Muňa durmuş diýerler - 04

эдилйәр экени. Үйтгедип гурмагың илкинҗи йылларында
затлар әхли ерде долуп ятарды велин... Гызы-ларбатлы
мыхманым:”Хемме ериң тову-гының кәкелейши бир-ов”дийип
оңайды.Асыл, о ерлерде-де, ягдай шейле экени.Мен муны нәме
үчин айдярын?Дуканларың текҗелери бош,колбасалар
сетанда-сейранда болаймаса ёк.Йөне килосы 7 манатдан 11
манада ченли колбасалар дагашып ятыр.Оңа меңә гурбум
чатанок.Алянлара болса гең галып середйән. Дуканлардан,
улы бир байрамчылык болаймаса,дөрт-бәш йыл бәри дөвлет
бахасындан эт алып гөремок..Етиң килосы базарда өң 3,5-4,5
манатды,инди 5-6 манат болды. 1987-нҗи йылда
областымызда бир адам башына план боюнча 60 килограм
59
эт өндүрмели болса, өндүрлени 31,сүйт 251 килог-рама дерек
119 килограм,юмуртга 158-е дерек 83 санысы өндүрилипдир.Онсоң, нәдип эт гыммат-ламасын?”Илатың азык
үпҗүнчилигини говуландырмак барада”Мары обкомы-ның
биринҗи секретары Ч Гиҗеновың докладында болса “1982нҗи йыла гараныңда 1987-нҗи йылда этиң мукдары
47,8%,сүйт 28,3%,гөк бакҗа экин өнүмлери 25,5% артды”
дийилйәр.Шунча артан болса, онда ханы ол өнүмлер?Мары,
Векилбазар,Ёлөтен районларында адам башына өндүрилен
этиң мукдары 1987-нҗи йылда ортача 25 килграмдан
геченок.Эдараларың көмекчи хоҗалыклары болса 1987-нҗи
йылда, өңки йыллара гараныңда этиң 44 тоннасыны, сүйдүң
46 тоннасыны,юмуртганың 96 мүңүни кемелдипдир.
Ене-де мысал гетирип билҗек.Гечен йыл област боюнча бир
гекдардан 104 сентнер ирки келем алмалы болса,алнаны 60
сентнер,хыяр 103-е дерек 20 сентнер картошка 50-ә дерек
22,8 сентнер алныпдыр.Говачаны гершиң үстүне ве такык
өлчегли экмек усуллары уланылмаянлыгы үчин, 10 мүң тонна
пагта чигиди артык харч боляр,ондан болса 1800 тонна
чигит ягыны тайярлап боляр.Мургап районының ”Ленинград”колхозы еди айда бир сыгырдан хер гүнде 3 килограмдан
көпрәҗик сүйт алып,областың ”рекордыны”газанды.Базарда
ёкары бахалар сакланяр,дөвлет сөвдасында гөк өнүмлериң ве
мивелериң хили пес.Топракда минерал дөкүнлериң көп
топланмагы,гөк ве бакҗа экин өнүмлериниң олар билен
зәхерленмеги довам эдйәр.Областың химиялашдырыш стансиясының берйән маглуматына гөрә,йөретелешдирилен
совхозларда бу сан нормадан 1,5 эссе артыкдыр.Шахсы
хоҗалыкларың 51%-и сыгыр,53% гоюн сакланок 27% болса
60
хич зат сакланок. Себәби?Себәби колхозларда өри
мейданлары ёк.Ногсанлыклары “санасаң согабы бар” диен
ялы.Ким булара җогап бермели?Ёлдаш С.А.Ныязов Хл
чагырылыш.ТССР Ёкары Советиниң нобатдан дашары
сесиясының меҗлисинде: “Хер бир ёлбашчы дурмушың
өңүмүзде гойян меселелери билен чуңңур җогапкәрчилик
нусгасы билен мешгул болмалыдыр, райкомың биринҗи
секретары, райисполкомың башлыгы, дуканлара азыгың өз
вагтында элтилиши,дуканларда, дер-манханаларда хызмат
эдилиши,обаларың абаданлашды-рылышы үчүн
гөни
җогапкәрчилик
чекйәр”дийип,
өрән
догры
белледи.Йөне,ханы,ол затлар эдилйәрми?
Гечен йылың август айының башларында Байрамалы
шәхериниң дашындан өврүлип гечйән улы ёл билен Түркменгала барярдым..”Болшевик” колхозының гапдалында улы
зейкешден акар сувлы яба насас билен сув акрылянлыгына
гөзүм дүшди. Зейкешиң гөгерип гиден порсы сувы акар сув
билен бирлешип, шейле бир көпүрҗиклейәрди велин, хич
дийип айдар ялы дәлди.Насосың янында адам болан болса
муны нәме үчин эдйәнлерини сорайҗакдым.Байрамалының
гүнба-тар четинден гечип, аякдакы обалара акян “Чепек
яба” бейле авулы сувы гатманларында, бу йыл сув
гытчылыгы бармы?” дийип сорайҗакдым..Авы дийсең
авыда.Бу
зейкеше
чыбын
өлдүрйән
дерманлар
сепилйәр,Ёлөтен, Түркменгала, Байра-малы районларындан
гайдян
хапалар,пох-ыррых хапалары, хаммамларың
хапалары шу зейкешден акып гидйәр. Балыклар-а шу сувда
яшап биленок,бизем оны шейдип, ичйән агыз сувымыза
гошярыс.Нәмемиш,говача сув етмейәрмиш. ”Пагта дийип”
61
биз инди нәме эдип, нәме гоянымызы хем билемзок,өзөзүмизи зәхерлейәрис.Җарың каналдан-Гарагум дерясындангечйән еринде 12 саны гүйчли насос бар,олар җарың гөкләбик,порсы сувуны канала гошяр.Нәмемиш,говача сув
етмейәрмиш!Ондан ашак акымда болса, бүтин Мары
шәхрерини агыз сув билен үпҗүн эдйән нокат ерлешйәр.
Шейле гарындыны ичип,адамларың зәхерленмейшине хайран
галып йөрүн.Йөне, өт-ашгазан кеселлериң учдантутма диен
ялы, әхлимизде барлыгына велин гүвә гечип билҗек.Олам
зәхерленмеден пес дәл.Улы шәхериң әхли хапа сувлары шәхериң голайындакы обаларда бар болан зейкешлере акдырыляр.
Оңа, химия заводам,ГРЭС-ем,томат-консерва ве сүйт заводларам,йүң ювян,дери эйлейән фабпиклерем өз зәхерлерини
гуйяр.Шейле зейкешлерден сув алып, акар сува гошян
хоҗалыклары гечен йылларда хем,шу йылам өз гөзүм билен
гөрдүм.Бу өз-өзүмизи зәхерлемек дәл-де эйсем нәме? Мары
шәхериниң ичинден гечип гидйән Мургап дерясына ким нәме
гуймаяр?Ол озалам аңырдан зейкеш хөкмүнде уланылан-соң,
зей сувуны алып гайдяр,шәхерде болса оңа кәте 1-нҗи,2нҗи
хаммамларың,Москва савхозының хаммамының хапа сувлары гуйлуп дур.Онам ким ичйәр?Биз ичйәс.Чагаларымыз ичйәр.
Ишим колхоз- савхозлар билен баглы болансоң, көп ерлере
айланмалы боляр.Мары районының Ашгабат колхозының
доңуз ятагы ики ябың арасында ерлешйәр.Бу болса хич бир
дереҗеде санитария ягдайына габат геленок.Доңузларың
сува дүшйән сувы тәзеленен ягдайында, ене-де акар яба
акдырыляр.Аңырда болса ,Киров,Ленин адындакы ве бейлеки
колхозлар шол япдан сув ичйәр.Онсоңам, колхозларың
көпүсинде хапалар зейкешлере атыляр,хаҗатханалар сувлы
62
ябың боюнда гурналяр.Бу хапаларың барысы биригип, бизиң
ёкарда беллешимиз ялы, ене-де өзүмизе ичирилйәр.Нәме
яланмы?Йүпек гурчуклар тутуланда, көпленч, колхозларда
чагалар
яслилериниң
җайлары
эллеринден
алнып,
вагтлайын уланыляр.Чагалар яслилери билен үпҗүнчилик
болса областмыыз боюнча зордан 19% етйәр.Йөне, бар
айдалың, “вагтлайын компания,оңа хич кимиң гаршылыгы
ёк” диелиң. Гурчук тутма иши гутаранындан соң, химики
арассалайыш чәрелери гечирилмән, чагалары шол җая
салмак-Эйсем мунуң өзи, барыпятан җенаят дәлми?
Җенаятам
болса,
шейле
затлар
Мары,Векилбазар
районларының хоҗалыкларында эдилйәр.Меселем, Мары
районының” Гызыл-гошун” обасында хут шу йыл шейле ягдая
ёл берилди.
–Бу ягдайлара середеңзокмы?-дийип,мен Мары район
санстансиясының эпидимология бөлүминиң мүдүри Агахан
Өвүлйәгулыеве йүзлендим.
-Ягдайлары дүзетмек барада колхозлара “гөркезме
үстүне гөркезме берйәс”,гүнәкәрлере 10 манада ченли җериме
салып билйәс, ерли органлара хат язып иберйәс..
-Гөрен чәрелериңизиң бирнәчесини гөркезип билермисиңиз?
-Ёк,оны башарман.
Догры,ол башармаз.Себәби онуң айдянларының яландыгы-ны биз “Районың илатлы нокатларында санитар
ягдайлар” барадакы йыллык гүбәнаманы гөренимизде хем,
гөз етирдик.Онда, бир йылың довамында районың диңе ики
колхозының башлыгына “өзлерине дегишли мейданы хапалыкда саклаяны үчүн 10 манатдан җериме салыныпдыр,
63
башга гечирилен чәре ёк.Район боюнча бир обада сув турбалары чекилидир,йөне оңада арассаланмадык сув берилйәр
эрени.1988-нҗи йылдан бәри Мары шәхрериниң зейкешлере
гуйян хапа сувларыны айырмак барада район санстансиясы
билен шәхер санстансиясының арасында хат алышылып
гелинйәр,дүзейән зат велин ёк.Шәхерден гүнорта-гүнбатара
чыксаң порсы,ярамаз ыс демиңи тутяр.Шәхериң хапа
сувлары йыгнанып, “Гызыл Гошун”, ”Зарпчы”,”Калинин” адындакы обаларың үсти билен гечип, улы зейкеше гошулярда,
Сакарчәге этрабының чәгинден аңры акып гидйәр.
-Бу ягдайлар, шәхерден хапа сувлары алып гидйән
тәзе лагым чекиленден соң дүзелер-дийип,Өвүлйәгулыев бизе
җогап берйәр.
Гөршүмиз ялы, хапа сувлары акар сува гошу, оны хем
чагаҗыкларымыза ичирйәрис,шонуң нетиҗесинде, аякда
ерлешйән Сакарчәге этрабы чага өлүми боюнча “өңделиги
эелейәр”Онуң шейле болҗагы икиучлы дәл ахырын.СССР
Саглыгы саклайыш министри Чазов чага өлүми боюнча “
Түркменистаның Морокка ве Чад-дан соң, ыздан 3-нҗи
орунда баряндыгыны” юрдымыза геленде белләпди.Ягдай
шейле болансоң, чага өлүми азалар дийип гарашма-гың пейдасы ёк.Диңе бир чага дәл,улуларың яшының хем гысгалҗагы
дүшнүклидир.
Бу җанагырылы меселелер, област санстансиясының
баш лукманының орунбасары Сәхет Сетдарова
гүррүң
бердим.Бу затлары ёгсам, оларың өзлери бизден говы
билмели ахыр.Догры, билйән затларам,билмейән затларам
бар экени,умуман, мениң пикирим билен ылалашянлыгыны
яңзытды,гайтам,өзем гүррүңе гошулды:
64
-Айтсаң, айтмага зад-а кән.Ине, хәзир говачаң
япрагыны дүшүрмекде учарлар уланыляр,дерман сепилен
мейдана азындан 10 гүн гечмесе гирмек гадаган,эмма,
адамлар ичинде,от йыгяны, пагта йыгяны хайсы,шол
дерманың обаларың,акар сувлы япларың үстүне хем дөкүлйәнлиги гизлин дәл.Я-да, пагта экиши дөврүнде, говача
чигидини элине алып барлап йөрен адамлары гөрйәнсиңиз,
көпүси ёлбашчы ишгәрлер,чигит болса эрбет авулы,оңа эл
дегирмег-ә бейледе дурсун, экин экиленде хем элиң-агзың
саралгы болмалы.Я-да, айдалы Мары шәхериниң ярпы бөлегинде хапа сув лагымлары ёк,хапа сувлар порсап, ериң йүзүне
чыкышып ятандыр.Эдип билйән чәрәмиз ёк,бизем, ёлбашчылара муны” айдяс,гойяс” дийәймесең...
-Азот дөкүнлери заводы хованы заялап,тебигата,
адамлара зыян етирйәр,шол барада пикириңиз?
-Догруданам,кададан чыкма ягдай дөрәнде, завода
якын хоҗалыклара кын дүшйәр,онуң галындылары гуйылян
зейкеш-лериң балыклары гырыляр.Гөни үстүнде тутаймасаң, муны заводың векиллерине субут эдип боланок.Хачан
шейле ягдай дөрәр дийип гарашмагам кын.Хованың арассалыгыны болса, алты ай бәри барлап билемзок,гуралымыз
дөвүлди.Ягдай-а, шейле.Умуман, бир беллемели
задым,
адамлардан бизе хич хили көмек ёк,эдил ята сув ялы,хеммеси
первайсыз.Бизем халк билен гүйчли ахырын, шоларың көмеги
болмаса эдип билҗек задымыз ёк...
Бу меселе боюнча, азот заводының голайындакы
“Еңиш”,”Калинин” адындакы обаларың яшайҗылары билен
гүррүңдеш болдум:”кәте әпишге-габсамызы япып,дашары
65
чыкмага зар боляс,демиңи алып боланок”-дийип,олар Сетдаровың сөзүни тассылкаярлар.
Ягдай шейле,оны дүзетмели адамларың берйән җогабынам эшидип дурсуңыз.Хайсы бир кемчилик болса болсун,
тапавуды ёк,йүрекде дүзетмезлик болса,бахана тапдыряр.
Мысал үчүн шәхериң агыз сувы шейле бир хапа,бирки гүн габа
гуюп гояйма-саң кир ювмага-да яранок.Муны, шәхер сув
хоҗалыгының башлыгы Җума Амандурдыев хем билйәр,
сорасаң бахана хем тапяр.Ягны: “оңа тәзе таслама дүзүлсе,
сув арасса болар” диййәр.Гөрйәңизми,гадырлы окыҗылар,
сувуң арассалыгы үчин тәзе таслама герекмишин,йөне, онуң
гереклиги шу гүн я-да дүйн йүзе чыкан дәлдир ахырын!?.Ханы,
өңден гөрүлип гечирилйән акыллы-башлы таслама-планлар?
Ханы,шәхериң,сувуң эйресидирин дийип,донуна сыгман йөрен
адамлар? Олар шәхере нәме үйүтгешиклик гириздилер?
Тарыхы ядигәрликлер хасапланылян көне җайлары йыкып,
керпиҗини даргатдылар дийәймесең, башга нәме дийҗек?
Оларың көшк ялы җайлары,област алыҗылар җемгиетиниң
көп мейданы тутян улы ховлулы көшги бар,Кемине драма
театры үчин болса җай ёк.Нәме үчүн җемгиетиң көшгүни
элинден алып, театра берип боланок?Оларың бәш ойнам
адамлары ниреде отуранларында болмаяр? Айтсаң айдара
зат кән,айтмасаңам боланок..Мары шәхериниң яшайҗысы,
майып пенсионер Петр Лусенко өйүне агыз сув чыкмаянлыгы
үчин,
үч тигирли велесипеди билен
гидип,”баран
ерлерини,йүз
тутан
адамларыны,гөрен
гөргүлерини”
ятласаң агласың гелиберйәр. Ёлбашчылар бахана тапярлар,
эмма майып пенсионере сув тапмаярлар.Бу инди бәш йылдан
бәри довам эдйәр.Адамларың дийсең чыдамлылыгы говы
66
зат,ёгсам, бу вакаларың соңуның нәхили гутарҗагыны гөз
өңүне гетир-мек кын...Сорасаң бахана-ха кән,ягдайлар болса
дүзелибере-нок, өзем шу гүнлерде,үйүтгедилип гурулян
дөвүрде.Гөвнүме болмаса, бу затларың көпүси үйүтгедип
гурмагың абрайына зепер етирмек үчин, билкастлайын
эдилйән ялы болуп дур.
Арада, Ашгабадың автодуралгасында бир гең задытөлегли хаҗатхананы гөрдүм.Гирҗекми-15 теңңе төледе
гирибер.Бу улы адамлара болярам.Пөвризә,Чүлә лагере барян, яда ондан гайдып гелйән чагалар, хөкман шу ерден
гечәймели,онсаң олар нәтмели? Төлегли эдилҗек болса,
хаҗатханалар мыхманханаларда, ресторанларда эдилсин.
Гаррыгалалы яш йигит Ашыр Аннаесенов: ”Сибирден тә
Монголия ченли аралыкда гошун гуллыгында болдум велин,
бейле дүзгүне душмадым”-диййәр.Гумдан,Ербентден гелен
бир яшулы чопан:”Бейле затларам болҗак экени!”дийип,якасына түйкүрйәр.Автодуралганың башлыгының
орунбасары болса:-“Хаҗатхананы кәрендесине бердик,хер
айда 200 манат төлейәрлер,галан зат билен ишимиз ёк!”диййәр.Ондан:”-Ёлагчылар барада ким алада этмели,икинҗи
гатдакы нахархананы хем китабхана өвүрүпсиңиз?”-дийип
сорасаң:”-Бизиң ёлагчылар билен ишимиз ёк!” –дийип,җогап
берйәр. Ине,бу затлар барада айтмасам боланок.Ене
мысаллар герек-ми, баш үстүне...
Мары област ёканч кеселлери кеселханасының хем-де
чага догрулян өйүң җайлары көне атятага меңзейәр, кеселлилериң үстүне йыкылаймак горкусам бар.Булар барада хем
язылма кеми галмады,Мара гелйән ёкары ёлбашчылар”
Көмек эдерис” дийип сөз берйәрлер,эмма сөзи тутып
67
боланок.Тутуп болян болса, сөз берип,ерине етирмейән
адамларың бокур-дагына шол сөзи дыкы этсең...Мысаллар
енеде герек болса көп...
Йөне, инди болды...Умуман, айдара зат кән,эдил “1001
гиҗедәки” ялы түкениксиз довам эдйәр.Бу айданларымың хер
бири өзбашдак,улы макала болуп билҗек.Белки,оны этмек
герекдирем!? Хәзир велин, мениң эсасы максадым, ёкарда
айдышым ялы, үйүтгедип гурмак дөврүне-дөврүмизиң ваҗып
хем агырлы меселелерине сизиң дыкгатыңызы чекмек.Белки,
башга ерлерде буларданам бетеррәк ягдайлар бардыр?Хер
задам болса, мен сизе ядыма дүшйәнлериң кем-кәсини быян
этдим.Оны башаранымы, башарманымы билемок.Йөне
олары айтмасамам боланок...
-Эдебият ве сунгатың чыкышындан соң...Җогаб-а улы
вели...7-нҗи июл,1989 йыл,номер 27-2684
Газетимизиң шу йылың 10-нҗы мартындакы санында
журналист Аманмухаммет Непесовың”Айтмасаң боланок”
атлы макаласы чап эдилди.Макалада Мары областының,
онуң кәбир районларының экологик ягдайы яшайыш-дурмуш
шертлери, оба хоҗалыгы барада пикир йөрэдилйәрди.Йити
проблемалы,халкың бәхбиди үчин чөзмели меселелери дегишли гурамаларың өңүнде кесердип гойян бу макала, Мары
област агросенагат комитетиниң башлыгының биринҗи
орунбасары И.Моммадовдан шейле җогап хаты гелип
говушды.Биз оны тутушлыгына чап этмеги макул билдик.
“А.Непесовың макаласы област агросенагат комитетиниң хүнәрменлериниң,област саглыгы саклайыш,суварыш
системалары
управлениесиниң,Селхозхимияның
хем-де
бейле-ки
дегишли
гурамаларың
векиллериниң
68
гатнашмагында өвренилди.Макалада Мары шәхериниң хемде областының бейлеки илатлы пунктларының азык
үпҗүнчилиги, экологик ягдайы барада меселе гозгаляр.
Хәзирки вагтда илаты азык харытлары билен үпҗүн
этмек,экологик ягдайы говуландырмак бабатда областда
кәбир ишлер алнып барыляр. Гражданларың шахсы,эдарадыр
кәрханаларың көмекчи хоҗалыкларының өсдүрилмегиниң
хасабына малдарчылык ве экаранчылык өнүмлериниң өндүрилиши белли бир дереҗеде артды.Гечен йыла гаранында,
шол көмекчи хоҗалыкларың хасабына ири шахлы малларың
саны 9,9 мүң, довар 58,6 мүң көпелди,бакҗа өнүмлери
516,картофелиң өндүрилиши болса 10 тонна артды.Көмекчи
хоҗалыклары өсдүрмек максады билен шу йыл илата 759
баш гөле,780 җоҗук,21 мүң гузы,237 мүң җүйҗе,44 мүң
тоннадан говрак от-ийм сатылды,604 мүң гектар өри
мейданы бөлүнип берилди.Гечен йыл област бакҗачылыкда
пес нетиҗелери газанды,хасыллылык хер гектардан 127
сентнер болмалы болса 78,4 сехтнер болды,ирки келемден,
хыярдан пес хасылың алынмагына бакҗа өнүмлерине зыян
бериҗи ак ганатлы мөр-мөҗеклериң яйрамагы себәп
болды.Ол зыянлы мөр-мөҗеклериң пейда болмак әтияҗы өз
вагтында дуйдурылса-да,оларың гаршысына дегерли чәрелер
гечирилмеди,пленкалар билен үпҗүн дәлдиги,тохум билен
вагтында үпҗүн эдилмезлиги,галыберсе-де ,кортофел экмегиң агротехники мөхлетлериниң берҗай эдилмезлиги хасыллылыга ярамаз тәсир этди.1988-нҗи йылда областың
совхоз-ларында гөк өнүмлерден 898 гезек сынаг анализ
алынды,шонуң 90-сында нитратларың чакданаша артыкдыгы белли болды.Бакҗа өнүмлеринден болса 114 гезек сынаг
69
анализи
алнып,шоларың
24-синде
нитратларың
мукдарының ёкарыдыгы аныкланылды я-да ниртатларың
мукдары 21 гөтерим болды.Гөк өнүмлерде нитратларың
мукдарыны азалтмак үчин, ерли минерал дөкүнлерден
пейдаланыляр. Хәзирки вагтда Мары шәхериниң,онуң
төверегиндәки илатлы нокатларың экологик ягдайы
шәхериң сенагат кәрханалары-ның, шәхер санитар
арассалайыш
лагымларының,түркман азот дөкүнлери
заводының
зыңындыларының
дренаҗ-кол-лекторының
чөзүлмедик
меселелери
билен
багланышык-лыкда,
чылшырымлашандыр.Бу меселелериң чөзгүди сани-тар
гуллыгының,совет-партия гурамаларының барлагында
дуряр.Ол ногсанлары ёк этмек үчин чәрелер гөрүлйәр.Гечен
йылың август айында Гарагум этрабының “Москва”
колхозында экин сувуның етмезчилиги себәпли, “Чеперк яба”
зейкеш сувы гарылды,ол хүнәрменлериң өвредиши ялы, норма
боюнча,диңе экин сувармак максады билен гарылды.Җарың
сувуны Гарагум каналы-ның сувуна гарып,экин сувармак аз
сувлы 1985-нҗи йылда амала ашырылды,өзем Мары
облисполкомының карары боюнча,диңе июн-август айларында. Соңкы йылларда җарың зей сувы, шол максатлар үчин
уланылмаяр.Хәзирки дөвүрде, Мары шәхеринде ерасты сувлары алмак үчин гуйыларың 31-си бар,оларың 25-си
ызыгидерли ишләп,шәхериң сув ягдайына оңайлы тәсир
эдйәр, шәхерде шейле гуйыларың гурлушыгы довам этдирилйәр.Шәхериң гүнорта-гүнбатар бөлегиниң экологик ягдайыны говуландырмак үчин, хер гүн 75 мүң кубометр хапа
сувы
акдырмага
укыплы
арассалайыш
улгамының
гурлушыгы алынып барыляр,оны 1989-нҗи йылда ише
70
гиризмек гөз өңүнде тутыляр.Йүң ювуҗы фабригиң хапахупасыны алып гитлек улгамың икинҗи бөлегиниң
гурлушыгына башланылд. Бу улгамдан томат-консерв хемде сүйт заводлары пейдала-нар. Оны 1990-нҗи йылда
уланмага бермек гөз өңүнде тутыляр.Шәхериң 1-нҗи,2-нҗи
хаммамларының
хапа-хупасы
Мургап
дерясына
акдырылмаяр,олар
шәхериң
улга-мына
бирикдирилди.Векилбазар этрабының “Москва” колхо-зының
хаммамының
хапа-хупасының
Мургап
дерясына
акдырыланлыгы догры,хәзирки вагтда , санепи-дстансияның
гатнашмагында бу ягдай бес этдирилди.Мары этрабының
“Ашгабат”обасының агыз сувуның гапдалында ерлешен доңуз
ятагыны башга ере гөчүрмәге мөхлет берилди.1988-нҗи
йылың 18-нҗи июлында облисполком, бүтин”Мары областыны агыз сувы билен үпҗүн этҗек сув улгамының
гурлушыгы” барада карар чыкарды.Хованың хапаланмагыны
песеитмек максады билен 1988-нҗи йылда Түркмен азот
дөкүнлери заводының арассалайыш энҗамлары беҗерилди,
аммиак сехи болса бир йылдан бәри ишләнок. Хованың
арассалыгы лобараториялар,санепидстансия,тебигаты горамак барадакы комитет тарапындан берк контроллыкда
дуряр. Областың оба ерлеринде сосиал-медени десгаларың,
шол санда чагалар,мекдебе ченли яшлы чагалар эдараларының гурлушыгына үнс берилйәр.Хер йыл шол гурлушыклара
4-5 миллион манат серишде гойберилйәр.Гечен йыл чагалар
багларының 14-си уланылмага берилди, бу йыл болса оларың
20-сыны улануша бермек гөз өңүнде тутыляр. Инчекеселлилериң кеселханасының гурлушыгы үчин тәзе ер бөлүнип берилди.Макалада язылан бейлеки десгаларың гурлушы71
гының Мары шәхериниң гелеҗекки гурлушык планында орны
бар...
Редаксиядан:Макала берлен җогабың узын болмагы
бизи геңиргендирмеди,себәби А.Непесовың макаласында
гозга-ян меселелери кичи-гирим зат дәл,ол улы гүррүңе
мынасып, эмма җогап умумы язылыпдыр.Онда уҗыпсыз
санлара
ковалашып-көмекчи
хоҗалыклар
–аз-кем
өвүнмегем,өзүни аклап,гүнәни мөр-мөҗеклериң үстүне
атмагам,”чәре
гөрмек”,
”гөз
өңүнде
тутмагам”,”планлашдырмагам” бар.Элбетде, белли бир
дереҗеде эдилен ишем бар.Редаксия, җогап хатын-дакы
шол”этсем-петсемлериң” нәдереҗеде ерине етирилиши
билен гызыкланып, гелҗекде, бу проблемалара доланып
гелмеги гөз өңүнде тутяр..
-Лукман,несил өндүрмек меселелери боюнча энчеме
китабың авторы,Мары велаят кеселханасының консултатив поликлиникасының психотерипевти Даңарар Кадырың
“Айтмасаң боланок”атлы макала язан сесленмеси.Сесленме
газеде
иберилипдир,
нусгасы
болса
маңа.Макала
гысгалдылып
алынды.
“Газетде
чыкан
макаланы
окадым.Эгер оны санитар лукман язан болса онда мен бу
сесленмәни язмасамам язмаздымам-дийип,макала башланярЧүнки,оларың хер гүнки иши ,гуллук борҗы шейле
факторлары гөрмек,барламак, еринде дүзетдирмек,ёл
бермезлик болуп дуряр...Автор өзүниң иш теҗрибесинде
гөрүп
йөрен
затларына
первайсыз
гараман,җаны
агырып,янып,адамлара:”Сиз өз-өзүңизе, геле-җекки неслиңизе
хайпыңыз гелсин,себәби биз өз-өзүмизи зәхерләйәрис”дийип,
өрән догры язяр.Бу ерде ясама,ховайы бир зат ёк,оны
72
фактлар билен субутлап билипдир...Азот дөкүнлери
заводының тәсири бизиң яшларымыза,оларың эркеклик аяллык укубына,несил бермек ве өндүрмек укыбына ярамаз
тәсир эдйәндигини бир билседиңиз!?Онуң саглыга берйән
зыяныны барлап,такык җогабыны айтсалар онда көпүмиз
гөчүп гитмәге аладаланарсыңыз.Хас бетерем, бирнәче
функсионал
кеселлер,
сус-сыпеслик,гөвничөкгүнлик,
йыгралык,налач эденлик,ашгазан-өдүниң үйтгәп дурмагы,
кейпсизлик, рухсызлык,гахарҗаңлык,дүшнүксиз өйкен дем
гысмасы,саралтма,сүйҗи кесел,аял совукламасы, ”баглылык”,өнүмсизлик,гараголлук,эдепсизлик,хер хили ахлаксызлык, җынс ыснышыгының булашыклыгы ,какын,саковламак,
укуда дүшеге бушугмак, ховсалылык,горкаклык,хич зада
ынамсызлык,суссыпеслик ве ене ш.м кеселлериң аламатларының көпелмеги,саглыгы саклайыш ишгәрлериң йүкүни
етирди ве
агыр материал гарыплыга элтди,оларың
абрайыны хем гачырды.Дертлилериң “дүшнүксиз” кеселлерини кесгитлемек үчин-Җурнал “Наука и Җизн,2,1989 й.гечирилйән барлагларың вагтыны ве чыкдаҗысыны,ичилйән
дерманларың,беҗериш чыкдаҗыларың җемлерини йыгнасаң,онам шол сосиал факторлары,бизиң мысалымызда азот
заводыны ёк этмек үчин сарп этсең,саглыгы саклайыш
ишгәрлериниң ишини еңледип,чыкдаҗысыны элли гөтеримден көпрәк тыгшытлсадып болҗакдыгы айдыңдыр,
галыберсе-де,җан билен җаханың,дөвлет билен җемгиетиң
арасындакы нәсазлыклар сазлашарды,ёкарда ады агзалан
кеселлер азаларды,чага өлүми эп-эсли ашак дүшерди.Шонуң
үчинем автор “дад-у-би-дат!”дийип гыгыряр,көпчүликлейин,
тәзече пикирленмәге, гөреше, ёкары гөтерилише, гарайша,
73
херекете чагыряр.Мен шейле адамлара-өз җемгиетимизиң
ваввалы ерлерини дүзетмек үчин батыргай гөрешйәнлере
миннетдарлык билдирйәрин.Гынансагам оларың саны
аз...Тебигатың эсасы элементлериниң,ериң, сувуң, ховаң,
одың,машының,агаҗыш үстүне гошулан адам аңы әхли
элементлериң тебигы ыснышыгыны эмеллешдирип,иң бир
чыкгынсыз нетиҗелере барҗакдыгыны алымлар беллейәрлер.Шол нетиҗелер,ягны эмели реаксиялар хованың тәсири
билен гечйәр,чүнки,хова җанландырыҗы гүйч болуп,ол
химики өзгермелериң тәсирине дүшйәр. Хованың дүзүминиң
үйтгемеги болса бедениң уйгунлашмак, горанмак,өз-өзүңи
доландырмак,кәмиллешдирмек,гөрешмек укыбыны чөкерйәр,
онсоң беденде баш-башдаклык эмеле гелйәр,хас бетерем ол
бейниниң оянмак ве тогтамак ёлларының нәсазлыгына
гетирип,адамларың ыснышыклы яшамак,ишлемек, геплешмек ве бейлеки гылык-хәсиетлерини эҗизледйәр,дөвлет ве
машгала галасының сүтүнини чүйредйәр,гелеҗекки неслиң
сагатлыгына зепер етирйәр.Шол себәпли хеммәмиз тебигатың,җаның,җаханың сагат-сагдын,агзыбир яшамак укыбына хемаят бермек үчин гөрешмелидирис.Шоңа хем автор
чагыряр... “
-Эдебият ве сунгат,9-нҗи декабр,1988-нҗи йыл,
Аннагулы Нурмәммедовың-“Семинарың гечен ери-яшларың
йүреги”-атлы,яш языҗыларың республикан семинарының
Саят этрабында гечиши барадакы гиңишлейин макаласында
шейле язгы бар:...Яш языҗылар Огулбег Өвезованың
гысгаҗык лирики хекаялары, микрокыссалары, Аманмухаммет Непесовың “Эне наласы”, Аманмырат Какабаевиң
“Гаррыгыз”,”Чапраз” хекаялары чеперчилик тайдан-да,
74
манылы пикири беян этмекдәки языҗылык
тәрлери
бабатда-да,деталлары реал дурмуш билен габат гетирип,
ерли-еринде уланып билишлери,образа хәсиет бермәге
эзберҗилиги догрысында-да оңат эсерлер хөкмүнде гүррүң
эдилди. Аманмыхам-мет Непесовың “Айтмасам боланок”
атлы публисистик макаласында языҗының назаретиниң
гүйчли дуйланлыгында онуң тәсирли болҗаклыгы белленилди...
Эдебият ве Сунгат газединиң ишгәри,языҗы Амшннагулы Нурмәммедовың ёкаркы макаласыны агзамак билен
мен онуң айданларына дахыллы я дахыллы болмадык кәбир
маглуматлары хыгтап гечмекчи болярын.1988-нҗи йылың
16 -нҗи декабрында ТССР Языҗылар союзының Мары област
бплүминде прозачы Аманмухаммет Непесовың’Сен мениң
какам”атлы голязмалар йыгындысы ара алнып маслахатлашылды,протокол номер-6.Гатнашдылар-языҗылар Таган
Сөхбедов,Аманназар Ашыров, Хоҗаберди Чарыев,Аманны
Атаев,Аманмырат Какабаев ве башчалар.Чыкыш эден
А.Ашыров-“Адамлар,биз шу гүн соңкы вагтларда өзүниң
мазмунлы хекаялары,йити публисистик очерклери билен
газет-җурналларда,радиода,телевидениеде йыгы чыкыш
эдип угран,тайярлыклы прозачы А.Непесовың үч саны повестини ве бир топар хекаяларыны,публисистикасыны ара
алып маслахатлашярыс.Ол голязмасыны бизе айратын
китап хөкмүнде нешир этдирмек максады билен хөдүрледи.
Ине,кимде нәхили пикир болса диңләп билерис.”-Чыкыш эден
Х.Чарыев-“Аманмухаммеде менден беледиңиз ёкдур.Мен онуң
хемме хекаясыны,публисистикасыны диен ялы билйән,
окадым, себәби оларың көпүси бизиң “Мару-Шаху-Җахан”
75
газедимизде чап болды я-да бизде тайярланып,чап болман
ызына гайтды.Мысал үчүн,гелин-гызларың дурмушындан
язан публисистикасыны мен чапа тайярладым,эмма газет
ёлбашчылары гөвнемэдилер,соң ол ‘Эдебият ве сунгатда”
гитди,”Җоҗуклы җаң какяр”йити очеркем шейле болды,
бизиң ёлбашчыларымыз гөвне-меди,эмма “Эдебият ве сунгат “ онам бегенип чап этди. Умуман,А.Непесов таярлыклы
языҗы,дөврүң меселелерини говы дуйяр,шонуң үчүнем,мен
онуң “Сен мениң какам” повестини ве хекаяларыны говы
гөрүп окадым,онуң языш стилиде-тәриде түйс шу гүнлериң
стили.Мен-ә бу эсерлери ‘Китап этмели”диен теклиби
гиризйәрин..”.-Таган
Сөхбедов,шахыр,газедиң
баш
редакторы”-Хоҗаберди догры айдяр,биз А.Непесиң ики-үч
саны йити макаласыны тайярладык.Эмма газет областың
газети, танкыт эдилйәнлерем областың ёлбашчылары
болансоң, догрысыны айдалы,гелшиксиз гөрүп,чап эдип
билмедик.Бу-да бизиң хениз дургунлык йылларының
эндигинден гаты чыкып билмейәндигимизи субут эдйәрмикә
диййән...
Йөне, Аманмухаммедиң хекаяларыны биз гөвнәп чап
эдйәс.Өңңил област чепер конкурсында онуң хекаясына байрак бермели дийип илки теклип эденем мен.Мен Аманмухаммедиң “Ынсабың азабы”повестини окап,проектирлейҗи
Сапарың образы билен гызыгып,онуң,гөврүмли эсерлер язып
билҗекдигине-де гөз етирдим.”Ене наласы”хекаясы болса,
түйс шу гүнлериң дервайыс вакасы.Менем А.Непесовың
эсерлериниң өзбашдак китап болмагының тарапдары”.
Языҗы Аманназар Ашыров:”-Атдашың хекаяларыныңам,
очерклеринем хезил эдип окаян.Догрусыны догры айтмалы,
76
ким бизиң аял-гызлармызың дурмушындакы орны,мукаддес
борчлары,ары-намысы барада шейле йити затлары язды?
Мен областмызы гөз өңүнде тутян.Хич ким.Ине,шу затларам
А.Непесовың тайярлыклы адамдыгыны субут эдйәр. Мен
авторың”Шабың багы”повестинем,”Өлә-де хоссар герек
”хекаясынам,” Арманлы мен,арманлы”хекаясынам үнсли
окадым. Гызыклы окалян эсерлер,авторың йүзүни гөркезип
билйән эсерлер.Догрусы,мен Аманмухаммедиң шу чака ченли
нәме үчин пассив ишләндигине дүшүнип билмедим.Я,бу-да
үйтгедип гурмак сыясатының гоп берип гойберен
адамсымыка?Атдаш шейле-де дәлдир-дә? “А.Непесов:-“Угрунда болмагам мүмкин...”.Языҗы Аманны Атаев: -“Догрусы,
языҗы болмак кын зат,сейрек башардян зат.Шонуң,
үчинем,Аманмухаммет ялылары голдамалы. Гөвнүме болмаса, языҗыларың област гурамасам кәте шейле адамлары
үнсден дүшүрйән ялы.Авторың Гурбан агасы /”Сен мениң
какам”/,Язгылыч,Тәшли ага” /Шабың багы”/,Владимир,
Мухаммет Атаевич/”Ынсабың азабы”/,ве башгалар говы
образлар ахыры. Йөне,авторың кемтер гайдян еринем сиз
нәме үчиндир агзамадыңыз.Аманмухаммедиң эсерлеринде
җуда көп задың башыны агрутҗак боляр,дурмушы җуда
көптараплайын алҗак боляр.Бу болса кәте эсери дагыныклыга элтйәр.Меселеме,”Шабың багында”шейлерәк.Бирики саны хекаясында-да шейле хәсет бар экен.Шу затлара
тәзеден
серетсе,А.Непесовың
голязмасыны
хайсы
неширятам
болса
аларам,китабам
эдер.”
Языҗы
.А.Ашыров:”-Биз Аман-мухаммет билен яңыҗа Чәрҗевде
болуп гелдик.Ол ерде Яш Языҗыларың республикан семинары
болды.Атдаш шоңа бир топар хекаясыны хөдүрледи.Мен
77
онуң хекаяларының говы баха аландыгыны бегенип сизе
хабар берйәринн,сиз оны “Эдебият ве сунгатда” чап болан
хекаясынданам,
хасабат-данам
гөренсиңиз.
Догруданам,Аманмухаммедиң
эсерлеринде
шу
гүнки
эдебиятың тагамы гелйәр.Мен онуң”Эне наласы” хекаясыны
окамда,ене
Овганыстанда
ёгалан
оглуны
идәп,
башлыга:”Маңа Гахрыман огул герек дәл,маңа өз оглум герек”