Muňa durmuş diýerler - 14

гүйчли зехини болмаса-да,халкың арасында улы хорматдан
пейда-ланмаса-да,көп йыллап ишләнлиги үчин,иргинсиз
зәхмеди ве яшының белли бир дереҗә етенлиги үчин шейле
атлар берилйәр.Маңа шол икисиниң хем билеликде ыкрар
эдилип берилйән адың берилмегини ислейән.А-на,шол хакыкы
ат! Эйсем яланмы?Аслында-ха хорматлы адың гереги ёк,ады
гой,халк берсин.А-на,шол хакыкы ат боляр-дийип,Ата сораглы назарыны маңа дикди.
–Бу затлара долы дүшүнмәмсоң,мен кесгитли бир зат
айдып билмерин.
–Ынанҗак дәл-дийип,Ата элини чарпды-Сапар сизи
танышдыранында, саз чаляр,сөзүнем,сазынам өзи язяр
дийипди.Ынанҗак дәл....
Шу ерде язгыларымың ызы гутаряр.Эмма ол гутармалы дәл-де,язылан кагызлар чагалар тарапындан ёк эдилипдир. Ёгсам,мен сизе Айдогды Гурбан билен болан душушыгы,
гөрен спектаклымдан алан тәсирлерим барада гызыклы
гүррүң берҗекдим.Олам болмады.Багышлаң!
-Языҗы,уруш ветераны,Ата Дурдының
1985-нҗи йыл,9-нҗи август.
Аманмухаммет! Салам!
252
язан хаты.
Сениң ислегиңи битирҗек болуп,”Кешби өврада”гирйән
повестлериң гараламасыны үнс берип окадым ве чуңңур
ойландым.Догрумы айтсам,повестлер мениң гөвнүмден
турды дийсеңем болҗак,турмады дийсеңем.Херсини айрыайрылыкда дерңәйин.
1.”Кешби оврат” барасында.
а.Биз түркменлер ысламы дин хөкмүнде кабул эден
халк.Куранда-да,шеригатда-да,хадысларда-да өз аялыңы
яла-ңачлап, онуң суратыны чекмеклиге ёл берилмейәр.Гой,ол
дәли-тентек болсун,тапавуды ёк.Провослав-христианларда
ёл берилен,онда-да аңсат ёл берилйән затлары механики
тайдан мусулманларың дурмушына гечирмәге нәме сени
меҗбур этди?Сен кын гөрмеде М.Кеземиниң “Горкулы
Тәхраныны” ене бир гезек ,үнс берип ока.Вакалар агыр беян
эдилйәр,эмма мусулманларың шайы месхебине дегишли
боланларың дурмушында-да,бейле веҗералык суратландырылмаяр. Л.Толстойың “Екшенбе” романында, франсуз
языҗысы Мопассаның “Эзиз дост”романларындакы эркек
адам билен аял машгаланың арасындакы арагатнашыгы
суратландырышларыны түркмен дурмушына гечирмеклиге,
биз мусулманлар “азгынлык” дийип баха берерис.
Йөрүте орта ве ёкары окув җайларында сурат
чекмәни өвренмекчи болян талыплар үчин окув җайы хер
сагадына белли бир мукдарда пул төләп,эркек адам билен аял
машгаланы бир вагтда чагырярлар.Шейлелик-де,талыплар
адам бедениниң оваданлыгыны ? чекмәге түргенлешйәрлер,
онсоң,өз гелниңи ялаңачламак герек болмаяр.Асла аялың хем
болса оны ялаңачламак түркмене гелишиксиз ягдайдыр.
253
Ене-де бир зат,гызың айбашы дөврүнде гыз дурмуша
чыкарылмаяр.Бир хепде өң,я соң той эдип боляр ахырын!
Айбаша эсасландырылан конфликт ясама болуп чыкыпдыр.
Дөкүн өндүрйән завод-дакы ярылан челекде нәме
бар?Кислотамы,ашгармы,аммиакмы,газлы,сувуклыкмы?
Онуң тәсири билен хайсы кесел бетерләп,диңе Эсенмырады
сандан чыкарыпдыр?Бу ери хем ясама,дүшнүксиз.Гөзелиң өз
әри билен җынс гатнашыгы барада сүйҗүдип гүррүң бермеги
яш аял машгаланы пәкизеликден барха дашлашдыряр.Биз
оны яшлара нусга аларлык зат дийип,асла айдып билмерис.
Артык гахарына таяк билен яндагы енҗип башлаяр.Бу
хәсиет түркмене махсус дәл.Руслар өзлерини шонуң ялы
алып барярлар.Шолохов,”Юваш Дон-да” Мелехов шейле
херекет
эдйәр.Гөзел
кә
ерде
сувмейиллилик
гөркезйэр,дурмушың гана-тына дувланяр...Эсериң җүпүне
дүшен ерлери хем бар...
Шу
ере
етенде
язгының
ызы
гутаряр,йитипдир.Ёкаркы язгыларам Гүне саралып,окар ялы
болмандыр.Харплары улалдыҗы гуралың көмеги билен
окап,гөчүрмели болды...
-.Эдебият ве Сунгат,1999-нҗи йыл болмалы.Газет
архивимде сакланмандыр.
Артык Җаллы ве Алтымырат
Бир гүн Мары велаят медениет бөлүминиң шол
вагткы башлыгы Байрам Мәммет Тиркиш Тагана җаң эдип:
”Яныңа мыхманлар барар велин,шолары агшам Ашгабада
уградып гойбер”дийди.Гелҗек мыхманларың медениете,
сунгада дегишлидигини аңан Тиркиш гаршылымак,хеззетхормат этмек үчин тайярлык гөрди. Тиркиш Таган, түркме254
нистанда шол вагт бар болан сазандаларың өкделериниң
бириди,чалмаян саз гуралы ёкды, аккардионда,көп вагтлап
белли багшы Өвезгелди Текәниң янында сазандарлык
эдипди.Оларың достлуклы гатнашыклары,халка биле хызмат эдишлери барада башга бир язгыда ятламагы вада
берип,мен хәзир Тиркишиң мыхманлары гаршыламага
тайярлык гөрүши барадакы гүррүңе гечейин.
Тиркиш иң якын достум ве гудамды,иним Алтымухаммедиң аялы Тиркишиң гызыды.Oнсоң,бу өе мен төтәнден
гелмэпдим. Гайтмакчы боланымда Тиркиш”Зерур ишиң ёк
болса гитме, мыхманлары биле гаршылалы”дийип,мени гойбермеди.
Гелен мыхманлара гөзи дүшен Тиркиш шейле бир
бегенди,хи гояй.Асыл олар онуң өң душушҗак болуп,душушып
билмән йөрен адамлары болса нәтҗек!
Белли артист Артык Җаллы,кинореҗиссор Каков
Оразсәхет, телеҗурналист Байрам Сәхет дагы гадырлы
мыхманлары гаршыланян җая гирдилер.Агшамкы отлы
уграянча нахар ийилди,чай ичилди,ондан-мундан гүррүң эдилди. Оба дурмушы барада гүррүң гозгаланда мен:”Белли
спортсмен,дүнйә чемпионы Алтымырат Ораздурдыев хем
шу обалы,хут шу көчәниң угрунда яшаяр”дийдим
велин,Артык Җаллы тисгинип еринден турды-да:-Ай,ёга,чыныңмы?-дийип,йүзүме
чиңерилди,Тиркишиң
баш
атмасындан соңам, сесини чыкарман дашары чыкды.Дашары
гараңкыды,кәбир сүтүнлере асылан чыралар өз төверегини
ягтылдярды. Тиркиш көчәниң ортасында сакланан Артыгың
янына барды-да:
255
-Алтымырат, шу көчәниң угрунда,гүндогарда яшаярдийди.
–Адамлар,мен өрән багтлы адам!-дийди-де,Артык
Җаллы көчәниң топрагына маңлайыны сүртди-Мен өрән
багтлы адам,өрән багтлы!
-Эгер бу гүн мыхман болсаңыз,Сизе онуң өйүни
гөркезип билҗек.Эдил хәзир-ә, оңа етишмерис,отла чыкмалы
вагт голайлады. Ёгса-да, Алтымырат хер гезек дүнйә
чемпионы болуп геленде, мен оны өе чагырып той берйәрдимдийип, Тиркиш буйсанҗыны саклап билмән,гөзүниң яшыны
сүпүрди.
Артык Җаллы бу сөзе хасам гең галып,бир Тиркише
бир маңа серетди-де:
-Адамлар,йөрүң,өе гирелиң,Тиркишем маңа онуң отуран ерини гөркезсин-дийди. Биз җая гирдик.Тиркиш Артыгың
яңы отурып гиден ерини гөркезди-де:
-Ине, Алтымырат хут шу ерде отурыпды-дийди.
Артык Җаллы үч гезек баш эгип,тагзым этди-де,
дызына чөкүп шол ери өпди хем:
-Алтымырат,түркмениң адыны дүнйә яйрадан, түркмениң герчек оглудыр-дийди. Соң ол, нәме үчиндир башыны
яйкап, додагыны дишләп эсли отурды,ызынданам:-Мен сизе
башымдан гечен бир ваканы гүррүң берейин, өзем, хут шу
герчек огул билен баглы вака –дийди-де дымды.
Онуң толгунянлыгы,буйсанч дуйгусына гаплананлыгы
билдирйәрди,хат-да төверегиндәкилери хем гөрмейән ялыды,
хас догрусы өз ички дүнйәсине гирипди.
-Артык, аша синтементаллык этмесене!-дийип, Каков
сесленди.
256
–Мен шол гүнлер Крымда,нобатдакы бир чепер филмде
ойнаярдым.Өзүңиз билйәңиз,артистлер спортдан дашкырак
адамлар боляр.Йөне,ойнуң арасындакы чилим чекишликде,дүнйәниң дүрли күнҗегинден гелен артистлериңем,гараз
хеммелериң гүррүңи Алтымырадың эртирки чыкышы барада
барярды.Мен өң спорт билен кән бир гызыкланып йөрмәмсоң,бу гүррүңлере үнс бермедим,йөне кесекилериң дилинден
”Түркмен герчеги”,”Түркмен пәлваны” ялы сөзлери эшидип,
деррев газет- җурналлара середип чыкдым.Асыл, ол барада
әхли рус газетлери,дашары юрт газет-җурналларам языпдырлар.Шу ерде,көп санлы артистлериң арасында еке
түркмен боланым үчин,мениң Алтымырада болан буйсанҗымың нәдереҗедедигини пикириңизде айлап гөрүң!Өзем ол
эртириң өзүнде болҗак чыкыш! Йөне,бу ерде башга бир зат
бар.Бу икисиниң габат гелшине хайран галып дурун.
Алтымырат үчин эртириң айгытлы гүн болшы ялы,мениң
үчин хем эртир айгытлы гүнди.Кинода ойнаян ойнумың иң
соңкы сынагы эртирди.Сынага гитсем,Алтымырадың чыкышына середип билҗек дәлдим,гитмесемем
сынагдан
галып,ойнаян ойнум билен хошлашмалы болҗакды,мени
сылаян,өзүмиң хем говы гөрйән кинореҗиссорым билен ара
тов дүшҗекди.Ине,галмазмың онсоң ики җахан оваррасы
болуп!Хер затда болса,мениң кинода ойнап,түркмен халкына
гетирҗек шан-шөхрадымың, Алтымырадыңкыдан дереҗеси
боюнча хас песде дурянлыгына дүшүнип, галыберсе-де,
Алтымырадың еңиш газанҗагына ынамым гүйчли болансоң,
нәме болса шол болсуна уруп,”Келләм агыряр”диен “бахана”
билен шол гүн мыхманханадан чыкмадым.Хат-да, нахархана
хем барман,Алтымырадың чыкышына сабырсызлык билен
257
гарашдым,җайы ичинден гулплап,телефонлары хем өчүрдим.
Сиз билйәнсиңиз,артист өзүниң ойнаян ойнуның манысыны
ички,дашкы дүйгусы,херекетлери билен халка етирйәндир
гынанҗындан аглаяндыр, бегенҗинден гүлйәндир.Мен артист хөкмүнде,шол гүн Алтымырадың чыкышына середип,
шейле бир леззет алдым,шейле бир толгундым,шейле бир
буйсандым,шейле бир бегендим,бегенҗе гүлйәндирлер велин,
мен өмрүмде илкинҗи ёла агладым.Бейле толгунма,бейле
буйсанма өңде-соңда душмадым.Түркмен герчегиниң, ёлбарс
йүрекли пәлваның бу бейик еңиши мениң калбыма, сүңңүме
көп йыллык рухы галкыныш болуп гирди.Хат-да белли
реҗиссор хем нәмәң нәмедигине дүшүнип,бу еңишиң
хатырасына мениң сынага барманлыгым үчим кәйинип
дурмады, гайтам ,шол гүн сынагы гойболсун эден экени.Ярыш
гүнүниң эртеси янына баранымда ол:
-Кәте шейле буйсанчлы дуйгуны башдан гечирмек
адам үчин эдил хова ялы герек.Менем ярышы гөрдүм, буйсандым. Буйсанма- эдебият,сунгат ишгәрлериниң рухы галкынышына бадалга берйәр-дийди.
Мен-ә бир йөнекей артист, эйсем, дүнйә белли
кинореҗиссорың дилинден бейле сөзи эшитмек,онда-да,ол
дуйгуларың дөремегине итерги берениң, түркмен герчеги
Алтымырат Ораздурдыевдигини билмек улы бир багт
дәлми?Мен,ине,шейле багтлы адам!Бу гүн багтым чекип,онуң
обасына гелипдирин,онуң отуран еринде отурдым,онуң
аягының тозуның дүшен ерлерине аягымы басдым,дуз дадан
сачагындан дуз датдым,эйсем мунуң өзи багт дәлми?Каков,
Байрам,сизем эдебият ве сунгат ишгәрлери, мениң бу
айдянларыма дүшүнйәнсиңиз-ле? Билйән, дүшүнйәнсиңиз...
258
Инди болса, эгер ругсат этсеңиз дузуң, сачагың, шу өйүң
хатырасына,өзи билен душушып билмедик болсагам,аяк
басан ерлерине несибәмиз чекен Алтымырат җаның рухуна
бир аят-төвүр этҗек!Мениң дилегим нерессәниң рухуны
тирсегине галдырсын-да!Мен ялы нәче ынсан оңа дилег
эдйәндир.”Көпүң дилеги көл болар” дийип-дирлер.
Артык Җаллының аят-төвүримден соң мыхманлар
турмак билен болдулар.Тиркиш билен олары угратмага
чыканымда,өзүмиң Алтымырат барада чаклаңҗа бир китап
язандыгымы,несип этсе оны говшурҗакдыгымы Артыга
айтдым.Артык оңа гаты бегенди,чага ялы йылгырды-да,
аркама какып:
-Говы иш эдипсиң,гадамың илери болсун!Эдебият хем
сунгат ялы йөне бир зат дәлдир,оны өз бәхбидиңе дәл,ил
бәхбидине гөнүкдирмели,себәби эдебиятда ве сунгатда
миллетиң аңы,дәп-дессуры,милли дуйгусы,буйсанҗы баш
тема болмагында галяндыр, ялан дуйгулардан сапланмалы,
ясама кешплерден гачмалы,медени, рухы байлыкда миллилиге тарап йүзүңи өвүрмели.Мениң үчин-ә сунгат йөне бир
гүйменҗе я газанч чешмеси дәл.Ол өрән ёкарда дуряр,
дурмушымың манысы дийсемем болҗак.-дийди.
–Сиз “Шүкүр багшы” филминде артистлик укубыңызы
гөркезип,илхалар адама өврүлдиңиз.Бейле үстүнлик көп
зәхмет талап эдйәндир,шейлеми?
-1959-нҗи йылда илкинҗи гезек “Айна” филминде
сурата дүшдүм.Алты Гарлы чагыранда бегенҗимиң чәги
ёкды.Шол бейик адам, мен ялы яш оглана улы ынам
билдирип,угрукдырып гойберен,ёла салан. Галанынам нәме, өз
үстүңде ишлемек,иргинсиз зәхмет чекмек билен газаныляр.
259
Алтымырат,иргинсиз зәхмет чекип,еңше болан ынамы,
тутанерлилиги билен еңше етип болянлыгыны субут этди.
Вах,шолар ялы пәлван барада кино дөредәйсең,хөвес билен
ойнардым.Ёгса-да,Аман җан,сен шол киноның ссенариясыны
язып билерсиң ахырын!?-Ол мүнмек үчин машының янына
барды-да, йүрегини тутуп,азаҗык эгилди:-Соңкы гүнлерде
бирнеме агырҗак боляр велин, энтеҗик өңде этсемпетсемлериң кәнлигини билмейән ялы, муңа”акыллыҗа
бол”дийип табшырярын.” “Керемлидигине җаным-теним
билен ынанянлыгым үчин,Таңры маңа “энтеҗик яша”
дийди,шол себәплем йүрегиме “Акыллыҗа бол”диййәрин.
Алтымырат,өзүниң йигрими секиз яшында әгирт улы ёлы
гечди,көп ишлери битирди,мен диен бирнәче герчегиң
битирип билмеҗек ишини битирди.Менем дур-мушда, эдил
Алтымырат ялы,от болуп, ловлап янмалы дийип дүшүнйәрин.Алтымырат от болуп янды,янардаг дек гайнады,хер
зат этди,өңде гоян максадына етди.Йөне мен онуң рухуның
өңүнде өзүми языклы дуйярын.Нәме үчин диениңде,оңа якын
дуруп билмедим,көңүл ислегини кана-хатландырмадым,
агырсына-үнҗүсине гошулмадым,онуң ады, шөхрады билен
атлы,шөхратлы болуп,йыкылан гүнүнде хемаят бермедим,
агыр кесел вагты чөкен көңлүни гөтерҗек болмадым.
Буларың иң болманда ондан бири эдилен-лигинде,озал-а
Алладыр велин,ол энтеҗик яшаса-да яшарды.-Ол сесини
кесди-де,улудан демини алып йүрегини тутды, машының
ичинден “Бол,бол”дийип гарашып отуран ёлдаш-ларына
гөзүни айлап,башыны яйкады,соңам:-Аман җан,сен говы
йигит экениң!-дийип,мени багрына басды-Яныңдан айрыласым геленок велин,нәдейин,гитмели-дә...Бир Ашгабада бар,
260
хеззет-хормат эдейин,өйүмиң төрүнде отурдып гувана-йында,җомартлык эдейин.Мем мыхманы гаты говы гөрйәрин,барсаң гөз етирерсиң!-дийди.
Мен үйтгешик мәхирли бу адам билен дүшүшып,әхли
алада-үнҗүни ядымдан чыкарыпдым,эртекили бир дүнйә
дүшен ялы болупдым.Янындан айрыласым гелмесе-де, уграмага вагт болупды.
–Артык ага,сиз сунгатда түркмениң абрайыны
галдыран Баба Аннан,Нуры Халмәммет,Алты Гарлы, Акмырат
Бәшим,Хоммат
Мүллүк,Таңрыгулы
Сейитгулы,Хоҗагулы Нарлы ялы герчеклер билен биле
ишледиңиз,дуз-эмек болду-ңыз. Хошлашып,Сизиң элиңизи
гысанымда мен ёкаркы герчеклериң хем эллерини гысян ялы
болярын.Онуң
шейледи-гине
шүбхеленмейәрин!Адыңыз
ягшылыкда ятлансын, өмрү-ңиз узак болсун!Саглыкда
гөрүшели!-дийип,мен онуң билен мехирли хошлашдым.
Артык Җаллы элини элимден ювашлык билен сыпдырды-да,нәхилудир бир улы гүйч онуң ички дүнйәсине аралашып,
хейҗана салян ялы,гөзүниң яшыны яглыгы билен
сылды.Йүзүнде гусса хем алада барды...
Шу душушыкдан соң гечсе бир йыл гечендир,мен
мешхур артист Артык Җаллының арадан чыканлыгы
барадакы хабары эшитдим.”Таңры маңа ЯША ДИЙИП ӨМҮР
БЕРДИ” дийсе-де,ол Таңра герек болупдыр.Таңры оны янына
чагы-рыпдыр.Шейдип,Алтымырат нересседен ики йыл
соң,өзүниң
көңүл
пайхасы,йүрек
медениети,бимөчбер
дөредиҗилик җошгуны хем хыҗувы
билен түркмен
сунгатында өчмеҗек ыз галдырып гитди.
261
Алтымырат Ораздурды-спорт-да, Артык Җаллы-сунгат-да... Ятан ериңиз ягты болсун,герчеклер!!!
-Өденияз Нобатдан язылып алынан язгылар.
Ташкентде окап йөрен бир түркмен йигидинден Мухы
багша:”Сөййән гызым бар,онуң тарыпыны айдыма гечирип
айдайсаң миннетдар болардым”диен хат гелйәр.Мухы багшы
“Айлансам” диен айдымы дүзүр,оны хем багшы Ораз Салыра
өвредйәр.Бу айдым “Хаҗы голак” сазының эсасында
дөредилип,Ораз Салыра айтдырыляр.Нәме үчин өзи айтман
башга бирине айтдырыляр? Себәби,Мухы багшы яңы йигрими
ики яшындака бир тойда, өз багшыларындан өкде гөрүленлиги, намыса галмазлыклары үчин,тоя баран ериниң
адамлары тарапындан нил берилипдир.Шондан соң ол
айдымдан затдан гечип,өлмән галанына шүкүр эдип гезер
экени хем-де:”Багшылык-Анна багшыда”,”Йигитлик-Мухы
багшыда”, ”Багт-Ораз Салырда”,”Саз-Кетде багшыда-Нобат
багшыда”дийип, гайталамагы халар экени.Ораз Салыр хем өз
гезегинде Агаҗан багшының “Ая саташдым”,”Өвезим” ялы
айдымларыны диңләп, ”Менден багшы болмаз”диййән ялы,
айдым айтмасыны бес эдипдир.Гөр-ә,онуң мертлигини! Хәзирки дөврүң багшыларының арасында шейтҗек тапылармыка? Вагт гечйәр,Агаҗан багшы дүнйеден өтйәр.Диңе
шондан соң Мухы багшы Ораз Салырың янына барып:
-Хер ким башараныны эдйәр,сенем башараныңы эт!
Төвелламы ал-да,багшычылык ёлуңы довам этдир-дийип,
ялбарыпдыр хем-де онуң айдым айдып башламагыны газаныпдыр. Ёгсам ол иле чыкҗак дәл экени.
262
Бу гүррүңи мен Өденияз Нобатдан,1989-нҗи йылда
язып алдым.
-Он бәшинҗи асыра ченли түркмен дилинде гошгы,
кысса язмак гөдек хасап эдилипдир,онсоңам диңе арап-парс
дилинде язгы язмак ругсат эдилипдир.Эмма Новайы
илкинҗи гезек “Олсун”диен шыгрында түрки дилиниң аҗайыплыгыны беләп гечипдир.Мухы багшы оны айдып эдип
айдар экени.1946-нҗи йылың 28-нҗи ноябрында Хоҗаберди
Хан диен адам ол гошгыны Мухы багшыдан язып алыпдыр,
ондан, 1969-нҗи йылың 3-нҗи июнында Өденияз Нобат
гөчүрип алыпдыр.Менем оны 1982-нҗи йылда Өденияз
багшыдан гөчүрдим.Ине,шол гошгы.
Арабы
гүпдейим
ар-ар,
Бу
парсы
гүфдейим
каддес.
Бу
түрки
сөзлесем
боюң,
Чеменлер себзе-зар олсун.
Арабы
гүпдейим
ха-җан,
Бу
парсы
гүфдейим
эбру.
Бу
түрки
сөзлесем
гашың,
Кеманы халкадар олсун.
Арабы
гүпдейим
ай-нест,
Бу
парсы
гүфдейим
чиш-мест.
Бу
түрки
сөзлесем
гөзүң,
Сәхерлерде хумар олсун.
Арабы
гүпдейим
зух-эст,
Бу
парсы
гүфдейим
рой-ест.
Бу
түрки
сөзлесем
гөзүң,
Халайык интизар олсун.
263
Арабы
гүпдейим
ваҗд-ест,
Бу
парсы
гүфдейим
ханд-ест.
Бу
түрки
сөзлесем
гүлкүң,
Җаханда мүшги бар олсун.
Арабы
гүпдейим
садр-ест,
Бу
парсы
гүфдейим
сын-ест.
Бу
түрки
сөзлесем
гөвсүң,
Гызыл алмайы-нар олсун.
Арабы
гүпдейим
раҗ-ест,
Бу
парсы
гүфдейим
пай-ест.
Бу
түрки
сөзлесем
будуң,
Новайы бинова олсун...
- Җурналист Аманмырат АТАЕВДЕН гелен хат.
Хорматлы А.Непесов!Сизиң “Акрабат хасраты”-хәзирки
ады”Язгыт”-атлы повестиңизи окап башланымдан ичине
гирдим.Халкымызың эдерменлигине бейгелдим.Алп Арслан
хакында язян романы-ӊызың шовлы чыкҗагына ынамым
артды.Повестиң хәзирки ады өзүне чекиҗи,йөне эйменч.
Башгача, җүпүне дүшен ат дакылайса.”Дузлы ой кыссасы” яда башга ат.Повести илки элиме аланымда “Кеч пелек”
мукамы калбымда зарплы яңланып уграды.Оканымда “Сөзсоңа” ченли гөз өңүмде җанланан киномың сазы икиси
сазлашмады.Гарашан мукамым пессай яңланды.Бейле
гыргынчылык киме ве нәмә герекди? Виктор Гюго-дароман”Человек который смеётса”-адамларың эзйет чекмегинден, гырылмагындан леззет алмак үчинми?Ынсан
ыкбалына пархсыз Дуды ялылар нәдип дөрейәр?Ынсан тебигатына махсус,өчмеҗек,йитмеҗек хәсиетлер долы ачылайса! Мал-мүлк хем Ватаны терезә салсаң хайсысы
264
аграмлы?Өзге юртда ша боландан өз юрдуңда геда болмагы
ислейән түркмен байлык бәхбиди билен өзге юрда
ашармы?Аннагулы хан-беглеримизиң саман астындан
гойберйән сувы,алып барян сыясатының гара йүзи болаймалы. Ол Чолугың гөзүне илмейәр.Элбетде,ол яш,оңа аңы
етерден эҗиз. Шейле-де болса,автор ислесе...?!Элбетде,Дуды
ялылар җогапкәрли ерлере аралашып билер.Оңа сөз ёк.Эмма
Совет хөкүмедине халкың өз дөвлетине гара йөңкемек хич
киме абрай гетирмез..Автор эсере көп зехин сиңдирипдир.Халкымызың эдерменлиги,онда хем түркмен зенанының
дөрт тәримиң ичинде отуран
говшак машгала дәллиги,герек
болса әр орнунда дуруп билйәнлигини ынандырыҗы гөркезилмеги
депәми
гөге
етирди.”Алп
Арсланда” улы үстүнлиги арзув
эдйәрин, окыҗыларың гөвнүнден
турҗак-дыгына өңүнден менде
ынам
дөреди.Сабырсыз
гарашян.Хошни-етли
арзувлар
билен җурналист
Аманмырат Атаев,голы.
-Шахыр Какабай Гурбанмырадовың язан хаты.
Аманмухаммет!
Повестиңи окадым, җогабы-ны гысгача язаймасам,
вагтым гаты чәкли. Душанымызда, биз йыгы-йыгыдан
душушып дурярыс ахырын-гиңирәҗик айдаярын. Илкинҗи
265
беллигим, -өзем шу дүйпли беллик-сениң автор хөкмүнде эелейән позисияң ыргарак ялы,ягны, сениң әхли симпатияңсөйгүң-босгунларың тарапында, бейлеки “Душман”дийлип
атландырылянлар барада диңе гара реңке гүйч берйәрсиң,
йөне онуң аңырсында гаты уллакан сыясы гүйчлер ятыр.
Олардан иң дүйби-Сталиниң,москваның ,бәрирәклерден
Гайгы-сыз
Атабайың
атларыны
тутмсак
билен
чәклендирйәрсиңде, дөврүң сыясы гурлушына җуда йүзлей
аралашяң!Бу ягдай эсериң үстүнлигине дәл. Депиги хас чуңрак
ал. Шуңа кыбапдаш темалардан язылан эсерлери үнсли окап,
меселә хас дүйпли чемелешсең говы боларды.
Икинҗи беллигим-повестде-гүррүң “Язгыт”барада
баряр-херекет эдйән,хас догрусы бирнәче ерде атлары
агзалян,эмма херекет эдмейән гахрыманлар җуда кән. Белки,
Ай доганда йылдызларың йитиши ялы шо гиден
гахрыманларыңы ики я үч адамының образына җемләп,
умумылашдырарсың!? Эсер, эсасан,шол вакалары гөрен адамың шол вагткы еди-секиз яшларындакы огланҗыгың
ятламалары-гүррүңи формасында яйбаңланяр.Бу яшдакы
баш гахрыман шол дөврүң сосиал-сыясы вакалара җемгиетчилик гурлушыгы дөвүрде йүзе чыкан өрән дүйпли өврүлишик
нетиҗесинде,халкың дурмушында хем аңында дөрән,соңра
онуң тутуш ыкбалыны өзгерден вакалар барада обективдогры баха берип билҗегине өзүм-ә ынанамок.Галыберседе,эсасы меселе шол җемгиетчилик гурлушының диңе бизиң
дәл,эйсем түркмен халкы билен деңирәк,ёкарраг-у-песирәк
ягдайдакы йүзлерче улулы кичили халкларың соңкы бир
асыра голай довам эден дөвүрде берен пейдасыдыр-зыяныны
җуда акыллы башлы,”еди өлчәп бир кесип “селҗермекден
266
ыбарат. Ине,шу ерде велин,эне-атаның бол сачагының
башындан өрүп,ашыкдыр-чилик ойнап йөрен огланҗыгың
дәл-де,гаты кән хем дүйпли меселелери мизан терезисине
салып,өлчерип-дөкүп,еке-тәк догры нетиҗе чыкарып билйән
авторың наза-рети герек, ёгсам, эсер хәзирки дуркунда болуп
гечен паҗы-галы ваканың җикме-җик беянына чалым эдйәр.
Кәбир сөзлердир, аңлатмаларың,хәли-шинди гайталанян меңзетмелериң гапдалына беллик эдендирин.Олара өзүң
гөз
гездирерсиң.Гүррүңи
созып
отурмайын.Чынлакай
ойланып гөрсең,шу белликлерим кичем дәл ,азам.
Галанынам,соң душанымызда гүрлешерис.
Салам билен Какабай Гурбанмырадов, голы,14.07.1998.
Сөзсоңы: Биз Какабай билен гаты көп душушярдык,
кичеңрәҗик бир үйшмелеңе оны чагырярдым.Аслында, оны
1970-нҗи йыллардан бәри танаярдым.Гаты көп хат
алышярдым.Гынансамам, онуң хатлары сакланмандыр.
Соңкы гезек онуң билен Үмүр Эсениң кыркы гүни душушыпдым. Ол, Үмүр аганың мирасыны,музейини аявлы
сакламак,онуң язан екеҗе сетирини хем йитирмезлик
барада, мерхумың огулларына,обадашларына маслахат
берипди:
-Бир
дөвүр гелер,онуң галдыран улы мырасының идеги улы
болар.Мен оңа ынанярын.Ёгсам,Үмүр ага көнеҗе букҗасыны
гөтерип,еке өзи бир ылмы-барлаг институдының эдип
билмеҗек ишини этди ахырын.Мен муны филология ылымларының кандидаты хөкмүнде ачык айдып билҗек-дийипди.
Какабай чилим чекмек үчин дашары чыканда,кимиңдир
бириниң гапының агзына зыңан чилимини гөрүп,оны эмай
билен галдырды-да,элтип,хапа букҗасына ташлады.
267
–Бизиң медениетимиз песелип барярмы?-дийип,ол
йүзүме серетди.
–Түркмен медениетиниң көклери мүңйыллыклара
сиңип гидйәр-дийип,мен җогап бердим.
–Ол догры-дийди-де,Какабай “Памир” чилимини ики
бөлүп,бир бөлегини мүшдүгине,бейлеки бөлегини болса эшрепи
ялы эдип,галайы гапырҗагының ичиндәки золаҗык резиниң
ашагына гысдырды.Соңам, отлан чилимини хевсевүрлик
билен сорды-да,сөзүни довам этди:-Медениет сөзүниң гиң
манысы бар.Йөне,мен оны илки билен хер бир адамының
шахсы айратынлыгының өсмегине,онуң зехининиң тапланып
кемала гелмегине голтгы берйән азат җемгиет хөкмүнде гөз
өңүне гетирйәрин.Яңкы беллешиң ялы,бизиң медени көклеримиз өрән чуңдан гайдяр.Түркмениң халысы,саз гуралы,эл
кешделери, медениетли дәп-дессуры,галыберсе-де бейик
Магтымгулысы бар.Муны дөврүң талабына гөрә хас-да
өсдүрмек үчин,дүнйә медениетиниң векиллери билен душушмаклары,пикир алышмаклары,гиң гатнашыклары герек.Бу
иш диңе бир дөвлетиң везипеси болман,эйсем,сыясатдан
азат дөредиҗилик адамларының,җемгиетчилик гурамаларың, эдараларың, топарларың хем везипесидир.Медениетчага дүнйә инен гүнүнден өвредилип башланяр,өзем ол иң
җогапкәрли дөвүрдир. Чагалар багындан тә орта мекдеби
гутарянча олара эдеп-тербие бермели,дәп-дессурымызы
өвретмели,якыны ве бейлеки адамлар билен адамкәрчиликли
гатнашыклары, эдебияты ве гунгаты өвретмели.Булар яш
өсдүриме диңе бир пейдалы болмак билен чәкленмән, эйсем,
оларың выҗдан,ыграр,ынсап,рухы ахлакларыны тербиелейәр, ынсаны медениетлешдирйәр,дурмушы дуюш,дүшүниш
268
дуйгуларыны хем өсдүрйәр.Өзем шейле бир өсдүрйәр,хич бир
компютер хем оңа тай гелмез.Шол себәпли болса герек,дүнйә
теҗрибесинде иң гүйчли химиклер,физиклер,математиклер
өң сазанда боланлар,кысса,шыгыр язанлар,китабы көп
оканлар.Шундан гөрнүши ялы,биз мекдеплерде эдебият ве
сунгат сапагыны гиңден орнашдырмалы,кысса,шыгыр,саз
җанрларына гиңишлейин,дүйпли дүшүнер ялы сапак гечмели.
Бир гошгыны зор билен ят тутдыраның я-да бир эсериң
мазмуныны айтдыраның билен эдебията,сунгата,саза сөйги
дөредип болмаз,гайта терсине,окувчыда йигренч дөрәр.
Мекдеплерде логика,эдеп сапаклары гиризилсе,җеделлешме
медениетиниң,өз билйән задыңы дегерли делиллер билен
дүшүндирип,субут эдип билмек ялы эндиклериң пейда
болмагына гетирер.Умуман мекдеп,гиң дүшүнҗели өзбашдак
бир адамы тайярлап билмелидир.Булары чөзҗек болсаң,диңе
дөвлет дәл,дүрли угрлар боюнча йөрүтелешдирилен хусусы
мекдеплериң хем ачылмагыны голдамак герек.Җемгиетде
хусусы эечилигиң дөрейши ялы,бу ерде хем ким говы билим
берип билйәр диен ярыш эмеле гелер.Оларың окатҗак
дерслери йөрүте топарлар тарапындан тассыкланса говы
боларды-Ол сөнүп барян чилимини сора-сора,тәзеден
отлады, говы бир сорды-да гүррүңини довам этдиАманмухаммет, билйәнсиң,эдебият ве сунгат ылмы диңе
җурналистиканың,
айдым
айтмагың
төверегине
җемленди.Йөне онда хем эркинлиги ёл берилмән,оны
айтмалы,муны
айтмалы
дәл
диен
дүшүнҗеден
чыкылмады.Эмма язув кадалары,дилиң чеперчилиги, гадымы
ата-бабалардан галан сөзлери,шыгыр, кысса,саз язмаклыгың
дүрли ёлларыны өврениш ылымлары ятдан чыкарылды.Мен
269
өң
дүрли
газет-җурналларда,
киностудияда,неширятларда,Магтымгулы адындалы дил ве
эдебият институдында ишледим.Машгалалы ики оглум
билен ики отаглы җайда ерлешмән,ишими ташлап, оба
гайтмага меҗбур болдум,оба мекдебинде эдебият мугаллымы хөкмүнде ише башладым.Хут мыгаллымчылык ишине
башламагым билен менде шейле пикирлер дөрәп башлады.
Ёгсам,докуздан говрак китабым чап болуп чыкды,отуза
голай китабы терҗиме этдим,филология ылымларының
кандида-ты дереҗәм бар.Җай ягдайы болан болса меркезде
ише галып хем билйәрдим.
Мен дөредиҗилик мейданында эсасан,дөрт угур
боюнча ишледим,гошгуларым,эдеби-танкыды макалалар,
терҗеме ве ылмы ишим.Шахырлык билен терҗимечилигиң
йүкүни деңешдирсем-илхалар эсер дөретмегиң хич бирем еңил
дәл болса герек.Йөне өзүң эсер язаныңда нехили хем болса
эркинлик бар,терҗимеде болса эркинлик ёк.Мен болса
эркинлиги сөййәрин.Ине,онсоң,шыгырларың терҗимесинде
гүзап барыны гөрмели боляр.Шол себәплем мен өз рухума
габат гелйән,говы гөрйән шахырларымың терҗимесине
япышмалы болян,шонда маңа еңил дүшйәр.Белки,шол кынлыгы үчиндир, франсузлар көпден бәри шыгырлары ак гошгы
хөкмүнде терҗиме эдйәрлер,себәби, гошгулардакы сазлашмалар-капиялар гошгының эсасы гөзеллиги хем болса,асыл
нусгадан көп задың йитмегине себәп боляр.Бу болса
ахлагыма габат геленок.Ёгса-да ахлак диенимде..-дийди-де,ол
мүшдүкде бир сорумлык галып, сөнен чилимини гайтадан
отлады-да, гүррүңини довам этди-Бизиң ахлак пәклигимизиң
дереҗеси җемгиетимизиң медениетине баглыдыр.Соңкы
270
йыллар, меде-ниетимиз бир хили песелип баряна чалым
эдйәр.Ёк,мен яңкы гапыда чилим зыңанлары үчин
айдамок,аслында олам медениете гирйәндир велин..Пикир
эт!Медениет
диенимде,
халкың
хал
ягдайының
говуланмагыны,говы
җайларда
яша-магыны,
овадан
машынлара эе болмагыны аңлатмаяр ахырын,ол ахлак,
ынсап,выҗдан,ыграр пәклиги ялы аңлат-малары хем өз
ичине аляр. Оңа серет-дийип,ол сес етим аралыкда ерлешен
җайы гөркезди-Ол адам җайының дөрт тарапыны белент
диварлар билен өртди,хич ким ховлусына гирмез ялы,өзи хем
чыкмаз ялы япды,гоңшулары билен гатнашыгы кесди,хат-да
шу
ере,
пата
хем
геленок,ёгсам,
оны
ише
ерлешдирип,угрукдырып гойберен Үмүр агады ахырын!Ол
өзүниң шу херекедине медениетли яшамак дийип дүшүнйәр.
Адамларда бирек-биреге сылаг-хормат азалды,кимиң пулы
көп болса шоны абрайлы адам хасап эдип башладылар.Гарып
өлсе оңа санлыҗа адам баряр,байың еди аркасындан бири
өлсе болса машындан яңа ики көче бәрисинден барып
боланок.Үмүр аганың адам эден адамларының көрүси онуң
патасына гөрүнмеди.Мен муны нәме үчин диле гетирдим?
Алымлык дереҗесини алмакчы болуп ише япышанлар, көмек
исләп,Үмүр аганың аягыны ере дегирмедилер, бу гүнки гүн
велин онуң патасына гелип билмән йөрлер.Булар ялы,ве шуңа
меңзеш ногсанлыклар санардан кен,олар яшларың аңыны
зәхерлейәрлер.Эйсем,олары арадан айырмак үчин нәме
этмели? –Какабай чилими дүйбүне ченли чекди-де,мүшдүгини
гапырҗагың ичине салып,гүррүңини довам этди—Мениң
пикиримче мекдеплерде,окувчылардан “Адыл яшамак”атлы
топарлары дөретмели,ол топарлар “Ыграрыңы ве
271
мертебәңи ”сакламак,”Җемгиете пейдалы иш этмедик
гүнүм болмасын”, ”Сыланян окувчы” диен ялы йөрелгелере
эермели,олам,оларың эден говы ве пейдалы ишлериниң
гүнделик язгылары,айлык хасабатлары билен утгашса хасам
говы боларды.Себәби,асыллы херекет,пейдалы иш яшлары