Muňa durmuş diýerler - 08

эшидәйсе,оларам кем галмаҗак боларлар,шейлеликде, Каспи
134
өли деңзе өврүлер.Соңкы вагтларда-ёкаркы “ругсадың”
тәсири етен болмагам мүмкин-браконерлер,балык огрылары
кәмил торлары,йындам гәмилери билен хас батыргай
херекет эдип башладылар.Өзлерем килең ёкары везипели
адамлар.Онсоң, бир бекре балыгы үчүн салынян 100 манат
җериме олары горкузанок.Шонуң үчинем, 1974-нҗи йылда
белленилен җеримәниң мукдарына,кануны бозяның везипесине гөрә тәзеден середип,җогапкәрчилиги онларча эссе
гүйчлендирмек герекмикә диййәрин.Умуман,Каспи деңзи-не
акыллы-башлы чемелешмели, балык тохумыны етишдирмек, өсдүрмек,тутмак берк дүзгүн боюнча алынып барылмалы.Экология меселеси гөз астында дурмалы, ёкаркы
талапларың ерине етирилиши өлчег бирлиги болмалы.
1991-нҗи йылың секиз айында Түркменистан
Каспиден 500 тонна бекре,600 тонна бейлеки балыклары
алыпдыр,бу көпми, азмы, ёкаркы талаплар гөз өңүне
тутулыпмы,билйән ёк.Хәзирликче,500 тонна бекре балыгы
Красноводскиде, Дашовузда ишләп беҗерйән заводлар
болмансоң,түркмен
балык
сенагаты
мүдүрлигиниң
аммарларында заяланып ятыр.Себәби биздәки бар болан
заводлар балыгы дузлап, гурадып билйәр,килкәни гапырҗага
салып билйәр,йөне бекре балыгыны тәзеден ишләп
биленоклар,оны башга ере әкитмели боляр,оны болса
этҗегем боланоклар.Ай,болян дәлдир-дә...Зады заяламалы
болса биз гаты өкде.Оны заяланыңдан халка элетерли
бахадан сатсаң ики утуш газанса болҗак ахырын.Ёгса,
Түркменистанда балык хоҗалыгы эдарасы хем бар,ол нәме
иш билен мешгулланяр, билйән ёк.Онсоңам,шол эдараның
гереги бармы, ёкмы, эгер герек болса онда,оны ниреде
135
ерлешдирмели,эдил хәзиркиси ялы Ашгабатдамы я-да деңиз
якасында–булары балык хоҗалыкларындан сораян адам ёк.
Мен өзүми гызыкландырян меселелер боюнча “Балыклары горамак,тохумыны көпелтмек,тутмагы кадалашдырмак барадакы гүндогар Каспи этеклери доландырыш
эдарасының башлыгы Геннадий. Иванович Староверов билен
пикир алышдым.Ине,онуң маңа берен гүррүңлери:
-1930-нҗи йылларда Каспи деңзи бекре,такга,алтын
балыкларың улы месгени болупды,леңңечлерем долуп
ятарды,оны хат-да Ленинград шәхеринде хем сатардылар.
1948-нҗи йылдан башлап,небит гөзлейҗилер хер 200
метрден гүйчли партлайыш ишлерини гечирип, уммасыз көп
балык горларыны вагшыларча ёк этдилер,олара йүзүң
үстүнде бурнуң бар диен болмады,нетиҗеде,1980-нҗи
йыллардан соң балык горлары гаты азалды.Онуң себәбини
балык горуны өвренйән йөрүте иниститут хем дүшүндирип
биленок.Йөне,мениң пикиримче,бу затлар ёкарда агзалан
вагшы херекетлер зерарлы дөрән экологик серхедиң
бозулмагындан гелип чыкяр.Небити гайтадан ишлейән кәрхана, завод-фабриклер,әхли сенагат кәрханалары деңиз
якасында ерлешип,зәхерлерини пүркүп дурсалар балыгам
болмаз,леңңеҗем. Деңизден алынян небитиң умумы мукдары
5 гөтериме хем етенок,эмма Каспа аңырсыз-бәрсиз кесел
гетирйәр.Маңа гулак ассалар,небитден алынян шо пуллары
балыкчылыкданам газанып берердим,артыгы билен... Онсоңам, Каспи бекре балыгы яшап билйән,етишйән дүнйәдәки
еке-тәк деңиз ахырын.Оны халас этмек үчин әхлимизиң элэле берип гөрешмегимиз герек...
2.Эсенгулы –кимиң гулы!?
136
Красноводскиден Эсенгула учуп барярыс.Хер кимиң гөзи
ашакда,бир яның деңиз,бир яның даглык,хол алыслардакы
текиз мейданлара дикилен.Соң даглык гутарып текизлик
башланяр.Каспиниң орталарындакы адалар,ярым адалар
агарып гөрүнйәр,кә ерде сувуң үстки гатлакларында эмеле
гелен мазут ве небит галындылары гүнүң нурына ялпылдап
гидйәр.Хол бейледе сачагың үстүне атылан тегелек
чөреклере чалымдаш шор басан ерлер билдирйәр. Эсенгула
якынлашдыгыңча-да бу гөрнүш хас-да айылганч сыпата
гирйәр.
–Озаллар бу ерлерде гуш гурсак дәнелер битердидийип,Краснаводскиниң шәхер газетиниң ишгәри Вячеслав
Мәммедов маңа дүшүндирйәр.-Инди болса шор басып,
батгалыга өврүлип баряр.Хон-ха,хол судуры гөрйәрмиң?!Ол
мундан ики-үч йыллыкда башланып,ташланан зейкешиң
угры.Мен-ә шу ер эелериниң первайсызлыгына хайранлар
галярын.Топрак, эне ер мукаддес зат ахырын.Ол байлык
чешмеси,”Топрагы харлан хор болар” диймәнмидирлер?
Ай,хавада,шонуң үчин-дә,биз хор болдук,песе дүшдүк...
Мен оба-совхозларының өз мөвритини гечирип
баряндыгы, ерлери ким ислесе,шоңа бермелидиги барадакы
пикирлере гүмра болуп отырын.Ине, базар нырхына гечмели
диййәрлер, йөне,дөвлет заказы ятмаса,нәдип базар нырхына
гечип болар?Бу затлар бири-бирине баглы затлар
ахырын.Онсоңам көп зат ерли хәкимлериң ыхласына баглы
болуп дуряр. Гөвнүме болмаса,көп этрапларың хәкимлери
шол көне иш эндигинден чыкып биленоклар...
Эсенгулыда, этрап советиниң биринҗи орунбасары
Ныязмәммет Ёламанов бизи гаршы алды.Онуң билен ер
137
барадакы пикирлерими пайлашдым-Хава ерлериң сандан
чыкарыландыгы догры-дийип,ол бойнуна алды.
-Гаты көп ерлер заяланыпдыр.Өмрүни дайханчылыга
багыш эден адамлардан маслахат соралмандыр,ата-бабаларымызың пәхим пайхасы эсасанда эмеле гелен тәрлерден
йүз совлупдыр.Этрек дерясының сувуның кесилмеги экеранчылык,малдарчылык билен мешгул болян хоҗалыкларың
ягдайыны агырлашдырыпдыр.Гаты балдаклы оты хем даш
районлардан гетиирмели болупдыр,мунуң өзи болса
малдарчылыкда өнүмиң өзүне дүшйән гымматының артмагына гетирипдир,18 мүң илаты болан этрапда ишсизлик
артыпдыр.Догры, адамларың көпүси небит чыкармакда,
овнук кәрханаларда гүйменйәрлер,йөне илатың өсүш
дереҗесини гөз өңүнде тутсаң, гыссаглы чыкалга гөзлемәге
меҗбур болярсың.Белки, бирнәче малдарчылык,балыкчылык
хоҗалыкларыны дөретмек герекдир? Бу ерде дүечилиги
өсдүрмек аматлы болса герек,идеги аз талап эдйәр,ийм,сув
даннавы ёк. Балыкчылыкда хоҗалыкларың саныны 4-е
етирмели,өнүмлерини өзлери ишләп тайынлар ялы, я-да
консерва тайярлар ялы кичеңрәк кәрханалары дөретмели.
Гараз, гарашман, херекет этмели.Шейле дәлми?дийип,мен
Ныязмәммеде йүзлендим.
-Вах,айдяныңыз догры велин,ол ишлери этмек үчин бол
сув герек-дийип, Ныязмәммет җаныкды.-1994-нҗи йылда
Гарагум каналының сувы Эсенгула гелмели.Шол маңлаймыздан дирәймесе... Хәзир агыз сувуны Бакудан,танкерлериң
көмеги билен чекйәрис. Сув бизе гыммат дүшйәр.Хер өйиң
гапысында ховуз бар,шоңа ягыш сувуны йыгнаярлар.Ер асты
сувы ичер ялы дәл,аҗы.1930-нҗы йылларда деңиз сувундан
138
сүйҗи сув алян десга барды.Оңа опреснител диййәрлер .1970нҗи йылларда, угруна середилмәнсоң, хатардан чыкды.
Шондан бәрем сув Бакувдан гетирилйәр.Яңы-якында Гүн
энергиясы билен ишлеҗек десганың үчүсини гуруп бермәге сөз
бердилер.Белки,угруна болаяды-да..
Ныязмәммеди диңлейән ,өзүм болса Гүн энергиясы
билен сүйҗи сув алян гуралың 30 йыл бәри республикамызда
бардыгыны,бу иш боюнча ылымларың бирнәче кандидатларының, докторларының бардыгыны,оларың ишлериниң
беллидигини, йөне, Эсенгулы ялы агыз сувы гызыла барабар
ерде, нәме үчин, шу вагта ченли шол гуралың отурдылмандыгыны аңымда айлаян.Хава-да, бирхили дөвүр болуп
гечди,”Ол
эшекде
йүкүм
ёк”диенлери
болды.Ерли
хәкимиетлер-ә
билмәндирлер,билселерем,гулак
габартмандырлар
,алым-ларам
үнс
бермәндирлер.Административ буйрук бериҗи системаның
кесели,би.Бу кесел билен кеселлән адам өзбашдак
пикирленмек,кынчылыклардан чыкалга гөзлемек укубындан
махрум.Шол кесел хәзирем аңымыздан айрылып гидиберенок.
Нәме үчин соңкы йылларда Этрек дерясындан бир дамҗа сув
геленок, себәби нәме,билйән ёк! Болманда,агыз сувы гелер
ялы, гоңшы Эйран дөвлети билен ылалашыга гелинсе болар
ахырын.Оңа ерли хәкиметиң ишҗеңлиги,хас догрусы аңы
етенок,ёкардакы аңы етйәнлерем әвеноклар.
Хәзир өзбашдаклык шемалы серхет якаларына хем
яйрапдыр,кенардакы симлер хем айрылыпдыр,дөвлет еринде
ишлемек,ишлемәге ругсат алмак аңсатлашдырлыпдыр.Йөне
бу говы әдимлер, башга бир тарапдан,шол ерде бар болан
хайванат
дүнйәсиниң
вагшыларча
гырылмагына
139
гетирипдир. Красноводскиниң дөвлет заповедниги,ерли
хәкимет бу меселеде первайсызлык эдипдир.Я-да башга бир
мысал.Нәме
үчин
этрабың
әхли
максатларыны
канагатландырар ялы, Шевченко шәхеринде бар болан десга
меңзеш, деңиз сувундан сүйҗи сув алян десганы гурмак
барада меселе гозгалмандыр? Ким оны гозгамалы?Ерли
хәкимет.Каналың сувы гелер дийип, гөзүңи дикип,гарашып
отурмакдан нетиҗе ёк.Хәзирки ыкдысады кынчылыкларың
дөврүнде шол сувуң гелеринден гелмези якын. Гелсе-де, алыс
йылларда гелмеги мүмкин... Экеремде бир опреснител, сүйҗи
сув чыкарян гурал гуруп-дырлар, нетиҗе бермәнсоң ташлапдырлар. Оңа ким җогап бермели?Ерли хәкимет.Небит,газ
чыкарянам болса,Гарадепе обасының
бары-ёгы 40%-и
газлашдырылан. Оңа ким гүнәкәр? Элбетде, ерли хәкимет.
–Халк көп йылларың довамында укуда болды,инди
оянып бшлады.Шонуң үчинем, халкың арзыны бирнеме
диңлемесек, болайҗагам дәл-дийип,Ныязмәммет бойнуна
аляр.-Экеремде небит,газ турбаларыны чалшырдык,көпрүни
оңардык,Чекишлиде ягдай ганымат,ене “көмек берерис”
дийип язып алып гитдилер.Гараз,бир яндан Каспиниң
сувуның галмагы,бир яндан Этрек дерясының сувуның
кесилмеги бизи агыр гүне сезевар этди..
Хава,ерли хәкиметиң аладасы өзүне етик.Йөне, бир
зат велин аян,олам регионы өсдүрмекде хәкимиң такык
этсем-петсемлери,мейилнамалары, угурлары,экологияның,
ыкды-садыетиң канунларына даянян максатнамалары
болмалы. Ол болса ёк.Шейле этмек билен биз хайсы
дереҗеде,нәхили технологияда иш алып бармалыдыгымызы
билип билерис. Кәбир ёлбашчылар әхли чыкалганы небитиң
140
алнышыны артдырмакдан гөзлейәрлер.Догры, тебигаты
басгылап,өзүни зордан өдейән өнүми биз бу гүн,эрте хем алып
билерис.Йөне биз шол өнүми диңе экология тарапдан
арассалыгы гораян вагтымыз,ыкдысады тайдан утуш
газанян вагтымыз алмалыдырыс.Хас догрусы,хәзир небит,
газ алмагы тог-татмалы,оңа дерек балык хоҗалыкларыны
осдүрмели, ондан алынян гыммат бахалы өнүмлери
артдырмалы. Чай,инҗир, нар,хоз,лимон,мандарин ве ене
ш.м.ялы өсүмликлери өсдүр-мели. Шейле этсек хем-ә
тебигатымыз утуш газанҗак, хемем гарнымыз док
болҗак.Шуларың
хайсының
ерли
регион
үчин
пейдалыдыгыны хасаплап чыкармак, өңде кесердип гоймакине,хәкимиң иши.Умуман,хәзирки өзбашдаклык газа-нылан
дөвүрде,хер бир ёлбашчының кын проблемалары өзүче чөзүп
билер ялы укубы,билими,етерлик хөвеси болмалыдыр,
ёкардан гөркезмә гарашып отырмалы дәлдир.Хас догрусы,
Эсенгулы бириниң гулы болмалы дәл-де,өз проблемаларыны
өзбашдак,батыргай чөзмәни башармалыдыр.
3.Челекен-ел экен.
Догрысыны догры айтмалы,мундан өң Каспи меселесинде онуң сувуның ёкары галяндыгындан башга билйән
задым ёкды.Дегишли эдаралар көп йылларың довамында
Каспи деңзиниң ягдайыны долы ачып гөркезйән маглуматлары халкдан гизләп саклапдырлар.Эгер шейле болмадык
боланда,биз диңе Байкалың көмеге мәтәчдигини,Аралың
бетбагтлылыгыны билмек билен оңман,эйсем,Каспи якасының чыкгынсыз гүнүни хем билердик. Кенар якасындан
алынян небитиң балыкларың ганымыдыгыны йүз гөрмән,иле
әшгәр эдердик.Арман,бу затлары гич билдик.Бу ерде гүррүң,
141
дүзүминде күкүрт туршы газы болан,тебигат үчин гаты
зыянлы өнүми алмак барада баранок(ёгсам,бу барада хем
гиңишлейин дурлуп гечилсе кем болмазды),гүррүң шол өнүми
нәдип газып аляндыгымыз барада баряр.Гынансак-да, бизде
өнүми тебигата зыянсыз алып болар ялы технология ёк,бу
хатда дашары юрдуң өсен техникасына-да башарданок.Бизиң
өнүмчилик меденетимизиң нәдереҗедедигини айдып хем
отурмайын.Шейлелик-де,дүвүн алан кын меселелер йыгнанды.Ол меселелериң чөзгүди Каспи проблемаларыны ылмы
тайдан эсасландыран меркезиң даргадылмагы билен хасам
йитилешди.Мунда Түркменистаның
гошанды аз,ёгсам,
ылымлар академиясы бу ваҗып меселә йүзүни өврүп билйәр
ахырын.Ерлешйән мейданы боюнча середениңде, Каспиниң
үчден бир бөлеги бизиң республикамыза дегишли.
Хәзир йитилешен экология проблемаларың үстүне
Каспиниң сувуның галмагы хем гошулды,сув кенары юмурды,
көп санлы десгалары хатардан чыкарды,сув хапаланды.Бу
айылганч нетиҗелере өзүмиз гүнәкәр.Биз тебигатың канунларыны әсгермедик,оны” боюн эгдирерис” диен йөрелгеден
йөредик.Каспи деңзиниң сувы песеленде Гарабогазы гүнәкәрледик, бейгеленде болса”деңиз гөз гөркезйәр” дийип, нәлаҗедейинлиге салдык.Хакыкатда велин, Каспи өз ыкбалы билен
яшаяр,”маңлайына язылана”боюн боляр. Мүңлерче йыллап ол
өз кенарыны гиңелдибем гелди,песелдибем.Онуң бу хәсетини
кенар якасындакы кәрханаларың ёлбашчылары, билмеселерде, Челекениң яшы алтмышдан аган яшулылары гаты говы
билйәрлер.Челекениң Гаракөл обасында,кенардан йүз метр
ичде Сейит Нуруң дашдан салынан ики гат җайы бар,ёкаркы
гатында оба геңеши,ашакы гатында болса дукан бар.
142
Түркменистаның картасында ады агзалян Огурҗалы адасында Сейит Нуруң мазары ерлешйәр, ол отузынҗы
йылларда ызарланмадан гачып,Челекенден шу ере гелипдир,
шу ерде хем ач,хор-хомсулыкда өлүпдир.Огурҗалы дөвлет
заповеднигиниң кейик идедиҗиси,72 яшлы Керим Оранныязовың гүррүң бермеги гөрә, Челекендәки Сейит Нуруң
җайының дүйби сувуң ичинде тутуланмышын. .Диймек
,1920-нҗи йылларың аякларында Каспи деңзиниң сувы
хәзирки дереҗесинден бир-бир ярым метрден говрак ёкарда
болуп-дыр.Биз болсак кенарда яшап,бу затлары билмезлиге
салан болдык,көп санлы җайлары, десгалары,завод
фабриклери кенар якасында ерлешдирдик,ким-де болса бир
алымсумагың “Каспиниң сувы инди асла галмаз”диенине гуп
ынандык.Сувуң ёкары галмагы диңе бир Челекен шәхерине 47
миллион манат зыян етирипдир,16 саны небит гуйылаы сув
астында галанлыгы үчин 40 мүң тонна небит аз
алыныпдыр,Гаракөл
обасының
җайларыны
сув
басыпдыр,Алаҗа дуралгасында 10-а голай ики гат җайлар
сувда галыпдыр,бу ерде 200-ден говрак адам яшаяр
экени,хәзир екеҗе адамам ёк..Алаҗа дуралгасына барян
небит токуртгаларының демир-бетон бинядыны сув
гопарып,хатардан чыкарыпдыр,хат-да дурал-ганың галыпгалмазлыгы барадакы меселе хем өңде кесерип дуряр экени.
Челекен шәхер Геңешиниң башлыгы Юсуп Мәммедовың
дуралга меселеси ятса дүйшүнде,оянса хушунда...Ол йүк
йүклейән улы краның-гөтериҗиниң ерлешйән ерини 1,5-2
метр ёкары галдырмагың аладасы билен яшаяр.Дуралга
херекет этмесе ягдай хасам кынлашҗак,йөне дуралга барян
5-6 километрлик машын ёлуның ягдайы хем оны гүнүне
143
гоянок.Эгер сув ёкары галмагыны довам этсе,онда чыкдаҗы
барыны чыкарып,дуралганы, оңа барян ёлы сувдан гораҗак
болмагың гереги бир бармыка?Бу затлар барада билйәнем
ёк,билҗек болянам,ёгсам, Каспини өвренйән, хак барыны
алып йөрен ниче адамлар бар ахырын.Ханы оларың салгы
берйән ёллары?Белки,дуралганы башга бир аматлы ере
гөчүрмек герекдир, я-да, машын ёлуны сүтүнлериң үстүне
галдырмак герекдир?Мәммедовың боюн алшы ялы:-“Бизи
гүнделик алада-лар, чәрелер майыряр,гелеҗеге середип иш
этмәни хениз өвренмәндирис.Бар айдалы,биз бу ягдайлара
гүнәкәрем-дә, онуң билен иш дүзеленок ахырын.Небитимизи,
газымызы, химия өнүмл-римизи мугта якын алмалы боланда
ики пайлы ялы топулян адамлар,инди,агыр гүне дүшүп,көмек
этмели боланда тапыланоклар...”
Онуң айдянларына гошҗак-айырҗак задым ёк.
Челекен дийленде,бир яны Челекенден Огурҗалы адасына
ченли,бейлеки яны Җебелден Эсенгула ченли болан мейдан гөз
өңүнде тутыляр.Шу гиң мейданда,небит-газ газып алыш
ишлери алнып барыляр.1989-нҗи йылда Челекенден небитиң
алнып башланмагына 100 йыл боланам болса,шәхериң халы
харап.Илат гарып.Өз байлыгы өзүне сиңйәне меңзәнок.
Мәммедовың бойнуна алшы ялы,хер йыл 300-ден говрак адам,
лукманлар, мугаллымлар, буравлайҗылар Челекени ташлап
гидйәрлер.Оларың Челекени ташламакларының башга
себәплерем болса бардыр велин,өзүм-ә оны бу төвере-гиң
экологиясының-тебигатының етен дереҗесиниң айылганчлыгындан гөрйән.Муны Мәммедов хем бойнуна аляр.
Челекен сенагат шәхери,онда энчеме кәрханалар,заводфабриклер бар,шоларың бирем ёд-бром өндүрйән химия
144
заводы.Ол экология тайдан иң зыянлы завод.Завод ики ерде
,бири дуралгаң янында,бейлекиси ондан даш болмадык
аралыкда деңиз сувуна зәхерли галындысыны гуйяр. Гуйылян
зәхериң дүзүминде литий,селий,бериллий ялы,Менделеевиң
таблиссасындакы гыт элементлер бар.Иң болманда шолары
бир алып болҗак ахырын.Бир яндан зәхер,бейлеки яндан гыт
элементлер. Зәхериң гуйылян еринде деңзе сува дүшмег-ә
бейледе дурсун,хатда демиңи хем алар ялы дәл..
.Мундан 25 йыл өң,елиң шәхере өвүсйән угрунда,ичиңиз
янсын дийлен ялы
гурлан,”Челекен-гурум ели экен”
дийдирйән, ”ТССР-иң 50 йыллыгы” адыны гөтерйән техники
углерод заводы йылда 9 мүң тонна гурум өндүрйәр.Онуң 6
эссеси,ягны 60 мүң тонна гурумы болса хова гойберилйәр.Шу
санлары аңыңызда айлап гөрүң!?Хей аклыңа сыгҗак
затлармы? Заводың,ини ики-үч йүз метр болан гап-гара
түссесиниң шәхериң үсти билен деңзе тарап бурум-бурум
сүйшүп
бар-шыны гөрен адамлар,хасам
янымдакы,
Новосибирскиден
гелен
публисист,
языҗы
И.Мелников,языҗы
В.И.Зеленский,
кинодраматург
Н.Е.Проховник,”Литературная
газетасының”
йөрүте
хабарчысы Икар Пасевев,”Яш коммунист” газеnиниң
хабарчысы Ыляс Амангелди,ТССР языҗылар бирлешигиниң
секретары Ахмет Гурбаннепесов дагы бир-хили ховпургабердилер. Ховпургамаз ялымы нәме?Ол түссәниң зәхерлидигини төверегиң өсүмлик дүнйәсине,Каспи деңзиниң
җанлы-җандарларына, шәхерде яшаян адамларың җан
саглыгына ховплудыгыны билмәйән ёк ахырын. Заводың
ишлейшини гөрмәге баранымызда,бизе”Ак көйнек-балакларыңыздан,хәзирболуң!”дийип,дуйдурдылар.Асыл,Челекениң
145
илаты ак көйнек геймәге зар экенлер.Гөрүп отурсак,ягдай
айдылшынданам хас бетер экени.Өзүм-ә,агшамлык, мыхманханада эшиклерими ювмага меҗбур болдум, топардакы
адамларам шейден болсалар герек..
Заводың гурум өндүриш усулы йөнекейҗе,якылян
газың ховасы етмән түсселейәр,шол түсседенем гурум
алыняр. Шулар ялы заводың ене бири Уфада ерлешйәр.Ер
шарында бейле көне усул билен ишлейән завод башга ёк.Өсен
юртларда шейле заводлар ериң астында,өсен технология
билен үпҗүн эдилен,бизде болса ол ериң үстүнде,өзем иң ызда
галак техно-логиясы билен...
--Зовадың зыянлы газларының,гара түссесиниң ачык
хова гойберилйәнлиги себәпли озалам гүррүң көп болды,арзашикаятларың ызы үзүлмеди.Шонуң үчин заводың бир
бөлегини япмага меҗбур болдук,йөне, дүйбүнден япмага
гурбымыз чатанок.Себәби завод-да 5600 адам ишлейәр,
оларың 2400 саны чагасы мекдепде окаяр,Ишсизлик көпелҗек. Йөне,гелҗекде,несип болса,оны резин өнүмлерини
өндүрйән завода өвүрҗек боларыс,онсоң гараҗа галош,
аякгап геерсиңиз.Заводың бир йылда өндүрйән гурумы 11,5
миллион манат гирдеҗи берйәр,9 мүң тонна гурумың 2 мүң
тоннасыны дашары юртлара сатсак-Япония, Югаславия,
Германия,АБШ,Болгария ялы юртлар оңа ислег билдирйәрлер-онда 2 миллион доллар газанса болҗак-дийип,Юсуп
Мәммедов җаныкяр..
Заводың өнүминиң бизе гереклиги хак.Гурум чыкарян
еке-тәк кәрхана ол.Гурум резин,каучук,реңк-лак өндүрмекде
эсасы чиг мал,машынларың тигирлерини,электрик кабелле146
рини, электродлары өндүрмекде ве ене көп ерлерде уланыляр.
–Сиз заводы япың диййәрсиңиз велин, гурум кагыз
чыкармакда хем эсасы чиг мал ахырын,онсоң китапларыңызы нәдип чыкардып билерсиңиз?Нәдип газет-җурналлар
чыксын?-дийип,Челекениң җогапкәр ишгәрлериниң бири
языҗылара игенди.Онуң игенмесиниң җаны ёк дәл,йөне,
заводың тебигата етирйән зыяныны нәме билен өлчесе
боларка?Бу зыян барада гоңшы “йран дөвлетем өз гаршылыгыны билдирипдир ахырын.Шу затлары өлчерип-дөкүп,
өрән пайхаслы бир нетиҗә гелмек герекмикә диййәрин,оңа
болса эсас бар.Ол эсас шундан ыбарат.Небитчи йигит Агөйли
Едиев гурум заводының түссесиниң хова яйрамазлыгы үчин
бир усул ойлап тапыпдыр.Нәме үчин ол усул шу гүне ченли
өнүмчилиге орнашдырылмандыр?...Ким оңа гүнәкәр?
Мен Юсуп Мәммедовың “Адамларда ватанчылык дуйгусы ёк болды,нәме билен гүймеҗегиңи билип боланок”
диймеси билен ылалашып билҗек дәл.Челекениң арасса чәгели, түйс сува дүшмек үчин ярамлы кенары барка,дамар,беден
кеселлериң мелхеми, дүзүминде радион,күкүрт туршы
газлары болан Порсыгүл атлы гызгын ләбиги барка,Гаршы
диен ерде 35-40 градус гызгынлыкдакы дерман сувы барка
саглыгыны беҗертҗек адамлары бу ерлере чекмегиң,шонуң
нетиҗесинде ерли илаты иш билен үпҗүн эдип гүймәп
болҗакдыгына ол дүшүнмейәрмикә?Бу ерде диңе бир адамларың саглыны дикелтмек дәл,эйсем, шәхер газнасынада эпесли гирдеҗи гирдирсе болҗак ахырын..
Биз Огурҗалы адасының ялпак кенарында сува
дүшенимизде өмрүмизе бейле хезиллиги гөрмәндик,түйс
147
курорт,дынч алыш ери-дә.Курорт диенимде,нәме үчин ёкарда
агзалан ерлерде дынч алыш меркезлерини ачып боланок?
Арасса чәге,гызгын гүн,дерман сувлар,мелхем палчыкларсаглыгы беҗермәге герек затлар Каспинип кенарында етерлик.Диңе башарҗаңлык герек!...
Мен Челекени ташлап гидйәнлериң бири билен
гүррүңдеш болдум:”Ата-бабаларым балыкчы болупдыр,асыл,
чөреге дерек балык ийипдирлер.Деңиз гырасында яшаясам
велин, балык гарасыны гөремзок.Шейле ягдай дүнйәң хич
нокадында хем ёкдур. Деңизден балык тутмак гадаган.Бизи
экләп-саклап биленоклармы, гой,гүнүмизе гойсунлар.Буларам
хич диели,мениң-ә бу ерден гитмегимиң эсасы себәби гурум
заводы.Онуң түссесинден яңа өйде отурар ялы дәл,өйкен
кеселли болдум...”-дийип,ол башыны яйкаяр.
Мен буравлайҗы йигидиң пикирине гошулян. Экологияның-тебигатың канунлары бозуланда,башгача болмагы
мүмкин хем дәл.Бу хакыкат,өзем гаты аҗы хакыкат!...Өзара
гүррүңдешликде языҗы Виталий Иванович Зеленский Каспи
деңзини аҗайып Байкала деңеди.Диймек,ёкарда агзалан
гайрагоюлмасыз меселелери чөзмек билен бирликде,биз гелҗекде, Каспи бассейнини гиңишлейин өвренмек,агыр яра
салман байлыгыны пейдаланмак меселелерини хем ядымыздан чыкармалы дәлдирис.Көнелримиз айтмышлайын “Еди
өлчәп бир кесмесек”,эрте гич болар.Хәзир Каспиниң ыкбалы
чөзүлйәркә,өңүмүзде “Арасса,җанлы-җандара бай деңиз
болмалымы я-да ёк?” диен сораг дурярка,элимизден гелйән
эхли серишделери уланып,тутанерлилик билен Хазара
хоссар-лык этмелидирис.Хас догрусы, Хазара хакыкы хоссар
герек!....
148
Awtordan:Bir zadyň ýitse,gürüm-jürüm bolsa gуýa
gaçandyr diýilýändir.Ýokarky makalanyň ykbaly hem şeýleräk
boldy.Dogry,ol gazetde çykdy,şonuň bilenem gutardy.Oňa ne
seslenmeler,ne-de galdyrylan meselelere jogapkär adamlaryň
kemçilikleri nähili we nädip düzetjekdikleri baradaky jogaplary
çap edildi.Ýogsam,ol wajyp makala seslenmeleriň gelendigini
bilýärin.Olaryň çap edilmezliginiň sebäbini,Tirkiş Jumageldiniň
“Edebiýat we Sungat”gazetiniň baş redaktory wezipesinde
işlemeýänliginden görýärin.Batyrgaýlyk şular ýaly ýerde gerek!
-Эдебият ве сунгат,номер 13-2826,27-нҗи март,1992нҗи йыл,Публисистика. Базар,Бахалар,Биз...
Базар нырхына гечмели дийип кәкеләп-кәкеләп,ахыры
онам гөрдүк.”Ягшы ниет җеннете алып барар” дийилиши
ялы,бизем оны ягшы ниет билен гаршыладык.Хер зат-да
болса,адамларың көпүси эртириниң говы болмагына
сабырлылык билен гарашды,”сабырлы гүл дура-бара шат
боларыны”этди.Кәбиримиз болса “Чагаҗыклары хор этмели
дәл,өзүмиз хор болмалы дәл” дийип,гөвнүмизе геленини эдип,
харс уруп йөрүс.Бахаларам эдил шейле,өз угруна гойберилди.
Онуң зарбы йыкма-йыкылма гүн гөрйән халкың депесинден
мусаллат болуп инди.Гечен айың башларында Мары гөк
базарында этиң килосы 115-120 манада баранам болса инди
бирнеме гайдып 45-50 манада гелди,өңлер 0,5 манада
сатылян чөреклер 5 манада гелди,бир гап чилим 5-ден 15
манада барды,дуканларың ичи ат гайтарым бошлук.
Сатыҗы гызлар үйшүп гыбат урярлар,гелип-гидйәнлере
середенокларам,себәби текҗелерде сиңек дермандан башга
зат ёк.Ики йыл мундан өң юрды агыр ягдайдан чыкармак
149
үчин максатнама хөдүрленипди,йөне депутатлар оны кабул
этмәндилер.Гой,энтеҗик дөвлет даргасын,халк бирнеме
гарып дүшсүн,бизем бирнеме мая топлалың дийдилермикә?
Мен ончасыны билемок,йөне базар нырхына гечилмеги
билен,алнып барылян ыктысады сыясат шол болшы.Инди ол
хачан кабул эдилер-кә?Ики йыл мундан өң ол кабул эдилен
болса биз шейле гүне дүшмели дәлдик,шу йылың башында
агыр кризисден чыкмалыдык. Шу ерде “нәме үчүн ол
максатнама кабул эдилмеди?”диен ерликли сораг йүзе
чыкяр.Бар болан маглуматлара гөрә,1990-нҗи йылда буйрук
бериҗи гуллугың ёлбашчыларының хер хили ёллар билен
биканун газанан газанчлары 146 миллиард манада
етипдир,мунын себәби-хусусы эечилигиң болмазлыгы, ыктысады меселеде буйрук бериҗи ёданың довам этмегидир.
Айдалы,маңа харыт герек,эмма оны алмак үчин мен көп
адамларың гөвнүни тапмалы, бахасының үстүне гошып
бермели болярын,шейлелик-де, небсиниң өңүне дүшенлере көп
мая топламак үчин эмели гытчылык дөрейәр.Харытларың
кесгитли бахасы гытчылыкда шол харытларың белли бир
топарың элине дүшмегине гетирйәр.Башга адамлар болса
шол харытлары онуң беллән бахасындан алмалы болярлар яда харыт гөзләп,вагтыны йитирип,йүреге дүшгүнч набатда
дурмалы болярлар.Диймек, эмели гытчылык кәбир адамлар
үчин пейдалы.Бу айдыланларың соңуна чыкҗак болсак,
базарың азат нырхына гечәй-мели,шонда,дөвлет эечилигиниң агалыгындан,меркезлешен системадан,иш эдмән газанч
эдйән дөвлет ишгәрлеринден бир демде дынылса болҗак.
Диймек,
максатнаманың
кабул
эдилмезлиги,
административ буйрук бериҗи система дийсең герек
150
болупдыр.Биз депу-татлары айыплаярыс велин,оларың хем
системаның гулы боландыкларыны ядымыздан чыкарярыс.
Шу ерде ене бир ягдай бар.Программаның кабул
эдилмезлиги көп республикаларың айратынам,Прибалтика
дөвлетлериниң союздан кесгитли йүз өвүрмегине гетирди.
Себәби олар, ыкдысадыет дүйбүнден үйтгедилип гурулмаса,
буйрук бериҗи система ёк эдилмесе,говулыгың болмаҗагы
вагтында билдилер.Прибалтикалыларың ызы билен бейлеки
дөвлетлер хем баш галдырып уградылар.Мунуң өзи эййәм
өңки системаның көкүниң говшанлыгының аламатыды.Шол
программаның баша бармазлыгына азаҗык хем болса ярдам
эден М.С Горбачов шол вагткы ягдайы айдың селҗерип
билмеди.Нетиҗе-де, август вакалары дөреди.Шонда үстүн
чыкан демократик гүйчлер хем вагтында өз мүмкинчиликлеринден пейдаланып билмедилер,үч дөрт айлап
говушгынсызлык этдилер.Базар нырхына гечиш шертлери
өвренилмеди,оңа тайярлык гөрүлмеди,өңден,гөрүҗилик эдилмеди. Шейлеликде, дөвлет агыр ягдая дүшди.Эйсем базар
нырхына гечиш шертлери нәмелерден дуряр? Илки билен
ыкдысадыети дөвлет агалыгындан бошатмалы,дүканлары,
илата дурмуш тайдан хызмат эдйән эдаралары,яшайыш
җайларыны,техникалары халка бермели,ерлери хусусы
эечилиге гечирмели.Техникалар,ерлер халка берленде,өңки
гойберилйән ялңышлыклар болмалы дәл.Мысал үчин, колхозчылара ерлери берсек, хоҗалыкда башга хүнәрли адамларам,мугаллымларам бар.Олары хем ятдан чыкармалы
дәл.Умуман, приватизасияда ялңышлыклара ёл берилмесе
говы болҗак.Телекечи адамларың ишини хемме тараплайын
голдамалы.Шондан соң базар гатнашыкларының эсасы
151
дүзгүнлерини тайярламалы,хоҗалык гатнашыклаеының
тәзе ёлларыны тапмалы,телекечилигиң өсен гөрнүшлерини
гиризмели.Диңе шондан соң, шу вагта ченли довам эден
базар гатнашыгының ѳсмегине гөнүден-гөни пәсгел берен
адми-нистратив буйрук бериҗи органлары ятырмалы.
Дөрдүнҗи нобатда болса,бахалары дөвлет җылавындан
бошадып, эркинлиге гойбермели.Хас догрусы,харыдың ислеге
гөрә бахасыны беллемели.Ине,шу гөркезиленлер ерли-еринде
эдиленлигинде,шу вагткы ялы баш-башдаклык болмалы дәл.
МС.Горбачов айрылмазының өңяны”Литературная
газетасының” хабарчысына берен гүррүңинде:”Менем Л.И.
Брежнев ялы, чиг мал сатмагың хайрына яйнап,хич зады
үйтгетмән, онларча йыллап гезип билердим.Йөне ол ёлуң
горпа баряндыгыны билип,үйтгедип гурмага башладым”
дийди. Шоның айдышы ялы, дүзгүни нәче беркитсеңем,нәхили
газаплы адамы ёлбашчы эдип гойсаңам-адамың шахсы
бәхбидини өңде гоймасаң өсүш болмаз. Бир,ики йыл,айдалы.он
йыл өсүш болар,шол газаплы адамың мөхлети долянча.Соңы
нәме?Соңы ене шол өңки гүнүң болар.Гитдим-гелдим эдип,
телпек санашыкда гөрнен болуп,иш этмән,хак алынян дүзгүн
билен өнүм көпелдип болмаз. Онсоңам,шол дәлми хакыкы дер
дөкүп зәхмет чекйән адамы гарыплашдырян?Догры,мен диңе
хусусы
хоҗалык
эечилиги
болмалы
дийҗек
боламок.Ёлбашчы ынсаплы боланда,миллионлап гирдейҗи
алян,дайханы хор этмейән хоҗалыклар бар.Меселем,Гарагум
этрабының”Тәзе
ёл”,Тагтабазар
этрабының
“Киров”адындакы обасы ве башгалар.Мен олары ятырмалы
диемок.Гүррүң ызагалак бергили хоҗалыклар барада
баряр.Чагалык дөврүмде мен садаҗа ясалан универсал
152
тракторының сувчусы болупдым. картаның бир гырасына
етдиги,сувы
ласырдап
гайнаяр,
хөкман
сув
гуймалыдыр.Картадан гайдып гелйәнчә сенем алловаррадан
ылгап сув гетирмелисиң.Адамлар сада болуп дырлар.
Айланышык этсең тракторың сувы гайнаҗак хем дәл
экени.Мениң айтҗак боляным шол тракторам адамлар ялы
сада экени.Моторы дүйпли кем тапаянда хем, чай ичим
салымда оңарса болярды. Өзем универсал дийсең универсалды,ериң әхли ишини эдип берйәрди. Сада дайхана сада
техникаларам герек.Арада мен бир дайхан билен гүррүңдеш
болдум.Ол 1936-нҗы йылда ясалан садаҗа тракторыны
уланяр экени.Ондан”Хәзир компютер билен ишлейән гүйчли
техникалар барка,муныңыз нәме?”дийип,соранымда,ол:”Бу
тракторың әхли шайларыны өз гуралым билен ясап билйән.
Әтиячлык шайыны гөзләп йөрмели дәл.Бейлекиниң этҗек