлериң хичисем шол газлары барлап
дурар ялы герекли гураллар билен үпҗүн дәл.Хова чыкян
газлары барлап дурмалы улгам болса дүйбүнден ишләнок.Иң
бәркиси заводда янгын болан ягдайында хабар берйән җаң
улгамы хем ишлемейәр экен! Ене-де бир ярамаз ягдай,заводда аммиак сакланылян шарларың совадыҗы гуралы
ишлемейәр,ол болмаса
аммиагың басышыны сазлап
болмаяр,басыш сазлан-маса ярылма ховпы бар,ярылса нәме
болар,оны гөз өңүне гетирмек кын.Томусда шарларың
басышы ёкары галып, аммиагың зәхерли бугы хова атылып
чыкяр,шардакы клапа-ның ишлейәнлигем говы,болмаса
оларың
ярылма
ховпам
дашда
дәл.Хүнәрменлериң
пикириче,шарларың ярылмагы болуп биләйҗек зат.Эмма,
шол совадыҗы гуралы ишлетмек үчүн велин,хич ким,хич хили
чәре гөрмейәр.Бирден болмасыз иш болмасын,йөне, шол
шарларың бири ярылайса-оларың икиси бир ерде-хова
шемалсыз вагты 37 километр, шемаллы вагты болса 70
километр төверекдәки адамлары зәхерләп билйәр.Мен
булары област граҗдан гораныш штабының деслапкы
хасапламаларына эсасланып гетирдим...
Гелиң,инди заводың ичерки иш технологиясының
алнып барлышына сын эделиң.Илки билен аммиак сакланылышының када лайык дәлдигини айтмалы.Сувук аммиак
сакланян аммарың техники дереҗеси шейле бир ярамаз,шу
109
дереҗеде оны уланмак гадаган,эмма уланылып гелинйәр.
Аммиак гуюлян,дөкүлйән десгада габат гелен резин турбалар
уланыляр,бу болса дүйбүнден нәдогры. Асыл, 1989-нҗи йылың
башындан бәри завод башга ерден гетирилйән аммиак билен
ишлейәр экени,кәте 100-150 вагон аммиак гелйән вагты хем
боляр,шонда әхли мейдан вагонлардан доляр, вагонлар ызлыызына бошадыляр,оңа болса гөзегчилик эдйән ёк.Дүйби
галындылы, аммиаклы ваганлары буга тутып арассаламалы, олам эдилмейәр.Нетиҗеде, хованың аша зая-ланмагына
гетирйәр.Гечен йылың 1-нҗи июнында Мары демир ёл
дуралгасының секизинҗи ёлунда,узын тиркевиң ортасындан
аммиак бугуның чыкян ери тапылды.Муны, шу ерде дуран
ёлагчы отлусының адамлары билип хабар эдипдирлер.
Хачанда барлананда,завод тарапындан ичиниң аммиагы
бошадылан дийлип,7476761 номерли ёл хаты язылып,
бошадылмадык,хат-да
ачылмадык
челегиң,ызына
уградылан-лыгы йүзе чыкяр.Шондан соң йөрүте паравоз
билен буг гойберип дуран ичи аммиаклы челек завода
гайтадан элтилипдир.Шейле ягдайлар май айының24-не,июн
айының 3-не хем гайталаныпдыр.Ай, гараз, мысаллар
санардан көп-дә.Догры,бу вакалар үчин заводың баш
инҗенери В.П.Юсупова берк дүйдурыш берилипдир.Ол Мары
шәхер ёлбашчысының назарындан хем сыпмандыр.1989-нҗи
йылың 17-нҗи майын-дакы карары билен шол йылың 17нҗи ноябрына ченли ягдайлары дүзетмек барада мөхлет
берлипдир,6-нҗи
июлда
болса
заводың директоры
А.Савенковы диңлемели эдилипдир. Шол гүн заводың ягдайы
адатдан
дашары
топарың
гатнашмагында
диңленилйәр,ресминама дүзүлйәр,онда, дөв-лет техники
110
гөзегчилик
топарының,янгын
сөндүриҗи
гураманың,
тебигаты горайыш гурамасының дүрли йыллар-дакы көп
санлы
дуйдурышларының
ерине
етирилмәнлиги,иң
бәркиси,янгын боланда ишлемели җаңларың ишлемейәнлиги,
дүйплы беҗергиниң гечирилмәнлиги,ичи водород газлы
челеклериң гоюлмасыз ерлерде ятандыгы айдыляр.”Дүзетмели” дийлип ене мөхлет берилйәр.Иң эрбет ери, заводың
ишгәрлериниң, хадыса болан ягдайында гораныш энҗамлар
билен үпҗүнчилигиниң зордан 38 гөтериме етйәнлигидир.
Ишде болуп гечйән хадысаларың эсасы себәби, ише
гөзегчилик этмели адамларың өз ишлерине совук-сала
гарамаклары ве иш технологиясының гөдек бозулмагы
нетиҗесиндедир..Ине,гөршүмиз ялы ,ёкаркы ягдайлар эмеле
геленем болса, дегишли ёлбашчыларың бу бабатда ховплы
ягдайы дуяслары хем гелмеди. Нетиҗеде,заводың азат
кислотасыны өндүрйән бөлүминде 1989-нҗи йылың 10-нҗи
июлында гүйчли партлама болды,бөлүм эсли вагтлап ишсиз
дурузылды,дөвледе бир миллион ики йүз мүң манатлык зыян
етирилди.
Мен заводың директоры Анатолий Григоревич Савенко
билен сөхбетдеш болдум.
-Гөршүңиз ялы, завод хәзир болуп гечен партламадан
соң беҗерилйәр.Хова гойберилйән зәхерли газлары када
салҗак болярыс,асла онуң болмазлыгыны газанҗак болярыс.
Хәзир эсасы үнси шоңа берйәрис,өң ишлемән дуран көп
гураллары чалшырярыс. Етирилен зыяны басым дүзедерис.
Инди шейле хадысаларың болмазлыгы үчин, гүррүңсиз
дегерли чәрелери гечирерис.Йөне, хадыса дүйбүнден болмаз
дийип,анык сөз берип болмаз.Бейле затларың йыгы-йыгыдан
111
болянлыгының себәби,яңы-якына ченли аглаба ишгәрлеримиз
азатлыкдан махрум эдилен адамларды,шонуң үчин гурлушык
технологиясы,иш тертиби бозулярды.Инди ишчи гүйҗүни
ерли кадрлардан долдурмагы,олары окадып тербиелемеги
гөз өңүне тутярыс.Бу бизиң өңүмизде дуран эсасы меселе
дийсеңем болҗак. ..
Мен директорың гүррүңиниң арасыны бөлүп,азот
заводының хәзирки ягдайлары барада,экология ве шу төверекде яшаян илатың завод барадакы пикирини сыздырып:
Эгер зерурлык дөрәен ягдайында азот заводыны гөчүрип я-да
башга бир угра,айдалы, эгирме-докма кәрханасына өврүп
болмазмыка?дийип сорадым. Директор маңа чиңерилип:
-Сиз нәме, селитрасыз пагта планыны долуп билерис
өйдйәңизми?Ол хер гектардан 45 сентнер артык хасыл
алмага көмек эдйәр ахырын.Шонуң үчин заводы япмак
болмаз,гайтам, оны өсдүрмели.Догры,биз заводың ярамаз
ишлейәнлиги үчин хер йыл миллионларча ыктысады зыян
чекйәрис,ине, гечен йыл 8-миллион манатлык чыкдаҗа
галдык,бу йыл онданам көп болҗак.Йөне умытдан дүшемзок,
заводы аяга галдырҗак болярыс!- дийди..
Мен заводың гирдеҗи- чыкдаҗылары барада билмек
исләп,заводың план бөлүминиң башлыгының везипесини
вагтлайын ерине етирйән Татяна Андреевна Ылясованың
янына бардым.Ине, онуң берен санлары:1988-нҗи йылда план
боюнча чекилйән зыян 4,5 миллион манат болмалы,
хакыкатда
шол
чыкдайҗы
20
миллион
манада
етипдир.1989-нҗы йылда 4 миллион болмалы хакыкатда
болса ол 23 миллон манада етер дийип хасап эдилйәр. Бейле
ягдай 1984-нҗи йылдан-завод ише гойбериленден бәри довам
112
эдйәр экени.Завода химия сенагаты министри геленде,хер
йыл шонча етирилйән зыянларың пулуны төлемәге сөз
берипдир.
Ине, гадырлы окыҗылар,ягдай-а шейле!Заводың
ярамаз ишлейәнлиги үчин биз хер йыл шейле зыяна галяр
экеник.Онуң адам саглыгына етирйән зыянының,экинлере,
маллара етирйән зыянының мөчберини өлчәп болармы-ка?
Элбетде,ёк.Ине,административ-буйрык бериҗи усул боюнча
иш алнып барылян азот заводында ягадай шейле.Якаңы
тутуп отурмалы.Мен ёлдаш Савенкова” Мары ГРЭС-ниң
ишгәрлериниң заводың зәхеринден хас-да көсенйәнлигини
ятладанымда ол маңа:”Ким-ким,оларың бейле диймәге
хаклары ёк ахырын.Себәби, Мары ГРЭС-ниң экология етирйән
зыяны,заводың етирйән зыянындан аз дәл.Оны сиз билмесеңизем,биз билйәрис”дийди велин,мен илки дүшүнмедим.
Хачанда, тебигаты горамак барадакы област комитетинде
бу меселәни гозганымда,олар элиме бир кагыз тутдурдылар.Ол Мары ГРЭС-иң баш инҗенери В.П.Рубсовың Мары
област халк контроллыгы комитетине,област тебигаты
горамак барадакы комитетине берен җогабы экени.Онда”
Мары ГРЭС-ниң хова гойберйән азот оксидиниң нормадан 1,52 эссе(инди энчеме йылдан бәри)артыкдыгы, бир йылда 24
мүң тоннаны хова гойберйәндигни,шонлукда санитар нормаларың бозуляндыгы,хәзирки дөвүрде метал констуксияның
етерлик дереҗеде болманлыгы себәпли,бу кемчилиги дүзедип
болмаҗакдыгы дүзетмеклик диңе 1991-нҗи йылда гөз өңүне
тутуляндыгы” барада айдыляр.Иң эрбет ерем шол чыкян
газың(азот оксиди)гөзе гөрүлмейәнлигидир.Себәби чыкян газ
113
хова билен бирлешип,азот кислотасыны дөредйәр,соңам
асмандан кислоталы ягшы эмеле гетирйәр.
Ине, бу мысаллар Мары ГРЭС-и барада.Йөне, хәзир
гүррүң азот заводы барада баряр.Гелиң,ене-де, заводың
директоры Анатолий Григорыевичиң”атмосфера зыңылян
зәхерли газлары када салҗак болярыс”дийип, берен
җогабына доланып гелелиң.Белки, аварияның етирйән зыяны
ёк эдиленден соң,онуң говуланмагы хем мүмкин?!Белки, говуланар я-да говуланмаз дийип айдып болмаз,белки, ене өңкүси
ялы болуп галар?Ким билйәр.Йөне, мени хәзир бирахатландырян зат областың тебигаты горамак барадакы комитетиниң инспекторы Арслан Гурдовың берен гүвәнамасы... Онда
шейле дийилйәр:”Заводың гурлушыгының икинҗи нобатдакысында аммиак бөлүминиң хадыса ягдайында хова
зыңылҗак аммиак газларыны тутуп,зыянсызландырян
десгасының чызгысы таслама гиризилипдир,йөне, гурлушык
монтаж ишлериниң ерине етирилендигине гарамаздан,
ёкаркы белленилен чәрелериң ерине етирилиши канагатланарсыз алнып барыляр”.
Ине,заводың икинҗи нобатдакысының ягдайы хем
шейле. аммиак газыны тутуп,зыянсызландырян десга ене-де
гурулмандыр.Диймек,инди өңки ве соңкы гурулан завадлар
ики болуп хованы заялап башлаҗаклар-да!?Бу сораг мени хич
эркиме гоянок!Онсоңам,нәме үчин заводың икинҗи нобатдакысыны ене-де шол бир ерде гурярлар!?Ким шейле нетиҗә
гелипдир?Оны Москвада, министрлик шейле нетиҗә гелипдир дийип,гүррүң эдйәрлер. Ёгсам,ат гайтарым ерде Мары
ГРЭС-и,азот заводы,бир асфалр заводы-икинҗисем гурулып
114
йөр-,шекер заводы ерлешип, экологияның заяланмагына алып
барды ахырын.
Ёкарда гетирилен мысалларымызы аңыңда айласаң,
онда биз улы бетбагтчылыга якын бардык дийсеңем болҗак.
Заводы гурҗак боланларында,”Тебигата бирҗигем зыян
етмез” диен адамлардан, химия сенагаты министрлигиниң
таслама дүзүҗилеринден:”Ханы сизиң вадаңыз?”дийип, гыгырып сорасым гелйәр.Завод диңе бир экология меселесинде
дәл,ыктысады,саглык меселесинде хем бизи көсейәр.Ол дүшевүнтли ишләп башлаянда-да, онуң хәзире ченли хоҗалыклара
етирен зыяныны үзҗек болсаң әр өмүр герек. Хоҗалык
хасаплашыгына гечилип,ыктысады ягдайымыз шейле ярамаз
махалы,биз оңа ёл берип билмерис.Я,биз ене түркмен
айтмышлайын“оваррам”
этмелими?”Гой,халк
өңем
чекипдир,
ене-де
чексин,тебигат
өлсүн,хова,адамлар
зәхерлен-син дийип отурмалымы!?.Ёгсам, кәбир адамларда
заводың төверегинде ене-де заводлар топлумыны гуруп,бу
ерини сенагат мерке-зине өвүрмек пикирем бар.Муңа ёл
бермек болмаз,гайтам,бар болан
заводлары илатлы
нокатлардан даша гөчүрмели.
Мен юрдумызда химия сенагатының өсдүрүлмегиниң
тарапдары,йөне,оны тебигата зыянсыз ишләр ялы этмели.
Ёкарда отуран гөзбоягчылар-министрлигиң ишгәр-лери бу
ерде йүзе чыкян меселелериң ваҗыплыгыны билмейән
борлы,себәп, олар әхли карарларыны партияның адындан
чыкарып,соңуның җогапкәрчилигинден сыпып гелйәрлер.
Шонуң үчинем,бизиң хәзирки ягдайымыз оларың пиңине-де
дәл.Кәбир адамлар юрдумызда хәзирки болуп гечйән
толгунмалары тебигатың ярамазлашмагында дәл-де, ай115
дыңлыкдан,ач-ачанлыкдан гөрйәрлер,”Халк оңа тайын
дәл,аңы чатанок” диййәрлер,”химия бу бир җадылы дөкүн,
онсуз өнүми артдырып болмаяр” диййәрлер,йөне, онуң
ызындакы хеләкчиликлер барада дымярлар..Завод гурулары
бәри, адамларың гөрени гөрги,эдени берги болды.Шу йыл, диңе