Latin

Muňa durmuş diýerler - 12

Total number of words is 3753
Total number of unique words is 2260
2.4 of words are in the 2000 most common words
6.4 of words are in the 5000 most common words
10.0 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
хакында” –шахырың эсерлер йыгынды-сы, А,Н.Йөне,дурмушың
леззети-де шонда дәлмикә? Мегерем, хич хачан рухдан
дүшмели дәлдир.Рухдан дүшен гүни адам гутарян болса герек.
Йөне,рухдан дүшмезлик диймек гөзсүз батырлык
дәл,гөзли батырлык герек.
Өмрүмиң гүйзүнде Сизиң хайышыңызы гөз өңүнде
тутарын.Йөне бишип билсем...
Сизи хорматламак билен Керим Гурбаннепесов, голы.
Сөзсоңы.Шахыра язан хатым ве ондан гелен җогабың
соңкы нокадыны гоянымдан соң,компютери өчүрип,гөзүме
дынч берейин дийип, дашары чыкдым.Агтыгым Арслан көв211
шүни арассалап, безенип нирәдир бир ере хыялланярды.Мен
ондан нирә хыялланянлыгыны соранымда ол “Ата,шу гүн
биринҗи сентябр, мекдебе окува барярын”дийип җогап
берди.Гөр-ә,би болян затлары!Гечен асырың сегсенинҗи
йылларында шахыр билен алышан хатымың хут шу гүн
биринҗи сентябр 2015-нҗи йылда тәзеден язгы эдилмеги
мени дийсең гең галдырды.Шахыр хем хут шу гун бакылыга
рована болупды ахырын.Бу бир төтәнликми я-да кануны
болаймалы зат?Ёк,би кануны болаймалы затды.Шол бада
йигрими еди йыл мундан озал шахыр билен өзүмиң илкинҗи
душушыгымы гөз өңүме гетирдим.Ол төтәнликде болуп
гечипди.Догры, мен оны өңем бирнәче гезек яш языҗы-шахырларың арасында гечирилйән маслахатларда гөрүпдим,
йөне якындан таныш дәлдим.Ол метбугат меркезиниң
өңүндәки дуралгада бир языҗы билен гүррүңлешип дурды.
Мен олар билен саламлашдым-да, гүррүңлерине пәсгел
бермәйин дийип бирнеме чекилибрәк дурубердим.Шол бада
хем шахырың ‘Дуралгада”атлы гошгусы ядыма дүшди.Эдил
шулар ялы дуралгада дурка ол ики меңзеш җораның өзүне
голай гелйәнини гөрйәр хем-де оларың гөзеллигини инче
шахырана дуйгулар билен васп эдйәр.Соң гөрлүп отурылса
гызларың бири онуң өз оглы Назарың гелинлиги болуп
чыкайяр.Шахыр шонда өз-өзүнден утаняр. Умуманам,шахыр
гысга сөзлерде айтҗак болян пикирини айдыңлашдырмага
өкде.Хер бир гошгусында адам гатнашыкларында дөрейән
сораглара җогап берйәр.Хайсы угурдан гошгы язса-да,исле
сөйги,ынсап,ыграр,адамкәрчилик,выҗдан барада болсун,исле
яшулылара, доста,халка хормат барада болсун,шахыр
мазмуның ачылмагы,айдылҗак болунян пикириң тәсирли212
лиги үчин өрән уссатлык билен дүрли усуллары тапяр-да
окыҗыны хайрана гойяр.Хер бир айдылян адаты,сада, чепер
сөз калбыңда орнашярда сениң билен яшамагыны довам
эдйәр,ол саңа ёлдаш боляр,өвредйәр, өвренйәр, кәмиллешйәр.Онуң “Мукаддеслик”гошгусы ыкбал сынаглары барада
болса,”Оваданлык хакындакы”гошгусында гыз-гелинлер өз
эдеп-экрамлылыгы,салыхатлылыгы билен,геплемән хем биедеплик дийилйән зады сем эдип билйәнлиги чепер беян
эдилйәр.
Шол вагт дуралга гелен бир гызың бойнуна асылан
кичиҗик радиода айдылян айдым мени пикиримден ачан ялы
болды.Өрән якымлы сесли багшы Дөвлетгелди Өкдүров
“Пырагыны гөрен даглар”дийип,онуң гошгусына айдым
айдярды.Элини аркасына тутуп,ёлдашы билен гүрлешип
дуран шахыр айдымың сеси гелйән тарапа серетдиде,макуллаян ялы чалаҗа башыны атды.Өзи барадакы
айдылян махабатлары асла дыңлемейән,хат-да өзүне шахыр
дийилип йүзленилмегини халамаян шахыр, багшының мылайым сеси билен сазың ширин овазының
сазлашыгындан
дөрән бу аҗайып айдыма толгунан болмага чемели.Ол
гүррүң гутарды хасап этдими,я-да мени кән гарашдырянына
аҗап этдими,элини салгап:-Хер затда болса мен өз
пикиримде галян!-дийип,сесини гаталтды.
–Сен нәхили адам?Ол-а сени гөрен еринде яманлап
йөр,үстүңден арза язяр,сенем онуң тарапыны чаляң!?-дийдиде, бейлеки адам еңсесини түңңердип гидермен болды.Онянча
яңкы радиолы гыз хем автобуса мүнди.Керим ага яныма
гелип,өтүнч сорады,соңам:-Өз-ә бир гөрен йүзүм велин,хич
213
адыңы аңшырып билемок!Менлик хызмат болса айдыбермели-дийди.
Мен танышлык бердим-де,хич хили хызматымың
ёклугыны, дуралгада габат геленлиги үчин йөне бир
саламлашмак ислендигими яңзытдым.
–Йөне бир саламлашмак иследим дийсене!Өрән аҗап!
Гынансакда, инди шейле адамлар азаляр.Сен догры
эдйәрсиң,саглык-аманлык сорашмак говы зат!Саг бол!Как
бәши!-дийип,Керим ага элини узатды. Даявдан сыратлы,
менден он дөрт-он бәш яш улы адамының чага ялы херекети
мени гең галдырды.Я-да хакыкы шахыр шейле болярмыка? Шахыр ага!-дийип,сөзе башладым велин ол сөзүми бөлүп:
-Шахыр дийме-де, йөне,” Керим ага” дийәй!-дийип,
мылайым йылгырды.
–Керим ага,саглык ягдайыңыз нәхили,чагаларың сагаманмыдыр!?
- Шүкүр,ягдайым бир мыдар эдерлик бар,чагалаңам
барам бар,ёгам..-дийип,ол йүзүни совуп бир салым дымды.
Мен онуң ягдайына бада-бат дүшүндим.Онуң алты
огул,ики гызы барды, бәш чагасы болса дүнйәден өтүпди,
җеми он үч чага.
–Бизиң машгала-да хем он үч чага бар,алтысы огул,
едиси гыз.Мен машгала-да улуларың бири...
–Түвелеме,түвелеме!Эҗең бармыдыр?
-Эҗем бар,какам ёгалды.
–Иним,эҗеңи говы гөргүн.Э не мукаддесдир.
–Эҗеми говы гөрйәрин,йөне Сизиң говы гөрүшиңиз ялы
дереҗә етип билемок.”Язмасы агыр дүшен гошгыңыз”
эҗесини харлаян бир нәкес барада...Мен оны ятданам
214
билйән.Йөне йүрек сагдын болаймаса оны окап боланок.Сизиң
чыкышларыңыз исле радиода,исле телеяйлымда берилсе
хөвес билен диңлейәрин. Гошгуларыңызы өзүңиз окасаңыз,яда Җума Язмырат окаса хас тәсирли боляр.Ёгса-да, Сизиң
хем йүрегиңиз агыряр дийип эшитдим.Какадылан эрик
ийсеңиз пейдасы бар.
–Хава,ол кәте барлыгыны билдирйәр өз-ә...
–Йүрегиңизе середиң.Себәби йүрегиңиз хер тәзе язан
гошгуңыз билен көп ере бөлүнйәр ахырын..Онсоңам Сиз маңа
“Өмрүмиң гүйзүнде хайышыңызы гөз өңүнде тутарын”
дийип,сөз берипдиңиз!Ядыңыза дүшйәрми?
– Дур-ла, дур-ла! -дийип,Керим ага йүзүме чиңерилип
бакды-да,соңам-Сен, шол Аман Непесми?Ай,нәдәйдиң, айт!
Догруданам, сен шол Аманмы? Гел,ямашакгатдан-дан бир
гөрүшели-дийип,ол элини узатды.Гөрүшдик.Ол элими сыпдырман эсли дурды-да:-Иним,сеңем йүрегиң агырян болмалы.
Первайсыз дәл.Хайышың барада болса,оңа башладым.Иң
эсасы башламак.Иним, саңа дүз-чөрек хөдүр эдесим гелйәр.
Нәхили гөрйәң?
-Керим ага, чагырышыңыз үчин таңрыялкасын.Сиз бир
сыланян адам.Мен вагтыңызы алып дурмайын.
–Нәдйәң-ай,иним,гайтам,мен сениң вагтыңы алярын.
–Ёк,саг болың! Ене бир гүн душанымызда чайлашарыс.
Сиз маңа язан хатыңызда “Дурмуш барада нәче чуңңур
ойландыгыңча-да, шончада кын дүшҗекдиги белли зат”
дийипсиңиз.Ол догры,йөне оңа йүрек чыдармы-ка?Биз ялы
дурмуш меселелерини өр боюна галдырянлара ынамсыз,гыя
гөз билен гараярлар,”А-на,арзачы” дийип,бармакларыны чом215
малдярлар.Шейле ягдай узак довам этсе рухдан дүшмегем
даш дәл.
-Хер хили ягдайда-да, өзүңи элден бермели дәл.Бу гүн
болмаса эртир сени голдарлар.Өз пикирдешлериңи тапарсың.
Херекет этмели ве эдйән херекедиң билен дурмуш ёрелгәң
догрулыгыны субут этмели.Догры,сениң ёлуңда хер хили
пәггелчиликлер,хат-да ховплы ягдайларам дөрәр,шонда-да
ыза дөнмели дәл,эгер дөнәйсең,онда сен өз рухуңа,ыграрыңа
икилик этдигиң боларды,онсоң өмрүңде“Мени зорлап ёлумдан
совдулар”дийип,ахмыр этмели боларсың.
–Ол догры,йөне мен дурмушдан дашардакы адам дәл,өз
яшаян дөврүм үчин хем җогапкәр.Онсоңам,языҗы-шахырлар
өз сөзүни айтмалы ахырын!Маңа “Хәзирки дөвүрде сыясатыкбал билен чолашды,айт диймеселер айтҗагыңы айдып
билмерсиң” диййәрлер. Йөне,сыясат дийип,агзыңы юмуп
йөрсең нәхили болар?
-Хер бир языҗы- шахырың ыкбалы дөврүниң рухы
билен гуршаляр, ол ислесе-ислемесе онуң тәсиринден чыкып
билмейәр,хат-да язылян эсерлерем шол тәсирленмеден
дөрейәр,себәби олар дүнйәни дуймакда өз шахсы ыкбалы
билен халкының ыкбалының арасындакы тапавуды дуйярлар.Онсоң болуп гечйән үйтгемелер инче ве пынхан
дуйгулара югрулан адамдан сова гечип билмез.Гошгуларымы
окан болсаң сөзүми тассыклаяндыр.Хәзир “Үйтгедип гурмаклык” дөврүни дурмушы адамкерчиликли дөвре өвүрмек үчин
чалышмалы дийип дүшүнйәрин.Умуман-а мен эдебият билен
сыясатың гатышдырылмазлыгыны арзув эдйәрин...Бир зады
велин билйәрин.Әхли затда зехин герек!Расул Гамзат
айтмышлайын “Зехиниң ызындан итмек я-да өңүнден
216
дартмак герек дәл.Ол өзүне өзи ёл арчаяр ве хеммелерден өңе
гечйәр.Йөне хениз өзлерини я-ха итекләрлер я-да сүйрәрлер
дийип,умыт эдйән адамлар аз дәл”.Зехиниң болса
Гурбанназар Эзиз ялы, сыясатда хем өңе сайланса боляр...Керим ага сагадына серетди-де:-О-хов, вагтым болупдыр!
Мыхманым болмаҗагың чының болса, “зарым барда зорум
ёк!”.Йөне, менлик ишиң чыкса җаң эт,ине телефон язгым,
адресим, пайтагта гелсеңем гөни өе гелгин.Җайымыз
җыгыллык базарың голайындадыр!-дийди.
-Болар-дийип,онуң узадан кагызыны алдым,ичимден
болса көп йыллардан бәри неширятда чыкман ятан йыгындыма көмеги дегсе герек дийип пикирлендим.Эмма мен оны
айдуп билҗек дәлдим.Бейле зат зандым-да ёкды.
-Онда саг болмашак!-Керим ага ене бир гезек элими
гысды-да, көчеден ашып,метбугат өйүне тарап гитди.Мен
онуң ызындан середип галдым.Гөвнүме болмаса онуң йүзүнден
нур чайылян ялыды.Асыл бу мениң оны соңкы гөршим болса
нәтҗек!...
Шу вакадан гечен болса дөрт-бәш гүн гечипди.Мен ише
барсам байры җурналист Сейитли Сөйүн гарашып дуран
экени. Салам-хеликден соң ол:
-Эшитдиңми?Керим шахыр ёгалыпдыр-дийип,йүзүме
серетди.–Сейитли ага,нәтдиңиз-айт!Онуң билен бирнәче
гүнлүкде гүрлешдим ахырын!
Ялан болаймасын?
-Бейле хабар ялан болмаяр.
–Бә,болмандыр-ов!-дийип,мен ювдундым.Гепләп
билмедим.
217
–Бу хабары радиодан эшитдим.Гысгаҗык айтдылар,
боланы. Бейле мертебели адам үчин кичеңрәҗик геплешик
берсеңем болман дурҗак дәл-ә!Ай,болян дәлдир-дә!Бизде
адамының сылагы ёк.Ёгсам,онуң мертебеси галдырылса
дөвлетиң мертебеси галдыгы боляр ахырын!...Хава,инди
нәдерис? Онуң патасына гидерисми,гитсек,хачан!?
-Сейитли ага,өз ягдайыма гөрә соң бир гүн гидәймесем
,хәзир айың аягы,тәзе айың башы,хасабатлары тайярламалы. Ишим көп.– Бор,онда,сениң билен менем соң бир гүн
гидәйҗек-дийип, Сейитли ага хошлашды...
Керм аганың йылы гечмәнкә өйүне барып аят-төвүр
эдип гайтдык.Арадан он еди йыл гечди.Яныма Сейитли аганы
алып, пайтагта гитдим-де, Керим шахырың мазарының
башында аят окап, ятан ериниң ягты,иманының хемра
болмагыны арзув этдик.Бизи гең галдыран зат,мазарың үстүнде, гөгүмтил өвүсйән гүлүң өсүп отурмагы.Гүлде он үч
саны гунча бар.Керим аганың чагаларының санына гөрә.
Шахыр,гүллере дийсең гадыр гойярды ,хасам гүллериң
гунчаҗыгына.
Кәтелер
бегенйән
уҗыпсыз
зада,
Кәте-де
гыйылян
шончаҗыга
мен...
Шу гүн габат гелдим көчәң угрунда
Ёлунып окланан гунчаҗыга мен.
Гыссаглы
барярдым.Вагтым
чәклиди,
Эмма көз басан дек эгилдим ашак.
“Гунчаҗык,ким Сени
багыңдан ёлды?
Ким Сени хар этди көчеде ташлап?”
218
Гунчаҗык
улудан
алды-да
демин,
Аямың
ичинде
йылгырды
сессиз...
Маңа шондан артык сагбол герек дәл,
Шо сагбол бесдир.
Зехинли шахыр,ине шейдип,гунчаҗыгың зарыны чекди,
баласыны алдыран эне болуп аглады,ашык йигидиң хасратына голтгы берди, пагтачының,мугаллымың,эсгериң дилинде гепледи,баласыны алдыран ата болуп көйди...
Элимден
гитди
Ылясым,
Я-да
урдумы
ыхласым.
Тоюң
ерин
тутды
ясым,
Нирде карар тапайын?
Бәш чагасыны гара ере дувлан.гара ере дөзүп
болмаҗак зехинли шахыр гара ериң астында ятыр.Йөне,онуң
халкына мирас галдыран эсерлери велин арамызда мүдүми
яшап,шахырың адыны эбедийлешдирйәр...
-
Бизиң Гурбандурды агамыз.
Мен узын бойлы,даяныклы,салыкатлы,зехин-совады
етик, назаркерде адам-Гурбандурды аганы 1970-нҗи
йылларың башындан бәри танаярдым.Илкинҗи танышлыгым яш языҗы-шахырларың хер йылда гечирилйән
йыгнанышыгындан башланыпды.
Мен хем бейлеки яш шахырлар ялы өңе чыкып, “Гудрат дерясы”
атлы гошгулар йыгындымдан бөлеклери окадым.
Өңде отуран Гурбандурды
ага илкинҗи болуп сөз алды-да :
219
-Яш йигидиң гошгулары умуман
аланыңда маңа ярады.Кем-кәс
ерлерини дүзетсе чап этсе болҗак.
Йөне, ол иргинсиз зәхмет чекмели
ве көп окамалы,окыҗыларыны
“Бәх”дийдирмәни башармалы.
-дийди.
Хениз чагакам “Дүнйәниң бар гөрки энедир, эне”диен
сетирлери билен чага калбымда,тәмизҗе йүрегимде энелеримизе,Эне топрага болан чуңңур сөйгүни ояран шахырың,
маңа айдан бу сөзлери депәми гөге етирди.Ол шол дөвүрде
“Эдебият ве Сунгат”газединиң баш редакторы болуп
ишлейәрди,гошгуларымы угратсам чыкҗагынам билйәрдим.
Эмма язанларыма гөвнүм етмәнсоң ибермәндим.Соң-соңлар
Гурбандурды ага билен бир нәче гезек душушдым,сөхбетдеш
болдум.Ол мени гөренде”Ханы,иберҗек диен гошгуларың?
Өзүм-ә,метбугатда бир сетир гошгым чыкса бегенҗимден
ятып хем билемокдым,онсоңам,ол өз үстүңде хас-да
тиҗенип ишлемәге хөвес дөредйәр ахырын!”диййәрди.Онуң
мен барадакы эдйән аладаларыны хич зат билен деңешдирер
ялы дәлди.Иң якының хем бейле ыхлас этмезди.Асыл,ол диңе
мен дәл,мен ялы онларча яшларың аладасыны эдип,олара
маслахат, көмек берип гелйәр экени,асыл кимдир бирине
көмек эдип билсе,кейпи гөтерилйәр экени.Онуң җепакешлигини, эдил хош лабызлы айдым ялы акып дуран сүйҗүден
чепер дилини,халалдан ыхласлы редакторлыгыны дөредиҗи
яшларып көпүси билйәндирлер. Билимиң,акыл-пайхасың
өйҗүги,гиң дүнйәгарайшы
аңк эдйән бу адам билен
отурышмак, гүррүңдеш болмагың өзи бир айратын
220
леззетлиди.Онуң дүшүнҗесиниң чәги ёкды.Бир кәсе чай ичим
салымлык янында отурып чыксаңам,сен оңат пикирлерден,
хер хили тәзе хокгалардан йүкленип гайдярсың.Алымлык
дереҗеси болмаса-да,көп алымлар онуң чын алымлыгыны,
дүнйәгарайшының өрән ёкарыдыгыны,хер дүрли ылмы
меселелер барада үйтгешик гарайышларының бардыгыны
билип,онуң янына маслахада гелйәрдилер.Ол болса геленлериң мөхүмини хөвес билен ерине етирйәрди.Онсоң оңа ненең
халк бәхбидини аран,түркмен эдебиятының ве медениетиниң
иң гөрнүкли җанкөерлериниң бири диймеҗек!?
Мен сизе,эзиз окыҗым,хениз көплериң билмейән зады
барада бир маглумат гетирмекчи.Чепер эсерлериниң айратынлыгы,дилиниң ширелилиги,сада-дан өзүне чекиҗилиги
себәпли эйран түркменлери Гурбандурды аганың “Чакылык”
атле хекаялар йыгындысыны парс дилине терҗиме эдип
яйратдылар.Бу мысалың өзи мешхур языҗының хызматына
эйрандакы түркмен доганларымызың гоян белент сарпасыды.Хава,сен хемме тарапдан бейикдиң.Адың агзаланда
мугаллым, редактор, җемгиетчиликишгәри,шахыр, кыссачы,
драматург, ссенаричи, терҗимечи, эдебиятшынас ве ене
энчеме угурлардан баш алып чыкян хөкмүнде,худай берен
зехиниң,иргинсиз
укыбың,
зәхметсөерлигиң,
тутанерлилигиң, ыграрлылыгың ве гай-ратлылыгың билен
илиңе, Ватаныңа аңрыңда зат гойман хызмат этмегиң
аҗайып нусгасыны гөркезен,пәлван сыпат-лы,нурана кешпли
мәхрибан адам гөз өңүңе гелйәр.Хениз
йигрими бәш
яшаманкаң дилимизе айдым болан гошгуларың, гүлкүли
кыссаларың,дишли макалаларың метбугатларда чыканда
сен бейикдиң, 1954-нҗи йылда,Улы Кремл көшгүнде, СССР
221
языҗыларының икинҗи гурулта-йында сөз сөзләп, аҗайып
ораторлыгың
билен,бизиң
эдебиятымызы
арша
чыкараныңда сен бейикдиң.Сениң кино сунгатында битирен
хызматлары хем бир әр йүки бардыр. Языҗыларың ичинде
кинодраматургия
билен иш салышан,
онуң инче
тилсимлерини илкинҗилериң бири болуп эле алмагы
башаран Гурбандурды агамыздыр.Эллинҗи йылларда ол
Алты Гарлының реҗиссорлык этмегинде “Айратын
табшырык” филминиң ссенариясыны язды,шахыр Көрмолла
хакында язан “Соңкы ёл”,”Гәмичиниң җаны бир”атлы филмлери томашачылара говушды.Биринҗи филме операторлык,
икинҗә реҗиссорлык эден Хоҗагулы Нарлы “Ишде хер хили
чылшырымлы,чыкгынсыз
ягдайлар
габат
гелйәр,айратынам, кино сунгаты ялы ирник ишде.Шейле
пурсатлар-да янына барарсың вели,гыссанман гаршылар,
чай гуяр,сен бир ерде дуруп билмән,ловлап дурансың велин,ол
түркмен яшула-рының гиңлиги билен асыл гүррүңи башга
затлардан башлар, бирсалымдан дүнйәни унудып,хезил
эдип,шадыхоррам гүлүп отурансың.Ол дүнйә ялы гиң
адамды.Өз гиңлиги билен хем бизиң дарлык эден
пурсатларымызда гөврүмиңи гиң тутуп,акыллы-башлы
херекет этмелидигини гөркезйәрди” дийип,Гурбандурды
агамызы ятлаяр.
Гурбандурды ага җуда баса отурып хер бир эсериниң
үстүнде ишләрди. Романлары, повестлери,хакаялары,драма
эсерлери санардан кән.Дөреден окув китаплары онларча
йылың довамында яшлара сапак болды,ене-де боляр.Гоңшы
халкларың эдебиятындан эден терҗимелери тутуш түркмен медениетине ломай гошант гошды,көп-көп йылларың
222
довамында әгирт улы җемгиетчилик ишлерини-де алып
барды.Хайсы везипеде болса болсун, ол адамкәрчилигини
элден бермеди,шол бир песпәллигине, дегишгенлигине,
гөвниачыклыгына галып,улы-кичә өзүни алдырды. Түркмен
топрагының көп этрапларында, шәхерлеринде оны танамаян ёкдур.
Тогсанынҗы йылларың башларында мен онуң, ялңышмаям болсам Учителская көчесиниң бәшинҗи номериндәки
ховлусына бардым. Мени языҗының гызы гаршы алды.
Саглык-аманлыкдан соң ол”Какам баса отурып ишлейәр,ол
болса саглыгына зыян эдйәр.Эгер кын гөрмесеңиз, сыпайычылык билен,өз адыңыздан мениң хайышымы оңа етириң.
Маңа ол гулак асанок”дийди.
Догруданам, Гурбандурды ага дашына кагыз барыны
үйшүрип,бир затлары беллешдирйәрди,кәте совап гиден
чайдан бир овурт овуртлап,гара дер болан йүзүни яглыгы
билен сүпүрйәрди,онуң хат-да ак көйнеги-де дерден яңа өлмыҗҗык болупды.Салам-хеликден соң ол:
-Гелениңи гөрдүлерми?Хәзир гызгынҗа чай гетирерлер.Сен говы гелдиң.Шу гүн мен ахырым “Атчапар”
романымың соңкы нокадына голайлашдым. эсерлеримиң йыгындысының бәш томлугыны тайярлап отурын.Өрән
хысырдылы ,йөне этмели иш-Ол сесини кесди-де,телефоны
элине алды,бирине җаң этди-Иним,сенми? Саглыкмыдыр?
Ягшы.Гутлап билерсиң,”Атчапар” ахырым пеллехана голайлады.
Ёк,соңкы
нокадыны
гойсам,
гошмача
җаң
эдерин.Яныма Аманмухаммет гелди,ол саңа салам
айдяр.Боляр.Саг бол!-Ол телефоны еринде гойды-да“Гарагум”җурналындан
Ербенди
салам
айдяр”дийди,
223
ызынданам;---Гоюп
гиден
хакаяларыңы
окадым,яман
дәл.Кәбир ерлерине беллиҗек эдендирин велин,үнсли
серетгин.Умуман, баш гахрыманың үсти билен вакалары
беян этҗек болмагың маңа ярады. Дилиң еңил окаляр,йөне
сен-де
оваррамчыллык
бар.Шу хекаяларыңы “маңа
гетир”диениме алты-еди йыл болды,сен нәтдиң?
-Гелеңсизирәк хәсиетим бар-да...
–Дөредиҗиликде гелеңсиз болмалы дәл.Өзүмде хем шу
хәсиет бар,бир эсериң нокадыны гоюп билемок.
-Гурбандурды ага,”Атчапары”гутардым дийдиңиз,оны
өңүрәҗик гутарыпдыңыз дәлми нәме?
-Сеңки догры.Мен оны гутардым эдипдим,йөне тәзе
пәсгелчилик дөреди.Хәзирки“Үйтгедип гурма”сыясатының
ыглан эдилмеги билен тарыха хем тәзече гарамалы
болды.Ине,онсоң өң эсере гошуп билмедик вакаларымы
гошуп, тәзеден ишлемели болды.Ол хем вагт талап эдйәр...
-Сиз “Атчапарың” үстүнде отуз-кырк йыллап келле
дөвдүңиз, сыясат үйтгеди дийип,оны ене үйтгетҗек
болмагың себәбине дүшүнемок. Аслында,хайсы дөвүр
окаланда хем шол дөвре габат гелйән эсер дөредип
боланокмы?-дийип сорадым.
-Вах,өзүми билип сосреализимиң йөрелгелеринден
чыкып билмесем нәме!Хәзирки болуп отуршым хем шонуң
нетиҗеси.
Партияның сыясатына йүреги билен берилен зехинли языҗының бу айдянлары хакыкатды.Ол башгача гүрләп хем
билмезди,себәби 1919-нҗи йылда доглуп,Октябр революссиясы билен гөзлүҗе яшытдаш болансоң,дуршуна, онуң
хокгасына бериленди.Вагт дийлен зат хер бир дөредиҗини
224
ерли еринде гояр экени.Онуң ички дүнйәсини кабул эдмейән,
пикирлери билен ылалашмаянлар,оңа үстүнлик арзув эдйән
дост-ярлары,херси, онуң дөредиҗилигине өзлерлче баха
кесйәрдилер.Биринҗи тарап эсерлерини танкыдың ушак
элегинден гечирип,газаплы дараян болса,икинҗи тарап онуң
хаял-ягаллыгыны агзамак билен,зехининиң етерликдигини,
сайлап алан ёлуның догрулыгыны белләп, дөредеҗилиге
рухландырмак барада алада эдинйәрдилер.Догра догры
диймели,Гурбандурды ага,танкыдың өңүнде мертлерче
дурманы башарды.Онуң “Тойлы Мергени” танкыдың нетиҗесинде дөремән,эйсем оңа гадыр гойян достларының саргыды
нетиҗесинде эмеле гелипди.
1965-нҗи йыллар,”Тойлы Мергениң”метбугатда пейда
болан йыллары,зехине сарпа гойян,китабы сөййән талапгәр
окыҗы көпчүлигиниң артан дөврүне габат гелипди.Роман
улы сесленме дөретди.Мениң өзүм оны ики-үч гезек окап
чыкдым.Роман маңа ярады.Йөне ,эсериң әхмиетине, чеперчилигине кембаха гараян окыҗылар хем аз болмады,
дөредиҗилик билен мешгулланянларың ичинде хем шейле
адамлар тапылды.Белки,оларың айдянларының җаны хем
бардыр,йөне мен языҗының эсерлерини мизан терезисинде
гойсаң, онуң халка пейдалы тарапларының артык гелҗегине
ынанян,галыберсе-де, мерхум барада диңе ягшы сөзи диле
гетирмек түркмениң ганында бар. Гурбандурды аганың
өмрүнде, дурмушдан алан аҗы сапаклары аз болмады,
ялңышан,ёлундан азашан вагтлары хем болды.Йөне, азашмак, көклери ере гиден хашал отларың йүзүни ораныңдан
соң,ене гөгерип чыкышы ялы бир зат ахырын.Өң азашды,инди
догры ёла дүшди.Шу гүнлерде хем эдебиятчыларың арасында
225
“Гурбансәхедович гечмишде йылдырым чакышы ялы
пурсатда пейда болуп, топракда чуң ыз галдырман гитди,
аграмлы эсер гоймады,дөврүң гахрыманының белент кешбини дөредип билмеди”диййәнлериң барлыгы гизлин дәл.
Догры,ол дөврүң талабына гөрә эсер дөретди, сыясатдан
дашлашып билмеди. Башгалары-ха билемок велин,өзүм-ә
онуң эсерлерини,айратын хем “Тойлы Мергени”өвран-өвран
окадым.
Ери геленде роман барада пикирими яңзыдып
гечмекчи.
Мен романың эдеби
чеперчилигине,гөзе илйән кәбир кемчи-ликлерине баха
бермекчи дәл.Роман, түркмен дурмушында, оба хоҗалыгында
габат гелйән ногсанлыклары долы ачып гөркезйән илкинҗи
гөврүмли эсердир.Баш гахрыман Тойлы Мергениң адалат
угрундакы гөреши дийсең гызыклы ве тәсирли усулларың
үсти билен берилипдир.Етмишинҗи йылларада бу романың
говы ве эрбет тарапларыны белләп гечен танкытчыларың
кәбирлери”Тойлы Мергениң гөрешйән ногсанлыкларындан
горкар ялы зат ёк,ол өңден довам эдип гелйән адаты бир
кемчиликлер”дийип,баха берипдилер.Мениң пикиримче, роман
адаты бир кемчиликлер барада дәл-де,дөврүң адатдан
дашары чылшырымлы ве чуң ягдай-ларыны селҗермек
барадамыка диййәрин.Оба хоҗалыгында, сөвдада яңы пейда
болуп башлан,ери потрада алмак,хусусы эечилик усуллары,
дөвлет гурлушына,сосиализиме хич хили дахылы болмадык
херекетлере
йүз
уруп,өрүсини
гиңелдип
башлапдылар.Гурбандурды аганың хызматы,романың үсти
билен, сыясат үчин “горкулы” болан шейле акымы ачып,онуң
иң агырлы ерлерини гөркезип билмегидир.Шол дөвүрде горкы226
үркүсиз бейле эсери язып билмеклик улы бир гахрыманчылыкды.Онда, шахсиет култундан мирас галан “Дәплери”,
калбыңа габат гелйән-у-гелмейән гахрыманлары гөрйәрсиңде, ганатланан ялы болярсың.Җемгиетде, шахсиет култуның сүтүнлерине даянып,кемала геленлер азлык эденок.Олар
халкың адындан геплемек билен,шол бир вагтда халкына
дөнүклик этдилер,ялан сөзедилер,шылтак атдылар,морал
хем-де физики тарапдан адамлары хорламакдан гайтмадылар.Арамызда шейле адамлар болмадык боланда, онда шу
гүне ченли Гайгысыз Атабаев, ялы герчеклер яшар йөрердилер. Биз зехинли,акыллы, алымларың, аҗайып адамларың
,ёкаркыларың гүнәси билен нәчесиниң ёк эдиленлигини хем шу
гүне ченли долы билемзок ахырын. Мертлик,намартлык
меселелери хем романың башындан аягына ченли эриш-аргач
болуп гечйәр.Дөврүң үйтгемеги билен, мертлик-намартлык
дүшүнҗелери бирхили гатым-гарым,булам-буҗар болуп,
кимиң кимдигини танамак аңсат дүшмеди .Мертлик эдйән
херекетиң,шахсы хәсиетлериң билен дәл-де,сениң сыясы
партия дегишлилигиң,оңа вепалылыгың билен кесгитленди.
Ол болса көпленч ягдай-да, адамың выҗданына,ыграрына,
ынсабына габат гелмеди. Онсоң ынсабына,ынанҗына гөрә
херекет эдйәнлере намарт,сесини чыкарман айдыланы
эдйәнлере мерт дийдилер.Бу болса ата-баба гелйән адамкәрчилик дүшүнҗелериниң ёюлмагына гетирди.Хәзирки
дөврүң “мертлери” “Мерт өзүнден гөрер,намарт ёлдашындан” диен аталар сөзүни өзлериче уланып,адамкәрчилиге
сыгмаян херекетлери этселерем,оны өзлеринден гөреслери
геленоклар,оны кимиңдир бириниң бойнуна атярлар.Тойлы
Мерген ялы ишҗанлы,арасса адамларың шөхратында
227
саяланҗак, абрайы билен абрайлы болҗак болуп харс
урярлар.Адамың аң-дүшүнҗесиниң артмагы билен ёкардакы
ногсанлыклар азалман,гайтам, көпелип гидип баряр.Бу нәме
үчин бейле боляр?Онуң өңүни нәдип алса болар?Атабабалардан гелйән адамкәрчилик дүшүнҗелер дөвлет
сыясатына өврүлип, мекдебе баран пурсатындан чаганың
аңына эдеп–тербие меселелери гуюлса, онуң өңүни алса
болар.Ата-баба йөрелгелерини чага өвретмек хәзирки ялы
диңе эне-атаның борҗы болман,эйсем дөвлетиң хем борҗы
болмалыдыр.
Булар барада Гурбандурды ага билен пикир алышып,
көп отурдык.Ол енеде Атчапар романындан сөз ачды.
–Атчапар улы бир тарыхы шахс дәл,китапларда ады
агзаланок,галйберсе-де, басмачылар дийилйән гүнәсиз адамлары ёк этмекде көп сөвешлере гатнашан.Мениң пикиримче
ол язаныңа дегмейән адам!-дийип,мен пикирими мәлим
этдим.
–Сеңкем догры болмагы ахмал-дийип,ол эсли пикирленип отуранындан соң җогап берди-Йөне бизиң дөврүмиз...
Шол гүнлер алныңыздан бир чыкмасын.Хер гүн эртире
чыкҗагыңа ынамың ёк.Мыдам гопкуп гездим.Партиядан
геңешсиз екеҗе херекет эдип гөр,бойнуңы оңурарлар.
”Атчапар”хем партияның сыясы юмшы.Ёк дийип билмедим.
Көп йыллап үстүнде ишледим,эмма вакалары о диен яйбаңландырып билмедим,себәби баш гахрыман барада маглумат
етерлик дәл,өзүмден тапышдырып язайын дийсемем горкдым.
-Языҗы Тиркиш Җумагелдиев
сиз барада язан бир макаласында
228
”Тутуш совет эдебиятында,шол
санда түркмен совет эдебиятында-да,
тарыхы-революсион темада дөредилен эсерлериң аглабасының белли бир
схема,йөрелгә эерилип языландыгы
хеммәмизе аян.Тарыхы хакыкатдан
угур алынман,сынпылык идеологиясының үндевине гөрә “тәзече тарых”
дөредилди.Онда айдылмалы пикирлер ,гөркезилмели хәсиетлер,кимиң
ак,кимиң гара болмалыдыгы айдың эдилип гойланды.
Хакыкатда языҗы җемгиете хайсыдыр бир пикир айтмагың
зерурлыгыны дуян халатында эсер язмалы. Эмма, сосреализми өңе сүрен сыясат дөредиҗини пикир аладасындан
халас этмәге чалышярды,”партияның гөркезен пикирине гол
япда хайдабер” диййәрди.Онсоң языҗа диңе вака гөзлемек
галайяр.Меңзеш кешблер,ыкбаллар эсерден эсере гечйәрди.
Диңе вакаларың адреслери үйтгешикди” диййәр.
Белки, сиз хем шу делилиң чәгинден чыкып билмән
көсе-ненсиңиз? Себәби,“Языҗы ве дөвүр”атлы китабыңызда Түркменистан языҗыларының үчүнҗи гурултайында эден
чыкышыңыз“Соссиалистик реализм угрунда” атлы
макала-ңыз оны субут эдйәр.
–Догры.
Әтияч,горкы
хемише
янымда
болансоң,аягымы
ерден
үзүп
билмедим,галыберсе-де,
языҗылык теҗрибәме гөвнүм етмеди-дийди-де, ол гара дер
болан ак көйнегини чыкарып, башгасыны гейди -Мен гаты
дерлек адам,соңкы дөвүрлерде үсгүлевим хем артды.Томусдаха хасам.Гүйз бир басым гелседи!Гызым маңа говы
229
середйәрем велин,аялым өленсоң, элим кесилен,ховлым бошан
ялы болайды-да!
-Нәтҗек-дә,яшулы.Гайрат эдиң!Ол өз ислегиңиз билен
болян зат дәл.
–Ай,хава,ол догру-ла велин...
-Драматург хөкмүнде сизиң”Ханг”,”Җеннет”, ”Меңли”,
”Тавус”, ”Азашан йигит”, “Дузуң тагамы”,”Дөкүлмедик ган”
атлы песаларыңыз улы мешхурлыга эе болды-дийип, мен
гүррүңи башга яна совмакчы болдум-Соңкы ады агзалан
эсериңизде Сиз адамчылыгы сынпы гарайышлардан ёкары
гоймага сынанышык эдипсиңиз.Онуң үчин көтек иймедиңизми?
-Көтек ийме кеми галан дәлдир,йөне оны агзап
отурҗак дәл,чекинйән-дийип,ол бир букҗаны элиме тутдурды-. Ине,хекаялар йыгындың.Башында “Эдебият ве Сунгат”
газединиң редаксиясына язан хатым бардыр.Редаксия элтип
бер!
Языҗының мен барада эдйән аладасына нәме җогап
берҗегими билмән,яйданым дуркам ол:-Саргыдым,көп ока,
дүнйә классикасыны элиңден дүшүрме.Көп окадыгыңча язян
эсериң пикире байлашар.Ол болса сениң пейдаңадыр!-дийди.
Гурбандурды аганың яшлара берйән ядовсыз көмеги
барада өңем кән гүррүңлерини эшидипдим велин өз мысалымда мен ол гүррүңлериң хакыкатдыгына гөзүми етирдим.Онуң зехметсөерлигине,кишиниң зехинине,шовлы эсерине
гуванманы башарышына гөзүм гидерди.Языҗы Тиркиш
Җумагелди:”Гиҗәниң бир махалам өе җаң эдип,”Бир яш
йигидиң голязмасыны окадым-да,говы гөремсоң җаң эдәйдим,догрусы бегендим”диерди” дийип,гүррүң берйәр. Догры,ол
230
яшлара элинден гелен көмегини гайгырмазды.Диңе бир
яшлара дәл.”Гүндогарың бейик даналары” диен китабың
авторы Нурсәхет Байрамсәхедов”Мени Хорезми,Фарабы,
Бируны,ибн Сина ве Омар Хайям хакда китабы язмага
итеренем, оңа редакторлык эденем Гурбандурды агады”
дийип,гуванчлы беллесе,языҗы Сапар Өре “Ол аладачыл,ак
йүрекли адамды,мени гойман”Сенден бир зат чыкар”дийип,
Москва окува иберипди”дийсе,Шадурды Чарыгулыев”Эдебият
ве Сунгат” газетиниң баш редакторы болуп ишлән вагты
Гурбандурды аганың маңа эден көмеклери санардан кән,олар
ядымдан чыканок” диййәр.Языҗы Аллаберди Хайыдов”Сөзүң
манысына Гурбандурды ага ялы чуңңур дүшүнйән башга бир
адамы тапмак кын.Ол Агахан Дурдыевиң,Берди Кербабаевиң,өзүнден соңкы языҗыларың эсерлерини ыхлас билен
редактирләп,түркмен эдеби дилиниң кәмиллешмегине ярдам
этди”дийсе,алым Назар Гулла “Гурбандурды ага дийленде,
мугаллым,редактор,җемгиетчилик ишгәри,шахыр,кыссачы,
драматург, ссенаричи, терҗимечи, эдебиятшынас хөкмүнде
жанланяр”диййәр.
You have read 1 text from Turkmen literature.
Next - Muňa durmuş diýerler - 13
  • Parts
  • Muňa durmuş diýerler - 01
    Total number of words is 3625
    Total number of unique words is 2243
    2.2 of words are in the 2000 most common words
    5.8 of words are in the 5000 most common words
    9.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Muňa durmuş diýerler - 02
    Total number of words is 3626
    Total number of unique words is 2216
    1.9 of words are in the 2000 most common words
    5.6 of words are in the 5000 most common words
    8.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Muňa durmuş diýerler - 03
    Total number of words is 3610
    Total number of unique words is 2094
    2.1 of words are in the 2000 most common words
    5.6 of words are in the 5000 most common words
    9.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Muňa durmuş diýerler - 04
    Total number of words is 3552
    Total number of unique words is 2057
    2.5 of words are in the 2000 most common words
    6.4 of words are in the 5000 most common words
    9.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Muňa durmuş diýerler - 05
    Total number of words is 3613
    Total number of unique words is 1978
    2.8 of words are in the 2000 most common words
    6.9 of words are in the 5000 most common words
    9.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Muňa durmuş diýerler - 06
    Total number of words is 3619
    Total number of unique words is 1941
    2.6 of words are in the 2000 most common words
    6.6 of words are in the 5000 most common words
    9.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Muňa durmuş diýerler - 07
    Total number of words is 3551
    Total number of unique words is 2170
    2.5 of words are in the 2000 most common words
    5.8 of words are in the 5000 most common words
    8.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Muňa durmuş diýerler - 08
    Total number of words is 3680
    Total number of unique words is 2180
    3.5 of words are in the 2000 most common words
    7.6 of words are in the 5000 most common words
    10.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Muňa durmuş diýerler - 09
    Total number of words is 3705
    Total number of unique words is 2099
    2.3 of words are in the 2000 most common words
    6.6 of words are in the 5000 most common words
    10.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Muňa durmuş diýerler - 10
    Total number of words is 3748
    Total number of unique words is 2087
    2.6 of words are in the 2000 most common words
    6.5 of words are in the 5000 most common words
    10.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Muňa durmuş diýerler - 11
    Total number of words is 3781
    Total number of unique words is 2157
    2.4 of words are in the 2000 most common words
    6.6 of words are in the 5000 most common words
    10.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Muňa durmuş diýerler - 12
    Total number of words is 3753
    Total number of unique words is 2260
    2.4 of words are in the 2000 most common words
    6.4 of words are in the 5000 most common words
    10.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Muňa durmuş diýerler - 13
    Total number of words is 3867
    Total number of unique words is 2207
    2.5 of words are in the 2000 most common words
    6.7 of words are in the 5000 most common words
    10.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Muňa durmuş diýerler - 14
    Total number of words is 3715
    Total number of unique words is 2251
    2.3 of words are in the 2000 most common words
    6.1 of words are in the 5000 most common words
    9.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Muňa durmuş diýerler - 15
    Total number of words is 3815
    Total number of unique words is 2254
    2.6 of words are in the 2000 most common words
    6.9 of words are in the 5000 most common words
    10.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Muňa durmuş diýerler - 16
    Total number of words is 3745
    Total number of unique words is 2204
    2.5 of words are in the 2000 most common words
    6.8 of words are in the 5000 most common words
    10.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Muňa durmuş diýerler - 17
    Total number of words is 916
    Total number of unique words is 612
    5.8 of words are in the 2000 most common words
    13.6 of words are in the 5000 most common words
    19.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.