Muňa durmuş diýerler - 10

Нәтсин-дә,такдыры шейле боландыр-да.Нәме-де болса,ол
гиден еринден аман-саг доланып гелди.Дүз-чөрек несибеси
чекендир-дә.
Бир гезек Магтымгулы Гарлы Гызыларбадың вагон ремонт
заводында чыкыш этмәге гелйәр.Чыкышдан соң Газак Гара
мешхур багшыны Пырнувара гетирип,гиҗеси билен җошуп
айдым айдып берипдир.Шонда Чувал багшы”Бе,аллаҗан,
шейле ширин овазы эшитмегем бар экени,түркмениң бейле
билбилем бар экени”дийипдир дийип,Пырнуварың яшулылары
Назар казы,Амандурды Иса дагы гүррүң берйәрлер.Бегҗан
Ата диен бири Гызыларбатда оглыны өеренде Чувал
багшыны тоюна чагырыпдыр.Ол геле-гелмәне той эесине”
Газак гелмесе айдым айтҗак дәл”дийип,Газаг Гараны тоя
гетирдипдир.Ине,шулар ялы мысаллар санардан кән.Гызыларбатлы,аталарың Гарга диен шахасындан болан Ата
Тәшли диен бир адам лабызлы дессан окамага дийсең уссат
экени.Онуң гарыпҗа түнегиндәки пеҗиң дашына үйшен
адамлар онлык чыраның ягтысына дессан окайшындан
гөзлерини айрып билмейәрлер экени.Оларың арасында Газак
Гара-да отыран.Ата бирнеме яданындан соң”Адамлар гелиң,
инди гезеги Газак Гара берелиң”диен.Газагың шейле сүйҗилик
билен лабызлы дессан окайшы адамлары аңк,бирхили мелул
172
эдиберйәр экени, Иниң җүммүллемән рахат отырып болмаз
экени.Муны диңлән адамлар айдып берйәрлер. Хәзир,Аннадурды,какасының шол айдан дессанының хеңини шахыр Керим
Гурбаннепесовың”Яшлык драмасына”салып,айдым эдип айдып берйәр.Диңләп,ондан леззет алярсың.Керим шахырың бу
гошгусы хениз чап болуп чыкманка,Аннадурды оны айдыма
гечирипдир.”Ол нәхили боляр?”диен совалыма Аннадурды”
Керим шахыр ол гошгусыны илки редаксияда окап беренде
өкде худоҗник Нурмухаммет Бердиев оны шобада язып
алыпдыр-да, машынкадан гечирип,огланлара пайлапдыр”
дийип, җогап берди.Шондан бәрем Аннадурды ол айдымы деңдушларының арасында айдып гелйәр. Онуң,шахырларың,
языҗыларың Ватан,достлук,сөйги хакда,ынсап, ынсанперверлик хакда йыгнан гошгулары,язгылары энчеме том
болҗак.Бу топланан маглуматлар,догрусы улы бир алымың
битирҗек ишлери,олары алып,чап эдип чыкарылса талыплара, мекдеп окувчыларына дийсең говы голланма болуп хызмат эдип билҗек.Ол айратын хем Керим шахырың дөредиҗилигине сарпа гойян адам.Бир гезек Керим шахыр Гызыларбада геленде оңа”Сизиң әхли язан затларыңызы ятдан айдып
берип билйән адам бар”дийселер,ол Аннадурдыны гөрмек
исләпдир,эмма шол гезегем,соңкы гезегем ол Аннадурда душ
гелип билмәндир.Шахыр өлмезиниң өң яны Аннадурдының
агасы Реҗепдурды Гараның янына барып”Вах,мен шол оглана
душуп билмедим-дә”дийип,ахмыр эдипдир...
Хава,дамана ёлуның мешхур багшысы Газак Гара өз
агыр гараматыны несиллерине,доган-гарындашларына гоюп
гидипдир, несиллери нәхили хем болса онуң айдымларының
кәбир ёлларыны, хеңлерини бизиң гүнлеримизе етирип билип173
дирлер.Бу меселеде Газак Гараның иниси Байрамдурды Гара
өңде белленилиши ялы,улы иш битирипдир,Аннадурды хем
какасының ёлуны сыпдырман айдым айдяр.Онуң,гайталап
болмаҗак нәзик,якымлы,махмал ялы мәхирли сеси,дийсең
лабызлы хеңи бар,ол хең хич бир хеңе меңзеш дәл...
–Дамана ёлуның өз инче сырлары бар-дийип,Аннадурды
гүррүң берйәр-Бу ёлда зейренҗи,ягны”ди-ди-дини” гаты көп
гайталасалар айдымың гызыгы,леззети гачяр.Хер бир айдымың өз өлчеги бар,шолам өлчеглиҗе,айдымың сөзүне,хеңине
гөрә
габат
гелсе
җүпүне
дүшәййәр.Айдалы,зарын
айдымларда
“ди-ди-ди”бирнеме
узаграк
гелсе-де
боляр,йөне,лирики
айдым-ларда
“ди-ди”гелмели
дәлде,азаҗык “и-и-и” гелйәр. Онсоңам, бу ёлда җукгулды ёкда,хеңи бокурдагыңа салып,ширван пер-деден гойбермек
бар.Дамана диймек-даман,бал даман диймек,җүлгәң иң гөзел
ерине,акар чешмәниң бар ерине айды-ляр,бу затларың бар
ери
гөзелликдир,
яшайышдыр,
дурмушдыр,хезилликдир.Диймек,дамана ёлунда айдылян айдымам яшайыш,дурмуш ялы леззетли,датлы болмалыдыр.
Гызыларбатдан башга ерлерде-де бу ёлдан айдым айдянлар
бар.Меселем,Әневден Бегмырат багшының “Гара гөзи”,”Сува
геледири”,”Маралымы”,Ораз Бегныяз багшының”Өзге герекмези” айдышлары,элбетде говы,йөне,оңа Гызыларбадың даманасы дийип болмаз,онда сүйҗүлик,инчелик, мәхирлилик,
лабызлы хең азлык эдйәр. Дамана ёлунда айдымы дийсең
җошгунлы айтмалы.Уссат сазанда Ата Аблы “Дамана ёлы
Әневде дөрәпдир”диййәр,белки, шейледир, йөне ол ёл Гызыларбадың,ягны, какамың даманасының ёлы дәл.Мен шоны
ачык билйән.
174
Хава,какам Газак Гара өз дөврүнде Түркменистанда
таналян абрайлы адамларың бири болан.Ол Моммат Гара,
Шалы Кекил,Ораз Тәчназар дагы билен тиркешен.Шол дөвүрде Лермонтовың “Герой нашего времени”диен эсерини
түркмен дилине илкинҗи болуп терҗиме эден какам Газак
Гара болмалы.Өлмәнкә оны өзи гүррүң берипди.Сүргүн эдиленден соң яңкы терҗиме башга адамының ады билен чап
эдилйәр.Какам, ири-ири дамарлак,җайтарып дуран муртлы,
пешенели сакгаллы,узын,базарың гелшиги,эдил Гөрогла
меңзеш адам болупдыр.Гепләнде дагы ховлукман,сайхаллы,
ювашҗа, эмма перт гепләр экени.Асыл,шол вагтың адамларының көпүси шейле писинт адамлар болупдырлар...
Хава,Аннадурды шейле диййәр.Догры,мен Газак Гараң
өзүни диңләп гөремок,йөне,Аннадурдыны велин көп йыллардан бәри диңләп гелйәрин.Яшулылар оңа “Какасының ёлуны,
хеңини болшы ялы айдып билян еке-тәк адам” диййәрлер.Аннадурдыны хайсы ёлдан айтдырсаң хем пес отуранок,
йөне,дамана ёлуны өрән уссатлык билен ерине етирйәндигини велин,бүтүн Гызыларбат гүвә гечйәр. Аннадурдыны,
йөне бир отурып,толгунман диңләп боланок, кәте, гөзүңден
яш дамҗаларының сырыгянынам дуйман галярсың. Өзем,
якымлы хем сүйҗи лабзы,мәхир билен,яг ялы эндамыңа сиңип
баряр.Лабызлы хеңлериң ширинден-ширинини тапып гидип
отуршына гиҗе-гүндүз диңле,асла ядамарсың... Ине, шейле
зехинли,өкде айдымчының шу вагта ченли бир айдымы хем
язга гечирилмәндир.Какасы Газак Гараның-да бир айдымам
язгыда ёк.Онуң айдымларыны 1975-нҗи йылда Гызыларбада
гүйчли сил геленде магнитофон билен биле сув алып
гиден.Шейлеликде,Газагың ширин айдымларындан мү175
дүмилик махрум болуняр.Йөне,онуң оглы Аннадурдының
айдымыны язып алмазлык велин,ёл беримсиз хата иш дийип
хасап эдйәрин.Догры,өң онуң айдымыны язмага сынанышык
болупдыр.Белли саз сунгатыны өвренили Акмухаммет
Ашыра диңлетмек үчин онуң үч айдымыны язып алыпдырлар,
йөне,Аннадурда белли бир айдылан зат болмандыр.Шол
вагтлар баха берилмедик хем болса,соң-соңлар,йылларың
гечмеги билен Аннадурдының сесини язга гечирмәге сынанышан адамлар болупдыр, оларам нәбелли бир себәплере гөрә
баша бармандыр...Мен бу макаланың үсти билен өзүмиң
чуңңур хорматлаян адамым Акмухаммет Ашыра йүзленип:Гызыларбатлы Аннадурды Гара оглунда сизиң үчин өрән
гызыклы,бай маглуматлар бар,олары язып алмага ховлугың!” диесим гелйәр.
Дамана ёлуның багшысы Газак Гара ынсан хөкмүнде,
мерт әр хөкмүнде,халкына битирен хызматлары үчин диңе
ягшылыкда ятланылмалы адам.Шу гүн онуң рухуның өңүнде
ачык айдып билҗек-Газак Гара улы хормата мынасып.Ол
хормат ерине дүшсе ягшы.Мениң айтҗак болян задыммерхумың ады эбедилешдирилсе говы болҗак.Бу көплериң
ислеги.”Геңешли бичилен дон гысга болмаз”дийипдирлер.Ерли
хәкимлик халк билен
геңешип гөрсүн, белки,Алланың
гудраты билен мениң дилегим ерине дүшер! Умудым-а
улудыр..Ине, хәзир көчеден бир яш йигит”Дамана ёлум,дамдам-дам, дамана ёлум дам-дам-дам”дийип,якымлы хиңленип
баряр. Диймек,дурмуш гайнап җошяр,яшайыш довам
эдйәр,Газак Гараның даманасы пел-пелләп асмана галяр...
-Эдебият ве Сунгат ,апрел,1994
Бендәм бендәме себәп.
176
Көне танышым барды.Бир гүн ол елдиргәпдир дийип
эшитдим-де,сен-мен ёк янына бардым.Гөрсем,догруданам
халы харап.Гелен-гиден билен иши ёк,салам-хелик биленем.
Нәмедир булам-буҗар затлары самрап ятыр.Чыкгынсыз бир
гүне дүшенини онуң йүзүнден аңып отурмалы.Хәзир хөре-көше
билен онуң йүрегиндәки гозгалаңың сырыны билмек
герекди.Билҗегем болсаң геплетмелиди.
Белки, бир инче дамарҗыгыны тапандырын,белки-де,
мени сылаянлыгы үчиндир,гараз, ол, өз дүшен гүнүни гүррүң
бермәге башлады
–Адам мыдама арзув билен яшаяр-да.
177
Веллек Оразбердиев
Илки өйли-ишикли болҗак,несил өндүрип, етишдирҗек,олара гуванҗак.Ики аяклы ики гүнде дийлени-дә.Улы
гызым кәмиллик яшына етипди.Бир гүн өе гелсем,улы
ызлашык.Йүрегим ярылды.Алңасап,аглап йөрен аялымдан:
”Нәме болды,бейле?”дийип,сорасам:”Улы гызым”диййәр-де,
мөңңүриберйәр. ”Нәме болды,оңа?”дийип ене сораярын. Эмма
җогап беренок. Догры, соңкы дөвүрлерде гызым бир кем
тапыныпды, яравсызлыгы ёкды.”Вай,келләм ярылып баряр”
диййәрди.Оңа нә дөв чалдыка?Күрсәп өе гирсем,гызым
келлесини яссыга берип, хоркулдап аглап ятыр.Гапдалында
болса икинҗи гызым.Мен:”Нәме болды?”дийип нәче
өзеленсем, эгер-эгер җогап берәйселер нәдерсиң? Асыл, гызым
йүзүни яссыкдан галдырайса,нәдерсиң?Мен оның келлесини
зорлап диен ялы галдырып,элини йүзүнден айраным хем
шолды велин,горкыма тисгинип гитдим.Гөрсем,Гулҗаның
саг дулу-гы агзы билен билеликде гышарып гидипдир.Ай ялы
машгала бир бигөрк хала гелипдир.
–Кака җан,саг гөзүм дүйбүнден юмуланок!-дийип.
Гүлҗан зарын-зарын аглаяр.-Бир ягдай эт,кака җан!Мени
кеселханада беҗерт
Онуң дүшен гүнүни агама гүррүң бердим.Мен бу
сырымы ондан гизләп билҗек дәлдим.Ол болса”Ханы
энтеҗик,кеселхана элтмән бәш-үч гүн өйде середип гөрели!”дийди.Мен разылашдым. Совукландыр, бейлеки эдендир
дийип,дәри-дерманлары берип башладык.
Мундан бир ай өңрәк Гүлҗан үчин сөз айдыҗылар
гелипди. Оларың гарынҗа-гатнавы галманды.Бу алҗыраңңылыгың үстүне олар бир геләймесин дийип,галмазмың
178
чыкгынсыз гүнде.Хернә,худайҗан, үстүмизе гелмедилер. Йөне,
бир ёлҗагаз билен олары аркайын этдим-де,гызымың
дердини беҗертмәге ымыклы япышдым.
Йөне, дерт-дерт боляр.Гызыма нәче серетдирйән
велин,ол ачылып гидиберенок.Адам кын гүне дүшенде,
маслахатчы болса говы,олар кәнәм, эмма мениңки боланок.
Маслахатчымам етик,дәри-дерманымам,эмма кеселли теселли тапыберенок.Шейдип бир йыл гечди.Ики йыл гечди.
Гөркезмедик лукманым,бармадык гапым галмады. Моллалардан дога-тумарам алдык.Кеселли ачыланок. Гызымдан
кичи ене-де үч гызым бар.Оларам етишип барярлар.Улы
гызың дурмуша чыкмаса бейлекилериң хем өңүни беклейәр.
Галмазмың онсоң кын гүнде.Келләң үйтгемәнем бир гөрсүн.
Маңа дәлирәпдир диййәрлер.Мениң еримде өзлери боланда
зынҗырлаймалы болардылар.Хенизем,мен бу урга чыдап
гезйәрин...
Мен көне таншыма гөвүнлик бердим,элимден гелен көмеги
гайгырмаҗагымы айтдым.
Гөзе гөрнен гызың дүшен ягдайы мени гиҗе-гүндиз
рахат отуртмады.Көп-көп келле дөвүп пикирлендим,эмма өз
элимден гелйән зат болмансоң,биалач отурмалы болдум.
”Бендәм-бендәме себәп”дийлени догры экени.Бир гүн өе доган
оглан агам,бурун-бокурдак, гулак кеселлери боюнча лукман
Веллек Оразбердиев гелди.Мен онуң билен садранч
ойнаярдым. Ойнам отыркам ол гызың дүшен ягдайыны
гүррүң этдим. Веллек болса:
-Пыланы көне таншым ахырын,нәме үчин ягдайыны
маңа айданок?-дийип җаныкды.
179
–Ай,хер ким өз гөзе-гөрнен гызының кемини иле җар
эдеси геленок-да-дийип,мен җогап бердим-.Шол гызы
кеселден саплап болса,үч гызың багты ачылҗак!Галыберседе, какасы-ның,эҗесиниң агыр йүки еңлеҗек-дийдим.
-Маңа кеселлини гөркез!Белки,эденим угруна болаядыда!-дийип,Веллек җогап берди..
Эйсем,Веллек Оразбердиев ким?
Ол 1956-нҗы йылда түркмен дөвлет медисина
инстутыны тамамлап,шонда бәрем Сакарчәге этрап меркези кеселханасында гулак-бурун-бокурдак кеселлери боюнча
лукман болуп ишләп гелйәр.1959-нҗы йылда Гызыл ярым ай
җемгиетиниң,соңра болса Түркменистан саглыгы саклайыш
министрлигиниң хормат хатларына мынасып боляр.1971нҗи йылда” Хормат нышаны” ордени билен сылагланяр.Ол
36 йылдан бәри бирегне ишләп гелйәр хем-де өз угры боюнча
Түркменистанда еке-тәк өкде лукман дийсеңем болҗак.Бу
диңе мениң пикирим дәл.Бу гаты көп адамларың,көп йыл
биле ишлешен лукманларың пикирлери.Гүлкүнч гөрүнсе-де,
сизе бир болан ваканы гүррүң берейин.
”Зер гадрын зергәр билер” диен бир накыл бар.Айдалы,
Веллек,өз угры боюнча зер сайыланда-да, саңа баха берҗек
зергәр болмаса нәтҗек?Я-да шол зергәр өрән дүшүнҗели
зергәр болса-да,зере баха кесмели боланда хакыкатдан угур
алмаян болса нәтмели?Ай,гараз,дурмушда кәте, ишине
өкдәниң өз еринде гадыры билинмейән вагты аз
болмаяр.Өкде болсаң,саңа,хасам өз якынларың ынанмазлар
экени. Белки, гүнделик гөрүп,өвренишип йөрендиклери үчин
болса герек. Гараз,шол якын гарындашларың бириниң
бокурдагы эрбет чишип,демлигине дегиберенде, ол гоңшы
180
яшаян Веллеге йүз тутҗак болмандыр-да,кеселини
гөркезмәге Ашгабада гидйәр. Ол ерде нәме,элиң хат-петексиз
барсаң,кеселхана
ерлеш-мегем
кын,өзүңе
серетдирмегем.Гараз,оны-муны, танышла-рыны гөрүп,ол
кеселхана ерлешйәр.Ганыны-бейлекилерини барлага алып,үч
гүн сакланларындан соң оңа середйән лукман”Кеселиңи өте
бетерледипсиң,мен оны кесип билҗек дәл,йөне сениң үчин
башга бир лукманы велаятдан чагыр-дык”дийипдир.Онуң
бокурдагыны беҗермек үчин
ятыран-ларында ол
Веллегиң”Менден гачып гайтсаңам тапаян-дырын,җиҗим!”диен кинялы сөзүни эшидйәр...
Шейдип, этрапда танап йөрен якын гарындашындан,
дул дегир гоңшысындан гачып, Ашгабада гелен адам ене шол
Веллегиң элинден сагаляр.Бу ваканы догрусы,маңа кеселлиниң өзи гүррүң берди,менем оны сизе болшы ялы етирйәрин. Онсоң, өңде айдышым ялы,Веллегиң өз угры боюнча
еке-тәк өкде лукманлыгы догры болуп чыкды...
Гелиң,инди, кеселли гыза доланып гелелиң!..Ине,эдил
шол мениң хайыш эден гүнүм хем Веллегиң биле ишлешйән
лукманы оңа шейле сораг билен йүз тутаймазмы!Шонда
Веллек гыза середип”Вагт көп гечипдир,хер задам болса
сынанып гөрейин!”-дийип,оңа боюн болупдыр.Веллек диңе
өзүне белли беҗериш усуллары билен дерманларыны
тайярлап,гыза санҗым эдип башлаяр.Үчүнҗи гүнки санҗымың эртеси ир билен гызың өзи Веллегиң янына гелип”Веллек
ага,элиң-гөзүң дерт гөрмесин,өмрүң узак болсун,үч ярым йыл
говракдан бәри гөзүми юмуп билмәндим велин,өтен агшам
укладым-дийип,онуң бойнундан гуҗаклап,бегенҗинден хоркулдап аглапдыр...Хәзир шол гыз сагалды,дурмуша чыкды
181
,багтлы машгалада яшаяр.Бейлеки аял доганларының хем
багты ачылды...Веллегиң элинден сагалып гиденлериң саны
дийсең көп,олары атма-ат гетирсе болҗак,эмма бу ерде геп
онда дәлмикә диййәрин.Эсасы меселе,бу ерде Веллегиң кесел
беҗериш усулындакы айратынлыгы барада.Йүзи гышарма
кесели билен кеселләнлер кеселханада көп вагтлап ятмалы,
көп санҗымлар,дерманлар,иңңелер алмалы болярлар, сагалып гидйәнлери хем боляр,сагалып билмән галянлары хем
боляр. Сыркавларың ичинде,ики-үч гезек Москва,Ленинграда,
Киеве гидип,ахырда Веллегиң элинден сагаланлары бар.
Сакарчәге этрабының”Дайхан”обасында яшаян шейле аял“Башга зады-ха билемок велин, өзүм-ә, Веллек ага өмүрлик
миннетдар!”-диййәр.
–Мениң бу кесели беҗериш усулымың айратынлыгы шулардан ыбарат-дийип,Веллек ага сорагыма җогап берйәрБейле кеселлилер кеселханада көп ятмалы болярлар,иш
вагтыны йитирйәрлер, чыкдаҗылары артяр,мен кеселлини
үч-бәш гүнде сагалдярын,ишинден галман санҗым алса
боляр.Бир кеселлини беҗермек үчин дөвлет өрән көп мукдарда пул гойберйәр.Мениң усулымда кесел беҗерилсе,
чыкдаҗы болмаяр диен ялы.Шу ерде улы ыктысады утуш
газанса боляр.Башга бир тарапдан кеселханада ятян
кеселлилериң хеммеси сагалып гидиберенок,мен болса,
кеселли өң иңңе алмадык болса, я-да кесели ики-үч йыллап
беҗертмән,вагтыны гечирмедик болса,долы беҗергини
бойнума алярын.Инди,иңңе уланмак меселеси барада.Мен,
догрусы,өзүм-ә,шу усулы оңлап барамок,иңңе адамың бейнихерв дамарҗыкларыны көр эдип,кеселиң өңүни алҗак боляр,
эмма көр болан нерв дамарҗыклары,соң дикелсе-де,долы
182
дикелдиш болуп гечмейәр.Диймек,кесели бейдип беҗермели
дәл-де, кеселиң дөрейиш себәплерини тапмалы. Кеселханаларда өзүңи беҗертмек дөвлет үчин гыммат дүшйәнлигинден башга-да, эйсем, адамың саглыгы үчин хем кәбир
дереҗеде зыянлы боляр ахырын. Адамың саглыгының нә
дереҗеде горалянлыгыны болса хеммәмиз билйәрис.Әхли
задың сакасы саглык диййәрлер,йөне соңкы дөвүрлерде
саглыгы саклайыш лукманларының өз ишине болан җогапкәрчилиги говшады бу болса кеселлиниң өзүни беҗерҗек
болян адама болан ынамыны гачырды.Кеселли лукмана
ынанмаса сагалмасы кын боляр.Диймек, хер бир адамының өз
шахсы-ынанян лукманының болмагы герек.Муны гөз өңүнде
тутсак,соңкы дөвүрлерде хер бир адамының өз шахсы
лукманы болмалыдыгы барадакы карарлар түйс җүпүне
дүшен бир затдыр.Олар, саглыгы саклайыш ылмының
җемгиетдәки орнуны эп-эсли дереҗеде айдыңлашдырар,
халка медениетли саглык хызматыны ёла гоймагың
ыгтыбарлы ёлларыны ишләп дүзер.Белки,шондан соң,бизиң
ялы өзболушлы кесел беҗериш ёлуны сайлап аланлар үчин
хем ак ёл ачылар...
Хава,Веллек аганың бу арзувларына менем гошулярын,
шонуң билен бирликде онуң бу хорматлы ишинде улы
үстүнликлер арзув эдйәрин.Илчилик-дә,белки, агзы гышарма
кеселден эҗир чекип йөренлер бар болса, Сакарчәге
этрабының “Геңеш” обасында яшаян Веллек Оразбердиеве яда этрап госпиталына йүз тутуп билерлер. Көнелеримиз
”Бендәм бендәме себәп”дийипдирлер ахырын...
183
-Эдебият ве сунгат №2(2711).Анна.12-нҗи январ.
1990-нҗы йыл. эгри отурып догры сөзлешсек..
.Саг гидип,аман гелсин!
Харбы гуллуга гитҗек йигит өйүнден угранда,
ызындакылар аглашып -эңрешип, эдил ол урша гидйән ялы
башагайлык дөредйәрлер,вокзалда уршам боляр,вагонларың
айнасам дөвүлйәр,эдил туссаглар тутулып алынып барылян
ялы ягдай дөрейәр.
Арада,оглы гошун гуллугына алынянлыгы себәпли
гечирилйән үйүшмелеңе гөрүнип гайтмак үчүн,шәхерде яшаян
бир танышымыңка бардым.Җайың гирелгесиниң төверегинде той газанлары бугаряр,адамлар гайда-гаймалашык,өй
эеси геленлери гаршылаяр. Яңы бир саглык-аманлык сорашдык велин ёкардан,җайың үчүнҗи гатындан гох-галмагал,
пайыш-сөгүнч сөзлери эшидилди.Өй эеси мүйнли чага ялы
эгнини гысып,ылгап ёкары чыкды,бирхаюкдан соңам йүзүни
саллап яныма гелди,сесини чыкаранок.Мен оңа “Оглуң гошун
гуллугына алынян экени,саг гидип,аман гелсин!” дийсем,ол
“Вах,шо
догман
гечен
гайдып
гелмәеди-дә”дийип
кәйинди.Асыл гөрүп отурсам,онуң гуллуга угратҗак оглы өз
дең-душлары билен ичипдир-де,индем эҗесине бидерек азар
берйәр экени.Шу ерде ата-энәниң чагасы үчүн говы этҗек
болуп ярамаз ягдая дүшүшлери барада пикир этмән дуруп
билмедим.Хәзир оглы гуллуга алынян хер бир өйде уградыш
тойы дийсең дабаралы гечирилйәр,хат-да онуң өйлениш
тоюндан пес отурмаян халатларам боляр,кәбир барлы
адамлар шейле хем эдйәр.Аслында,шейле “тойларың” гереги
бир бармы?Бир махаллар “саг-аман гайдып гел”дийип,
үйүшмелеңсиз-затсыз,оглуны өйүнден уградып гойберйәр184
дилер, инди болса диңе бир этрап меркезинден дәл,велаят
меркезинден,хат-да өз машынлары билен Ашгабада гидип
уградянларам бар,гуллуга гидйән-ә бир адам,угратҗак
болянам 20-30 адам,әхлисем кейпли.Догры, чагаңдыр,
угратмалы дәл дийҗек боламок,йөне гуллуга гитҗек йигит
өйден угранда серхошлар аглашып-еңрешип,ол эдил урша
гидйән ялы башагайлык дөредишлерини оңламок дийҗек
болян,онсоң вокзалда уршам боляр,вагонларың айнасам
дөвүлйәр.Түркменде улыны-кичини сыламак,хормат гоймак,
гуллуга уградыланда ак пата бермек ялы говы дәп-дессурлар
бар,инди бирхили шол говы дәплериң ерини ичгили
шовхунлар,хер хили ярамаз нысаклар тутуп барян ялы болуп
дур,шонуң үчүнем ярамазлыклар көпелип гидип баряр. Шу
йылың башында, гуллуга гидйәнлери уградянларың бири
шейле ягдайда хеләк болупдыр.
–Меселәниң дүйп көкүни тербиеден гөзлемели, мунда
биз шейле бир көп гечиримлилик этдик велин, билмедимдә...Индиден бейләк оны дүйпгөтер гүйчлендирмесек,онда
муның соңуның нирә барҗагыны айтмак кын-дийип,Мары
велаят харбы комиссары Мырат Сәхедов җаныгяр.
–Биз яшлары гошун гуллугына тайярламак меселесинде ики аягымыз билен агсаярыс-дийип,Мары район харбы
комисарының көмекчиси Борис Яковенко гүррүң берйәр.Ине,1987-нҗи йылда ТССР Халк магарыф министрлиги
тарапындан тәзе максатнама кабул эдилди,йөне онуң кәбир
бөлүми бизи гаты геңиргендирйәр. Меселем,башлангыч харбы
тайярлык боюнча мекдеплерде харбы окувлар 140 сагат
белленилен болса,тәзе программа ол 210 сагада етирилипдир.Нәме үчин бейле эдиленини билйән ёк,бизден-ә
185
сораланок. Биз энтек өңки берлен сагатларам өзлешдирип
билемзок ахырын.Онуң үчин база герек,говы типли уградыш
нокатлары герек.Иң эрбет ерем, союзымызың аматлы хова
шертлери бар болан бейлеки районлары үчин дүзүлен шейле
программаны, министирлигиң бизиң җокрама ыссылы хова
ягдайымызда уланҗак болмаклыгыдыр.Сөвешҗең нызама
дурмак,от ачыш ве сөвеш дүзгүнлерини өврениш харбы
окувлары мейданда, 50 градусдан гечйән ыссыда гечирилен
ягдайында 15-16 яшлы етгинҗеклериң саглыгына зепер
етирҗеги икучсыздыр,онсоң окув сагатларының артдырылмагы гең галдыряр. Харбы окувлара чекилмели яшларың
обаларда яшаяндыклары себәпли,оба хоҗалык ишлериниң иң
гызгалаңлы вагты олары ишден четлеш-дирмек максада
лайык дәлдир.Шонда-да, тәзе максатнама боюнча шу гүнден
башлап окув гечмели хем-де мейдан-сагалдыш спорт
лагерлериниң 14-сини гурмалы диййәрлер. Хәзире ченли шол
лагерлериң бири хем гурланок,хачан гурулҗагам белли
дәл.Маңа галса-ха, шол лагерлере гойбер-лен пул серишделери
мекдеплерде етмейән спорт энҗамла-рыны алмага гөнүкдирердим, гой, яшлар спорт билен мешгул-лансынлар,себәби,
өңүнден спорт тайярлыгы болмадык яшлара ики хепделәп
иргинсиз гечирилҗек мейдан харбы окувлары хич зат бермез.
Эгер яшлара хакыкы харбы тайярлыгы берҗек болсак,онда
мекдеплерде бедентербие ве спорт боюнча окув базасыны
беркитмелидирис,онуң программаларының долы өзлешдирилмегине гөзегчилиги гүйчлендирилмелидирис, типли
харбы уградыш нокатларыны гурмалыдырыс.
186
–Борис Михайлович,гуллуга уградылшыны сүйренҗеңлиге салян-а дәлсиңиз-дә?Бизде кәбир маглуматлар бар...дийип,мен сорадым.
--Догры,кәте бир себәп болуп сакланяр дийәймесең,
умуман бейле ягдай көп боланок.Бу меселеде бизиң хем
гүнәмиз бар болса бардыр велин,ата-энелериң гүнәси бар.Ине,
меселем,Мары районының”Ашгабат”обасындан бир яшулы
гелип, мениң оглымы 10 гезек чагырдыңыз,хер гезегем 25
манат пул берип гойбердим,оглум болса хәзирем гиденок.
Инди шол чыкаран чыкдаҗыларымы төләң,дийип дур.Хачанда бу ягдай барланып гөрленде,онуң оглы бары ёгы үч сапар
чагырылан экени.Галан гезеклер болса чагырыляр баханасы
билен какасындан пул алып гайдып,кейп чекип йөрипдир.Кейп
чекмегиң соңуның нир-ә барянлыгыны болса биз говы билйәрис.
Борис Михайлович хем,област харбы комиссиариатының бейлеки ишгәрлери хем яшлары харбы гуллуга
алҗак боланларында зол чагырып дуряндыклары барадакы
бизиң пикиримиз билен ылалашмадылар... Догрысы,сөзүмизи
догры этҗек болуп, оңа шаят гөзләп обама-оба
айланмасагам, кәбир адамлары геплетсең-ә шейле затлар
боляр диййәрлер,
гуллуга өлемен гитжек болсаң-а
саклаярлар,машгала ягдайы себәпли индики йыла галҗак
болсаңам билгешлейин алып гидйәрлер диййәрлер.Ким
билйәр,хайсына
ынанҗагыңы.
Ене-де
бир
меселеде,ягны,халкың арасында, ёлбашчы ишгәрлериң
чагаларының бири хем Овганыстана гуллуга гитмәндир диен
гүррүң барада пикир алышдык. Бу мыҗабат болмагам
мүмкин,Борис Михайлович хем делил гетирип билмеди,йөне,”
187
адамлар-а гүррүң эдйәрлер”дийип,мениң пикирим билен
разылашды.Белки,бу макала сесленип,шу меселе барада өз
пикирлерини айтҗаклар бардыр?
Ине,биз велаятда яшлары харбы гуллуга уградыш
нокадында.Ол бир ачык мейданча,бары-ёгы ики отагы
бар,оңа үч адам гирсе дөрдүнҗ-ә ер ёк.Онсоң яшлар өз
уградыл-макларына гарашып,узынлы гүн гүнүң ашагында
дурмалы болярлар.
–Хава, бизе хакыкы йыгнайҗы нокат дийсең герекдийип,яшлары гуллуга уградыш меселеси боюнча велаят
харбы
комиссариатының
бөлүм
мүдүри
Владимир
Повлученко улудан демини аляр.-Дүзгүн боюнча бу ерде
нахархана, хаммам,ятылян отаг,медени дынч алыш ялы иң
бир дерва-йыс затлар болмалы,эмма гөршүңиз ялы бош
мейдан,аягыңы эпмәге ер ёк.Онсоң илкинҗи гүнден биз
яшларың лапыны кеч эдйәрис.Өзем бу ере велаятың әхли
этрабындан яшлар йыгнанярлар. Ерли гурамалар шу бошлуга
дегерли десга-лары гуруп берерлер дийип гарашып
йөрүс,эмма хич бир болуп барйән зат ёк,нетиҗеде, яшларың
тайярлыгам говшак...
Хава,Владимир Андреевич мамла,ерли гурамалар
тип-ли уградыш нокатларының гурлушыгына башламага
гыс-саныбереноклар, Иң бәркиси, Дөвлет максатнамасында
1990-нҗы йылда велаят харбы комиссарытының җайының
гурлушыгына башламагы гөз өңүнде тутулан хем болса онуң
башланҗагы гүмана.Бу меселеде ерли хәкимлигиң тутанерлилик гөркезмеги зерурдыр.Яшлара харбы тәлим бермек,
оларың физики тайярлыгыны ёкарландырмак меселеси
ёкаркы себәплерден башга-да, мекдеплерде,лисейлерде хасам
188
үнсден дүшүрилйәр.Кәбир мекдеплерде хөкман эдиләймели
талапларың дүзгүнлери өделмейәр,максатнамалар анык
дүшүндирилмейәр,рус дилини өзлешдирмек үчин алада
эдилмейәр.Шонуң нетиҗесинде дил биленок баханасы билен
небир сагдын түркмен йигитлери гуллугы көпленч харбы
гурлушык ишлеринде гечирмели болярлар,нетиҗеде, өвренип
билйән затлары ёк.Бир йигит өе гитмәге ругсат сорап
командириниң янына барыпмышын,командир ондан”Өе нәме
үчин гитҗек”диенде ол,”Барып өз түркмен пилими алып
гайтҗак”дийип җогап беренмишин.Ине,бизиң гуллугымыз.
Догра догры диелиң,хатда мекдеплериң кәбир харбы
ёлбашчылары хем Калашников автоматының гурлушыны
билмейәрлер.Оларың көпүси харбы гуллукда болмадык
адамлар.Онсоңам мекдеплерде харбы ёлбашчылар билен рус
дили хем-де медени-спорт сапаклары боюнча мугаллымларың арасында багланышык ёк.Харбы лиссейлере окувчы
сечип алмак барадакы дүзгүнлер йылың-йылына ерине
етирилмән гелйәр.Иң бәркиси, харбы спорт байрамчылыклары хем вагтлы-вагтында гечирилмейәр.Умуман,өз ишине
совук-сала гараян мекдеп ёлбашчылары көп, кәбирине чәре
хем гөрүлйәр.Ине меселем,ишине совук-сала гараянлыгы,
окувчыларың харбы тайярлыгыны говшак алып барянлыгы
үчин Түркменгала этрабының 22-нҗи орта мекдебиниң
директоры П.Худайбердиеви,харбы ёлбашчысы К.Худайбердиеви, 28-нҗи мекдебиң харбы ёлбашчысы М.Кулыеви,
Байрамалының 12-нҗи орта мекдебиниң харбы ёлбашчысы
О.Абдырахмановы,Ёлөтениң 33-нҗи орта мекдебиниң харбы
ёлбашчысы М.Гурбановы везипелеринден бошатмак барада
меселе гойлупдыр.Байрамалының 13-нҗи орта мекдебиниң
189
директоры
Халмырадова,Гарагумуң
24-нҗи
орта
мекдебиниң директоры А.Абдыеве кәйинч берлипдир.Бу
санлары хасам узалтса болҗак, йөне мекдеплердәки ягдай
говулашып баранок.Мекдеплериң 92-синде, Мары шәхериниң
33 мекдебиң 25-синде атыҗылык нокатлары ёк.Умуман
велаятда 142 саны дүрли гурлушлы атыҗылык нокатлары
бар,эмма олары уланмак үчин ичери ишлер бөлүминиң
ругсады ёк. Умуман,ягдайлар-а шейле бир өверлик дәл. Бу
ишде харбы комиссариатларам,магарыф эдаралары хем,оба
геңешлерем, бейлеки гурамаларам эл-эле берип дең херекет
этмеселер өзүниң нетиҗесини бермез..Мен Мары велаят
комсомол
гурамасының,яшларың
арасында
дүзгүн
бозмаларың өңүни алмак ишлери боюнча бөлүм мүдүри
Бердимырат Халмәм-медовдан яшларың арасында дүзгүн
бозмаларың артып барянлыгының себәплерини сорадым.
–Яшларың гуллуга бармалы ерине ченли угратмак
үчүн йөрүте адам беллейәрис,чыкдаҗысыны өз бойнумыза
алярыс,шонда-да нәме,уградыланда яшларың көп бөлеги
ичгили,шейле ягдайда полисия ишгәрлери хем оларың янына
барып биленоклар,диңе биз оларың янында болмалы боляс,
догрусы,бизиң гечирйән чәрелеримиз болмадык ягдайында
дагы
нәмелериң
болҗагы
белли
дәл.
Мениң
пикиримче,гуллуга
уградылян
яшлар
үчүн
этрап
меркезлеринде дин векилле-риниң гатнашмагында дабаралы
чәрелер гечирилсе,өзем оны говы гурналан нокатларда
алынып барылса пейдалы боларды, йөне әхли кемчиликлериң
башы нокатларың ёклу-гында дийсеңем болҗак...
Бу ерде мен Халмәммедов билен ылалашярын,йөне оңа
“Өйлерде гечирилйән дабаралы тойлары ташлап, җемгиет190
чилик ерлеринде, дегишли адамларың гатнашмагында
дабаралы уградыш гечирилсе нәхили говы болҗак “диесим
гелйәр,”Яш Ватанчылар меркези” дөредилип, гуллыга алынян
яшлар билен ызыгидерли душышыклар, харбы-спорт
оюнлары гечирилип дурулса нәхили говы болҗак!”диесим
гелйәр.Умуман,комсомол ишгәрлерине бу ерде пикирленмәге,
келле дөвмәге меселелер кән.
–Када боюнча говы гурналан чагырыш нокатларының
гереклиги көре хасадыр.Мен илки ише башланымда-догруданам комиссар ише яңы башлан экени-ики элими серип
отурмалы болдум. Харбы комиссириатларың ягдайы бу ерде
Союз дереҗесине середениңде иң уздакы орунда экени,оны
тизден-тиз дүзетмегиң угруна чыкмалы болдум.Ай,ховада,оваррамчылыгымыз көп ере өз зыяныны етирди-дийип,
велаят харбы комиссар Мырат Сәхедов җаныкяр. Умуманам,
бу адамың кынчылыкдан горкмаянлыгы, гелҗеге болан
ынамының гүйчлидиги гөрүнйәр.Шол ынам ёкаркы агзалан
кемчиликлериң дүзедилҗекдигине улы умыт дөредйәр. Белки,
шейле хем болаяды-да...
-Эдебият ве сунгат 20-нҗи ноябр 1992-нҗи йыл.
Айдым айдып адыган.
Геп башы.
Ишимиз чыкып,Ленин адындакы колхоза гитмели
болдук.Баран вагтымыз гүнорта аракесмесине габат гелди.
Гарашмагы маслахат билип дашарда гойлан отургычларда