Muňa durmuş diýerler - 01

Аманмухаммет Непес.
Муңа дурмуш диерлер
Публисистики макалалар,ятламалар.
Биринжи китап.
Мары-2016 йыл.
2
Пуплицистики макалалар,ятламаласр.
1.Дурмуш,ыктысадиет,экология меселелери.
Эгри отурып,догры сөзлешсек...Эдебият ве Сунгат,27август,1987 йыл, 34-нҗи саны-2587.
Себәп диңе утанч-хаядамы?
Мен бу хабара илки ынанмадым.Догры. ынанар ялам
дәлди.Бу бир акла сыгмаҗак зат ахбетин.Ине диңләң. Сакарчәге этрабының бир обасында гысга вагтың довамында
чагалы-чугалы баш аял ,яш гелинлериңем икиси хоҗалыкларыны, әрлерини ,чагаларыны ташлап гидипдирлер.Җеми
еди аял.Бу вака бейле улы үнс бермесеңем боларды велин,иң
гынандырян ери,оларың саны азалман гайтам, көпелип
баряр. Шол обаның,ыкдысады, медени дурмушы бейлекилерден пес дәл,оба көп йылларың довамында этрапда өңдебарҗылыгы эеләп гелди.Томускы,гышкы клублары, китапханасы, Ёкары Геңешиң ики депутаты,оба,велаят Геңешлерине
депутатлар бар.Онсоң бейле хабара хей-де ынанасың
гелерми?
-Гынансак-да,шол-а догры-дийип,обаның казысы Акнабат дайза бойнуна алды.-Хей,энәниң өз багрындан өнен чагаларыны ташлап гитмегини сөз билен айдып, дүшүндирип
болармы?.Ёк,ол хич бир ынсан йүрегине,хакыкы эне йүрегине,
сыгҗак херекет дәл. Догры, доң йүрек энелер өңем ек-түк
боландыр, йөне ек-түк.Хәзир болса...Мен сизиң сорагыңыза
дүшүндим.Бу ерде эркеклериң гүнәси аз, шол гелинлериң
әхлисиниң гүл ялы адамлары бар,хичисем ичйән-чекйәнлерден
я-да болгусыз ерлерде гөрнүп йөренлерден дәл, өз зәхметлери
билен чагаҗыкларыны эклемегиң угрунда харс уруп йөрен
3
йөнекей адамлар.Гелинлери геплетсеңиз-ә гайын энелеринден разысы ёкдур,йөне олара ынанып болармы-ка? Мен-ә
кәсиниң ялан геплейәнлигине гүвә гечип билҗек,башга-да
агыз долдурып айдар ялы себәп гөрүненок.Бу ерде меслик
бар.Башга нәме диейин? Ёгсам М.. диен сүрүҗи йигит аялыны хор этдими? Ёгей, бири говы яшаса,шолам яшандыр...
.М... яңы яшына етен экизлериң арлыкларыны ювуп
дуран еринден бизиң хабарымызы алды.
-Бәш чагам бар.Аялыма “Йүзүң үстүнде бурның бар”
диеним ядыма дүшенок.Кеселлесе о шәхерден бу шәхере
әкидип беҗертдим,хор этмедим,нирә гитҗек дийсе “Ёк”
диймедим, ынандым.Соңабака ол өз йигидини өе гетирип
уграды,шонда-да, бивепалык эдйәндир өйүтмедим.Асыл, ол,
өзүнден он-онбәш яш кичи йүвүрҗысы билен баш гошупдыр...--М улудан демини алды-да,арлыгы таңңыра җаныянгынлы ташлады-Мен-ә дүшүнйән дәлдирин...Я-да инди, шейдип,кейпиңи вагтлайын сазламак, йүрегиңден өнен чагаларыңдан,ар-намысыңдан,утанч-хаяңдан екарда дуряр дийип
дүшүнмелими? Бу херекеди аклар ялы,( сиз Лев Толстойың
“ Анна Каренинасыны” окансыңыз-хич хили сөйгүде ёк,дуйгу
-да.Диңе меслик ве азгынлык бар.Ол мени сөйүп гелипди,
индем, яшымыз кыркдан геченде гөрйән гүнүмиз шү-дийип,ол чага арлыкларыны сермәге дурды.Екизлер болса патдык-путдук эдип, какасының җалбарындан япышярлар...
Ёлбойы гулагыма М-иң “ Меслик бар,меслик” диен сеси
гелди дурды.Эйсем, кырка етенлигине гарамаздан агзы сары
огланы ызына дүшүрип,бәш чагасыны,хоҗалыгыны терк
эдйән аялың херекедини месликден башга нәме билен дүшүндирҗек?Ханы бизиң сада, асыллы,эдеп-экрамлы зенанлары4
мыза махсус болан утанч-хая?Ханы олар?Оба арчынының
медениет барадакы орунбасары -Инди әрден айрылмак ёканч
кесел болуп дөреди, дурмышымыза яйрап баряр.Догры, дурмушда айрылышянам, барышянам бардыр,йөне хәзир-ә
айрылышмак көвүш чалшыгындан энайы болмады. Себәбими? Әй,гөвнүң бөлек болса, себәбем тапдыряр,бейлекем. Эсасы
себәп меслик дийип дүшүнйәрин. Ишлеселер иш бар,
гейселер алланәме гейим бар.Ене нәме герек?Айтмага дилимем бармаҗак боляр.Ынанмарсыңыз.Бир гелниң әрини
ташлап йүвүрҗиси билен хол чөп-чаламың ичинде ятыптурып йөренине эсли вагт болды,элинде чагасы гарнындада бири...
-Бу ягдайларың себәбини галыңдан гөзләң.Гуда болунандан соң,яшлар бир-бирлери билен илкинҗи гезек душушярлар, шол гүнем өз разылыгыны берйәрлер,”Мен оны
халамок” дийип ызына гайдян-а ёк.Ине, онсаң, бир гезек
душушып гурылян машгала берк болмаяр.Олар болманда
ики-үч ай душышып бири-бирини говы танасадылар..Сиз
яңы “Гелинлере иш берилмейәрмишин” дийдиңиз.Догры,
өңки йыллардакы ялы, “зәхмет гүнүңи долдурмалы” дийип,
өйме-өй айланмасагам,ише баранлары ызына гайтарамзок,
”ише гидиң!” хем диемзок.Себәби бөлүмлерде ишгәрлер
етерлик-дийип, арчын сөзе гошулды...
Яшы яңы кыркдан гечен,дөрт чаганың атасы Б-ның
янына баранымызда ол ишден яңы гелен экени.
-Дең хукык берилди дийип, аяллар этҗегини эдип
йөрмелими!?Шол берилен хукыкда “Әрине бивепалык этмели, ёлдан чыкмалы”,гөнүләп айданыңда “җелепчилик
этмели” дийип айдылян ери ёкдур ахбетин.Гөршүңиз ялы,
5
яшайшым о диен етерлик болмаса-да,гараз,гүнүмиз өтйәр.
Сиз мен ялы халал зәхмет чекйән билен, ёлбашчыларың,
амбар мүдүрлериниң,алып-сатянларың яшайышларыны деңешдирип гөрүң!Нәме гөрерсиңиз? Җанымың янян ери,гиҗе
диймән,гүндүз диймән ишлейән, чагаҗыкларам хем ишлейәрлер, эмма бир алып-сатян менден он эссе оңат яшаяр.
Айтҗак боляным, халал зәхмет чекип, өнүм өндүрйәниң
гадыр-гымматы ёк.Мен бир түркмен халысыны алып
билемок, оларың халысы болса өйүне сыганок.Шейле затлары аяллар гөрйәрлер-де, оларың аңында “ яшамагы
башармаян” эркеклере,өз әрлерине болан сылаг-хормат
йитйәр, соң ол йигренҗе өврүляр.Алып-сатяның аялы ,чагалары гызыла безенип, гымматбаха маталары гейип,
көчә чыкярлар.Мениң болса оңа гурбым чатанок.Дур-да
онсаң аялың өңүнде дурып билсең? Ханы бу ерде берҗек
җогабың?Эрбетликлер ниреден гелип чыкяр? Диңе барлы
адамлардан.Шолар
ялылар
дәлми, мениң
аялымам
аздырып
ёлдан
чыкаранлар?Шолар...Бизиң
ялыларың
эрбетлик эт-мәге акылам чатмаз,элем дегмез-дийип,Б
чагаҗыкларына нахар атарды.Хавва,ата-да инди онуң
өзи,ене-де...
Якардакы маглуматлары гетирип мен нәме диймекчи болян?Арамызда эйсем,ярамаз ёла баш гошуп,хич ерде
ишлемән,алтын шай-сеплере гызыгян гелин гызлары төверегине йыгнаян аяллар ёкмы?Бар.Биканун ёллар билен пулмеси болуп,гелин гызлары ярамаз угра гөнүкдирян,арнамысыны утанч-хаясыны ювдан адамлар ёкмы?Бар. Гелиң,
олары паш эделиң! Ёгсам,олар,дурмушымызда еңил экленҗиң
угрунда халлан атйп, хер хили ёллар билен ахлак азгын6
лыгыны яйрадярлар.Бизиң билен бир ховада,бир дурмушда
яшап,сиңеклериң көпелиши ялы көпелйәрлер.Догры, бу ярамаз
гылыклы адамлары голдаянлар бардыр өйдемок,йөне, гаршысына барлышыксыз гөреш алып барянам ёк.Эйсем-де болса,
орган ишгәрлериниң,җелеплери,ахлаксызлары,еңил экленҗиң
есирлерини гөрмедик болмакларыны, ер эелериниң бир
махаллардакы ялы, өйме-өй айланып ,,Ише чыкың’’диймән
гайтам,ек түк ише баран гелинлери(чагасына бакҗа герек,
якын ерден иш герек),”иш ёк’’дийип ызына гайтармакларыны
нәме билен дүшүндирип болар?Белки,бу ягдайлар дургунлык
йылларының дөреден ногсанлыкларыдыр?Гөзүмизиң өңүнде
болуп гечйән азгынлыклар көп-көп гөвни бөлеклери ёлындан
совды,шейле ногсанлыкларың гаршысына барлышыксыз гөрешиҗилериң
бадыны
говшатды.Эйсем,сөз
билен
иш,хакыкат билен дурмуш әхли ерде айра чыкып дурса,бадың
говшаманам гөрсин!Аялларың бүтиндүнйә конГРЭСине
гатна-шыҗылара ёллан гутлагында М.С Горбачев яшайыш
танапының үзүлме-гине мүмкинчилик бермейән айяллар
барада шейле дийди:,,Әх-ли дөвүрлерде иң парасатлы
адамлар аялың парахатчылык, дөредиҗилик ролуны,онуң
ганы гызан адамлары көшешдир-мәге, забунлашан йүреклери
мылайымлашдырмага укыплы-дыгыны ныгтап айдярлар
экени.Шоңа гөрә-де тебигат тарапындан адамзат неслини
сакламак ве довам этдирмек үчин ниетленен хут аяллар
хәзирки вагтда парахатчылык идеясыны,ахлагы өрән ак
йүрекли,ыхласлы ве көпчүликлейин горайҗылардыр’’.Хут,
шуңа
гөрә-де,аялларын
бойнуна
дур-мушда
улы
җогапкәрчилик дүшйәндир.Муңа оларың долы дүшүнмеклери
герек.
7
Ине,хемметараплайын өңдебарыҗы хасап эдилйән
оба-да шейле ногсанлыклар бар.Арчының оны галыңдан
гөрмесиниң җаны бар болмагам мүмкүн,эмма әхли гүнәни
галыңа
йүклемек
догрымы-ка?Ахлак
пәклигиниң
җемгиети-мизде өндүрилйән өнүмлериң герек болшы ялы
гереклиги дүшнүклидир.Шонуң үчүнем бу угурда гөвне
гелдик дәл-де, ики элиңи чермәп ишлемек герек.
Адамларың яшайыш дереҗеси ыктысады меселелериң
догры чөзүлшине баглы. Мен ыктысады нукдай назардан бу
меселә окыҗыларың үнсүни чекмекчи болярын.
Велаятда бар болан 110 обаның 97-си дөвледиң
өңүн-де бергили.Муның себәбини ниреден гөзлемели? Элбетде чыкдаҗылы обалардан.Йөне, мен оны этмедим,гайтам,
ол себәплери иң гирдеҗили хоҗалыклардан гөзледим.
Техниканың өсмеги билен оба хоҗалыгының әхли пудагында ерине етирилйән ишлериң мөчбери артяр,бир техника көнелсе ерини хас кәмиллешен техника билен чалшырыляр.Диймек, техники тайдан эсасландырылан иш нормаларың зерурлыгы йүзе чыкяр.Бир тарапдан иш өндүриҗиликли тәзе техникалар зәхмет хараҗатларының, янгыҗың мачберини азалдайҗак ялы,эмма көп обаларда ол
терсине,янгычлар эдилен ише хакыкы чыкян мукдарында
дәл-де,тракторчыларың янгыч алянлыгы барадакы кагызлары боюнча чыкдаҗы эдилйәр,бу болса песелдилен иш
нормаларың,етмедик иши “ этди” дийип, артык язылан
ишлериң көпелмегине,эдилйән эл ишлерине гөркезмеден
артык хакың төленмегине гетирйәр. Хоҗалык ёлбашчылары, ыктысадиетчилер бу дүзгүн бозмалары механизаторлары хөвеслендирмек үчүн гойберйәндиклерини яңзыдяр8
лар, эмма онуң үчүн иш нормаларыны песелтмән,гайтам,
өзара ярышлары гурамак, вагтындан өң ве якары хилли
ерине етирилен ише гошмача хак төлемек ялы усуллары
уланмагың герекдигини билмедик болярлар.Ёк,оны билйәрлер, йөне хасап ишинден башга-да, олар пагта йыгым,
пагта отаг ишлеринде гүнлерини гечиренсоңлар, хасаба
эллери дегмеяр диен ялы.Хасап ишгәрлери хасаба дерек
пагта йыгса, медени-ахлак меселеле-ре серетмели адамлар
йыгнаклардан-йыгнага
гатнап, бош вагтларам пагта
йыгыма чекилсе,халкың арасында дөрәп биләйҗек ёкаркы
ногсанлыкларың өңүни алмагың дерегине, өз шахсы бәхбитлериниң угрунда харс урсалар, говулыга гарашып болмаз...
Ине,гирдеҗили хасап эдилйән хоҗалыкларда ягдай шейле,
онсаң чыкдаҗылы хаҗалыклар барада-ха айдыбам
отурмалы дәл...Үйтгедип гурмагың дервайыслыгы хеммә
дүшнүкли,оны голдамаян екеҗе адама душмарсың.Йөне нәме
үчиндир үйтгешиклик дуйлуберенок. Дурмуш бизден әхли
зады
ачык
айтмагы,иш
стили
үйтгетмеги,
ялңышыңы,айбыңы
өзүң
айтмагы,дүзетмеги
талап
эдйәр.Ёлбашчыларам
оны
айдярлар,йөне
төверегине
первайсыз гаранҗаклаярлар, ёкардан айратын гөркезме
гарашярлар,гөркезме
болмаса,иш
этмекден
чекинйәрлер,,бирден ялңышаймайын’’дийип хова-тырлык
эдйәрлер.Себәби
дургунлык
йылларының
иш
,,теҗрибелери’’оларың үстлеринден басып сыпдыранок,
догрусы,бу кесел дайханларда хем ёк дәл.Мениң аял
доганым, бир обаның арчыны “Сиз инди ериң эеси,
меселәңизи өзүңиз чөзүң!” дийип, кәрендечи дайханлара
хер гүн табшыря-нам велин, олар ир билен арчынлыга
9
йыгнанып: “Инди нәме этмели?” дийишип дурлар,мен-ә
халыс ядадым. Ашакдакы гурамаларда үйтге-дип гурмагың
иши хайыр,бир айда дүзетсе болҗак,иш ёкарда бар,
ёкардакылар өз ишлерини тәзече гурнасалар болайҗак
велин, хәзир-ә ол дуйланок,шо-ол өңки-өңкүлик!”-дийип
зейренйәр. Шейле сөзлери эшидйәрсиң велин,гөзетимиң бирхили даралыберйәр.Эгер үйтгедип гурмак йөне бир гүррүң
болуп,,шовхуның’’ичинде йитип гитсе,(хәзирки ягдайда
шолам даш дәл),мунуң өзи бизиң үчин улы бетбагтлыкдыр.
Ёгсам, арамызда ишде тутанерлилигиң, угуртапыҗылыгың
ёкары уссатлыгыны гөркезип билйән адамлар гытмы!Бар,
йөне биз шол адамлары горкузаймасак ягшыдыр.Биз инди
нәче вагтлап дайханлара,,Сиз колхозың,ериң эелери,хайсы
говы,хайсы эрбет,хайсы пейдалы,хайсы зыянлы-хемме меселелери өзүңиз чөзүң’’дийип,айдып-айдып гелйәрис,пейдасы
нәме ол айдылянлаң, эгер хер бир әхмиетли-у-әхмиетсиз
меселелерде оларың ишине гошулып, чөзмели меселелерини
ёкардан,,чөзүп’’берип дурсалар? Ниреден онсоң олар обаның,
ериң эелери болсунлар?!Хачанда хоҗалыга ёкардан буйруксыз, өзбашдак ёлбашчылык эдип,зәхметде газананларыны өз
ислеглери боюнча бөлмәге,уланмага мүмкинчилик алсалар,
агырян ерлерини, чөзмели меселелерини өз ичлеринде чөзүп
билселер,шонда олар хоҗалыгыңам,ериңем хакыкы эелери
боларлар.Шол болмаса йүз йыллап,,Дөвлет байлыгыәхлимизиң байлыгымыз”, ,,Адамларың багты үчин гөрешелиң’’, ‘’Дөвлет серишделерини аявлы саклалың’’дийип,
гайтала-да дур,асыл выждан оянмаз!Эйсем яланмы!Нирә
серетсең,бидүзгинчилик, хич бир аңыңа сыгмаҗак чыкдаҗылык! Велаят боюнча, өндирилен өнүме берилмели зәхмет
10
хак горундан артык харчланан пулларың мукдары 1986-нҗы
йылда 12 миллионданам гечйәр.Умуман адамларың
ишлейиш-леринден
яшайышлары
говы
диййәрлер,
билмедим,эгер шол догры болса,бу
ёлберилмесиз
ягдайдыр.Ёк,мен адамлар говы яшамасын диемок, “чекйән
зәхмедине,эден ишине гөр-ә хак алсын” дийҗек болян,ол
болмаса “ёкардакы ялы азгынчы-лык хем көпелер” дийҗек
болян.Өңлер
дөвлете
бергили
хоҗалыклар
ек-түк
боларды,Инди өзүни эклейән хоҗалык ек-түк.Ели-аягы
еринде,гөвреси сагат адам үчин дөвлет аладаланман,
гайтам, шол адам дөвлетиң бәхбиди үчин аладаланмалы
дәлми?Эй, гараз,бергили бол,алгылы бол, хеммеси бир аякадан
дең сүрүлйәр дийсене.Бу ‘’деңлик’’ адамларың аңыны гурчук
иен ялы заялады,мертебесини песелтди.Онсоңам, ыкдысады
меселелери чөзйән,онуң үстүн-де чорба совадян адамларың
рахат гезишлерине хайран!Олар дурмышымызы өсдүрмегиң
ыкдысады канунларыны ятла-рындан чыкардылармыкалар!
Ыкдысады йөрелгәмизи ёймак билен биз зәхмет ве дурмуш
йөрелгәмизи, байлыга гарайыш, ахлак йөрелгәмизи хем
ёйярыс. Небсимиз агырса-да,бейле ягдайлар билен хеммәмиз
өвренишен ялы,сесимизи чыкарман, дашындан сынлап йөрүс.
Догры, кәте’’ Бәх,дөвлетимиз говы –ов,хоҗалыгымыз өмүр
чыкдайҗылам вели,шол пул берип йөр’’дийилйән сеслери
эшидйәрсиң.Эмма, үйтгәберйән зат ёк.Себәби, бейле
ягдайлары хакыкы болаймалы зат хөкмүнде ёлбашчыларың
өзлери
ыкрар
этдилер.Өнүмчилигиң
нетиҗе-лигини
ёкарландырмак барадакы дөвлетиң кредит сыясаты-башга
бир тарапа-себәпсиз чыкдайҗылары япмак үчин уланылып
угралды.Шонуң нетиҗесинде кәбир хоҗалыклар, мысал
11
үчин,Мары велаятының көп обалары дөвлетден алан
пулларыны гайтарып бермелидирлер өйдүп пикирем эденоклар.Себәби оны сораян ёк,бу болса өз гезегинде хоҗалыкларың газананларындан артык чыкдаҗы этмекиерине,хас
догрусы дөвледиң хайрына яйнап яшамакларына хем-де
ёкаркы ногсанлыкларың дөремегине гетирди.Муның өзи ,
соңкы онбәш йылың довамында,өнүмчилиги ве онуң нетиҗелилигини өсдүрмек барадакы гөз өңүнде тутулан табшырыкларың ерине етирилмедик вагтында, иш хакы үчүн
чыкдаҗыларың бирсыхлы ёкары боландыгыны,пулуң белли
бир бөлегиниң ишиң ахыркы нетиҗелери билен хич хили
багланышыгының ёкдугыны аңладяр.Эйсем, бу кемчиликлериң дүйп себәплерини ниреден гөзлемели? Механизим
ишлери ерине етириленде өнүмчилик өсүшиниң хәзирки
дереҗесине лайык гелмейән, гайта, өсүше пәсгел берйән
көне нормаларың пейдаланылмагы,онуң биринҗи себәби.
Механизимлериң ярамаз уланылянлыгы,хакыкы эесиниң
ёклыгы,өнүмчылыгы гурнамак дереҗәниң песлиги, зәхмеде
хак төлемек йөрелгесиниң кәмил дәлдиги үчүн хоҗалыкларда өнүм өндүрмәге сарп эдилйән чыкдаҗылар ёкары
болмагында галяр,бу икинҗи себәби.Велаят боюнча бир
сентнер дәнә чыкарылян чыкдаҗы-планда 9,5 манат,
хакыкысы 14,26,пагта 8 манада дерек 10,51,гөк өнүм 14,1
манада дерек 16,8,бакҗа 8 манада дерек 8,11,сыгыр эт
258,7 манада дерек 291,05 манат болды.Бу затларың зәхмет хак горуның хем артык чыкмагына гетирйәндигини
айдыпдык...Мен ахлак хем ыктысады меселәниң үстүнде
дуруп гечдим.Ынанҗыма гөрә , шуларың арасында багланышык бар.Халал зәхмет билен газанч эдилйән хоҗалык12
ларда адамлар пәк,ынсаплы болмалы.Ниети дүзүвиң
калбы пәкдир..
Редаксиядан-Биз Марыда яшаян А. Непесовдан гелен
гахарлы хаты кем-кәс гысгалдып чап этмеги макул
билдик.Бу хат-да гозгалян меселелер соңкы дөвүрде адамларың үнсүни чекйән меселелер.Догрыдан-да,оларың өзара
багланышыгы бар. Обадан гиден аялларың этмишлерине
баха бериленде оларда утанч-хая ёк я-да месликден
эдйәр-лер дийип отурыберсең,кын меселә бир тараплы
баха берилдиги болар,бир тараплы баха хич махал
проблема-ның чөзүлмегине ярдам этмеяр.Нәме дийилсе-де,
бу ерде адамларың,машгаланың ыкбалы хакда ойланмалы
боля-рыс.Оңа тәсир эдйән себәп иңңән көп.Шол себәплери
төвереклейин назарда тутман,нетиҗә гелмек болмаз.
эйсем меслик өз-өзүнден йүзе чыкярмы?Онуң ахлак хем
мадды көклери ниреде?Белки,аялларың обадан гитмеклерине хоҗа-лыкларда ишиң гуралышы,сосиал-медени чәрелериң ярамазлыгы себәп боландыр?Белки,вагтында иш
билен үпҗүн эдилип, халларындан хабар алнып дурлан
болса, олар бейле ярамаз ише баш гош-маздылар?
Хорматлы окыҗылар? Шу хат билен баглы сизиң
пикириңизи билмек бизе җуда зерур.Аял-гызларың хатларына-да бисабыр гарашярыс.Аял-гызлара болан гатнашык,
белли бир дереҗеде җемгиетиң медени дереҗесини кесгитлейәр.Шол гатнашыгың ягдайыны аял-гызлардан говы
билйән ёк.Гөрелиң,олар нәме диерлеркә? Аял-гызлар обаларда улы гүйч.Шол гүйчден пейдаланиышы нәхили? Белки,
хоҗалыклардакы ыктысады тайдан довам эдйән хәсазлыклар эсасы гүйчлерден догры пейдаланылмаяндыгы үчүн
13
йүзе чыкяндыр?Гараз,сораг ызына сораг.Бу сораглар сизиң
җогабыңыза гарашяр,гадырлы окыҗылар!
-Себәп диңе утанч хаядамы? диен макала гелен
сесленмелер.11-нҗи сентябр,1987-нҗи йыл. Хепделик газетимизиң шу йылың 21-нҗи августындакы санында Аманмухаммет Непесовың’’Себәп диңе утанч хаядамы?’’атлы
гахарлы хатыны чап эдипдик.Оңа языҗылардан мугаллымлардан студентлерден,ишчилерден колхозчылардан,көп санлы сесленмелер гелйәр.Шейле дервайыс меселе орта атыланда партия,совет органларының,җемгиетчилик гурамаларының,хукук горайҗы органларың ишгәрлериниң өз пикирлерини айдарына гарашдык.Эмма хәзирликче олардан сесленме
геленок. Оларың бу меселә гарайышларыны билмегиң окыҗылар көпчүлиги үчин мөхүмдигини ятладасымыз
гелйәр.Биз газетимизиң шу санында шол макала гелен
сесленмелериң икисини чап эдйәрис.
Хемме зада ыхлас герек.
Мары областындан Аманмухаммет Непесовың”Себәп
диңе утанч хаядамы?”атлы макаласы дурмушымыздакы
дервайыс проблемалары гозгап, бирчак орта атмага вагты
етен меселелери йүзе чыкарыпдыр.Макалада атлары
агзалян М.билен Б-ны аяллары ташлап гидипдир.Өзлерем ол
гелинлер
йүрекден өндүрен
перзентлеринем
гойып
гидипдирлер.Нәме үчин?Ене перзентден,перзенде-де энеден
якын зат ёк.Эйсем-де болса макалада мысал гетирилйән
гелинлер нәхили йәгдайда өзлерине шейле ёвуз кысматы
сайлап алдыларка?Бу ерде белли бир анык зат айтмак
кын.Себәби көпленч халатда адамың хәсиети илкибашда эне
атасындан,машгаласындан
алан
тербиесине,эдебине
14
лайыграк
боляр.Бикемаллык
эден
гелниң
эҗесикакасы,доганлары нәхили адамларка?Белки эҗеси гызына
аял машгала бермели эдеби берип билен дәлдир?!Мен шуны
ховайы айдамок.аслы эдепли,говы маш-гала ики дашың
арасында галанда-да машгала сүтүнини ыраман сакламагы
башаряр.
Кәрим
газет
ишгәри
болансоң
маңа
республикамызың дүрли күнҗеклеринде дүрли хәсетли
адамлар билен гүррүңдеш болуп гөрмек миессер эдйәр.Занны
говы машгалалар ичгә эндик эдинен адамсыны-да тербиеләп,
газанҗы азрак адамсына газанч эдип,текге берип, оҗакларының отларыны өчүрмән саклап йөрлер.Олар машгаланың ар-намысы үчин дурмушда йүзе чыкян хер хили
кынчылыклара-да дөз гелйәрлер.Йөне көпчүлик ичинде хер
хилиси боляр.Шейле-де болса’’адамың газанҗы аз’’я-да’’Бол
ийип геймәге зат тапанок’’диен ялы баханалары ’’байдак’
’единмеклик җуда айыпдыр.Себәби гелин-гызларың эли ишли
болмалы.’’Хачан адамым бәш шайы гетирип береркә?’’дийип
ики элиңи говшурып отурмак я-да болрак газаняның ызына
дүшүп, гидибермек болма-за.Иң бәркиси оба меллек берйәр,
меллегиңи экинмели,мал сакламалы дашындан тикин ишини
этмели.Гараз газанасы гелйәне,газанч кән.Шонуң үчүнем
адамың ахлак тайдан дурнуклы-дурныксызлыгыны газанҗа
сырыкдырмаса-да болармыка диййәрин. Йөне мениңче аялларың өйлерини ташлап гитмеклерине көп халатларда хут
эркеклериң өзлери себәп болярлар.Оларың кәбири турувбашдан гелнини мәхир билен чоймагың ерине ичипчекип,болгусыз ’’едер-менликлерини’’мазаплап аялларына
өзлерини йигрен-дирйәрлер. Өзлеринден аялларыны герк-гәбе
доюрярлар. Болҗак иш болуп, боясы сиңип машгала ыраң
15
атандан
соң
болса,мысапырсырап,ак-гуш
болмага
чалышярлар.Белки ма-калада ады агзалян гелинлер хем
башдан шейле ягдая дүшендирлер?!Чагаларыны ташлап
гитмәге
меҗбур
эден-дирлер?!Белки,әсгерен
дәлдирлер?!Гелинлериң ягдайы, оларың бозгаклыгының
себәби долы өвренилен болсады,шонда олар хакда белли бир
нетиҗә гелсе-де боларды.Хәзир,велин олар хакдакы пикирлер
ярылмадык гарпыз ялы.Дурмуш меселе-сини чен билен
аныкладып билҗек хер хили ягдайда-да адамы тертибе
чагырып,
дүзедип
болар.Мунуң
үчүн
дашкы
среданың,адамларың оңайлы тәсири герек.Эгер мысал гетирилйән гелинлер,хакыкадданам азгын болса, олара чәре гөрмек
герек!
‘’Белки бу ягдайлар дургунлык йылларының дөреден
ногсанлыкларыдыр?’’дийлип,макалада пикир орта атыляр.
Шейледир диесиң гелйәр,себәби гечен дургунлык йылларында зәхметден гачып,мугт иеси гелйәнлер көпелди,иш эдйән
кишиден болуп, эртирден агшама ченли ики яна ат салянлар,гаймалашянлар көпем ялы велин,эдилйән иш гөзе
гөрнүп баранок.Екеҗе бир мысал-Ашгабадың җыгыллык
базары хакда-улусы хакда-ха айдыбам отурҗак дәл,гүррүң
диңе хер хепдәниң пеншенбе гүни шәхериң Севастопол
көчесинде гечйән келте җыгыллык барада баряр-ниҗеме
макалалар язылды,рейдлер гуралды, танкытланылды, дегерли пикирлер орта атылды.Өзүнем шол төверекде
яслы-багы бар,шәхериң 5-нҗи орта мекдеби бар.Мекдебиң
ёлбашчыларының хем җыгыллыгы айырмак барада йүз
тутмадык ери ёк,муңа мениң өзүм шаят.Мен орган
ңшгәридирин, “ Еңил экленҗе ковалашянлара чәре гөрүҗи16
дирин” дийип йөренлериң Ашгабат шәхерине дегишл
нәчеси бар-ка?А шол төверегиң бөлүм милисионерлери
нәме? Энчеме
гезек
җыгыллык
меселесиниң
гозгаландыгына гарамаздан, җыгыллык өңкүҗе еринде
өңкүси ялы довам эдйәр,онда хат-да мекдеп окувчыларыда сөвда эдйәрлер. Кәтелер кәбир орган ишгәрлери бирки
саны гелин-гызы өңүне дүшүрип,эйләк-бейләк ковалан
болярлар,коваланян гелинлер гыңачларыны оклав ялы
эдип,милисионерлериң өңүне
дүшүп,бир өврүм эдип
геленсоң,ене өңки кәрлерини довам эдйәрлер. Онсаң еңил
экленчден болҗа пул топ-лап,үст-башыны гызыла безәп
йөрен дең-душларыны гөрүп дурка,обада уҗыпсызҗа хака
башындан гум совруп йөрен икигөвүнли гелинлер
имринмезми? Җыгыллык базары, сөвдегәрлер Марыда-да
етерлик.Макалада
орган
ишгәрле-риниң
ахлаксызлыклары,еңил экленҗиң есирлерини гөрме-дик
боляндыклары хакда-да айдыляр.Гаты догры! Ниче йыл
бәридир бу ногсанлыклары санап гидип отуршымыз, шол
бир болшы.Ярамаз хадысаларың өңүни алмакда айратын
хем оба,бөлүм милисионерлерине көп зат дегиш-ли,олар
әхли өйүң яшайҗыларына белет,ким неше эдйәр, ким
өйүне гелин-гыз топлаяр,ким неше сатяр,ким сөвда
эдйәр,бу затлары гаты говы билйәрлер,йөне нәме үчүн
йүзе чыкараноклар?Кәбир адамлар җыгыллыгы япып болмаз, ”онда халк эл ишлерини сатяр,көне- күшүлини сатяр”
дийип өзүни аклаҗак боляр,йөне инди бу бахана-да ер
галмады.Шу йылың Май айында шахсы зәхмет барасында
СССР-иң тәзе кануны гүйҗе гирди,инди эли ишлилер үчүн
йөрүте ягдай дөрэдилди. Диймек, эл хүнәри билен иш
17
салы-шянлар
ортадан
айрылса, җыгыл-лыкда
диңе
сөвдегәрлер галяр.Еңил экленҗе баш урянларың соңуна
чыкылмаса, безеге, болчулыга гөз гыздырянлар хем
азалмазмыка дий-йәрин.Бу затларың бир яны болса
ахлаксызлыга-да
барып
уряр.Макаладакы*Аял-гызлар
колхозда
улы
гүйч,шол
гүйч-ден пейдаланылышы
нәхили?дийлен совал хем үнсүңи чекйәр. Мен гүррүңи
өзүмиң белет ериме гөнүкдирейин. Мундан он бәш-йигрими
йыл озал Керки районының Лени-низм колхозында 4нҗи,5-нҗи
пагтачылык бригадирлери барды. 4-нҗи
бригада бирнәче орденлериң эеси Җепбар Җумагулыев,5нҗи бригада болса уссат пагтачы Кадыр Солтанов
ёлбашчылык эдйәрди,ики бригада ярышдашды. Лап эдип
айтдыгым дәл,пагта йыгымы гүнлери дагы ики
бригаданың йыгымчылары габат гелишсе,деррев чекелешик
башланярды,биз планымызы сизден өң доларыс-да биз өң
доларыс болшуп,гыгырышардылар,етгинҗеклериң ичинде
җеделлешйәнлерем боларды.Бу затлар хер бир бригада
агзасының өз бригадасының абрайы үчүн дер дөкйәндигини,бу абырайы өзүниң ар-намысы хасаплаяндыгыны
аңладярды.Гиҗәниң бир вагты йыгымдан гелерсиң велин,
өйде галан гарры-гуртылар ядадыңыз-мы,аҗыкдыңызмы
дийип сорамаздылар,гапа етип етмәнкәң”-Бу гүн нәче
өсүш газандыңыз?” дийип сорардылар,җогап берип-бермәнкәң “ оларыңкы нәчекә?” дийип,ярышдашы сорардылар.
Догрусы,ярышдаш диер ялы,хич ким йөрүте гелип сиз олар
билен ярышмалы диенокды,ишиң гурамачылыгы, гызгалаңлылыгы, хөвеслилиги ярышы өз-өзүнден дөредйәрди.Ондан
бәри көп йыл гечди, уссат пагтачы Җепбар ага арадан
18
чыкды,гең галаймалы зат-хут шондан соң бригаданың план
долмасы-да галды,ишиң гызыгыда гачды,Кадыр хем бригадирликден айрылансоң ерине хер кәрдәки адамлары гойдулар, дүрли сапаклары окадян мыгаллымлармы, сувчылармы,
чагалар багының мүдүрлерими,гараз, хер хилиси бар,йөне
план велин долмады.Пикир эдйәң велин,гүлкүңем тутман
дуранок.Шу ерде гөзе гөрүнип дуран нетиҗе йүзе чыкяришгәрлери сечмеги оңараноклар.Нәме үчүн атыз-пелиң
ичинде гайнап кемала гелен,гөзүни ачып гөрени дайханчылык
болан адамлар дәл-де,хайсыдыр бир столуң башындан
турып геленлере бригадирлик,башлыклык, ёлбаш-чылык
ынаныляр?Говача билен оюн этмек болмаз ахырын! Дүйнки
мугаллым я-да чагалар багының мүдүри бу гүн пеле
гирип,чагалара кәйиниши ялы,дайхана абыр-зыбыр эдени
билен ишде өңе гидишлик газанып билмез.Арада Ленинизм
обасының үстүнден ёлум дүшди,”иш ёк,барайсаңам аляның
ийҗегиңе етенок” дийип гыз-гелинлер наладылар,йөне хер
нәмеде болса,газанчларының азлыгы себәпли машгаласыны
бозҗак болуп отуран-а саташмадым.Ишләп йөрен мугаллым
гелинлер болса,чагаларыны чагалар багына ерлешдирип билмәйәндиклеринден зейрендилер,догрусы,өң “Зәхметкеш аял”
җурналының көмеги билен бу ягдай дүзедилен хем экени,йөне
“Тәзе гүйч” обасындакы чагалар багының мүдүри тәзеленип,
ене көне хеңңам башланыпдыр. Хер тәзе гелен бир хокга
чыкаряр,өзем ишиң хайрына дәл.Кагыз йүзүнде эдилен ишлерден узын нама дүзмән,хакыкат йүзүнде херекет этмәге әхли
ердәки ёлбашчылара-да ВАГТ ЕТДИ. Узаклы гүн кабинетде,
ТЕЛЕФОНА ДАҢЫЛЫП ОТУРМАЛЫ ДӘЛ, я-да диңе пагтаның
ягдайыны сорап оңман,халкың арасына чыкмалы,хал-ягдай
19
сорамалы,бозгаклары үнсден дүшүрмели дәл,нетиҗе газанмалы,энелере чагаларыны бол ийдирип-ичирер ялы ягдай
дөретмели,ёгса инди “кән чага герек дәл,экләп боланок” диен
нәдогры гүррүң оба гелинлериниң арасында хем көпелип уграпдыр.Бу бизиң эртирки гүнүмиз үчүн говы зат дәл.
Огулсенем Таңңыева,җурналист.
-Батыргай гозгалан меселелер.
“Эгри отурып,догры сөзлешсек..”атлы рубриканың
ашагында ,,Себәп диңе утанч-хаядамы? диен сөзбашы билен
чап эдилен макаланы бипарх окамак мүмкүн дәл.Елхенч
вакалар хакында йүрек ганы билен язылан бу макаланы окан
бадыма-да оңа сесленмек нетиҗесине гелдим.
Машгаланың аладасы билен гарабашына гай болуп,
җоврунып йөрен әрини,гүл ялы бәш чагасыны,шол санда яңы
патдык-путдык йөрәп угран экизлерини ташлап,җелепчилик
эдип йөрен гелне нәме дийип-нәме айдарсың?”Ханы бизиң
сада,асыллы,эдеп-экрамлы зенанларымыза махсус болан
утанч-хая?Ханы олар?” ..дийип, автор бичак берк ныгтаяр.
Әрини терк эдип,күнти йүвүрҗисумагы билен ятып-турмага
йүз уран эли-гарны чагалы гелне ынсан диймәге-де дилиң
баранок.Онуң йүвүрҗисумагына-да,ил-гүни чүркәп баяян,
гелин-гызлары аздырян неҗислере-де нәче гаргынсаң бәрден
гайдяр.Велаятдакы 110 хоҗалыгың 97-синиң дөвиедиң хасабына яшап йөрмегине нәме дийҗек?Партияның ыктысады
сыясатына ханы оларың җогабы?Бир гайын ата, уруш ызасыны чеке-чеке йөремеден галыпдыр.Томсуң җокрама ыссысында оглы ише гитмәнкә,ишиклериндәки агаҗың көлегесине
кече язып,оны шол ерде отурдыпдыр.Сүйргүнортан чаглары
онуң отуран ерине гүн дүшүпдир.П.. ага гапдалында эйләк20
бейләк гечип йөрен гелнине “Кечәми хоҗагаз көлегә чекәйсең!”
диенде гелни тасанҗырап-“Көлеге җаныңы алсын”-дийип
җабҗыныпдыр.Яшулы гөргүли башыны яйкап,хырчыны дишләп аглапдыр-да:”Вах,билеҗе гитмели экеник”-дийип,аялы
пахырың адыны тутыпдыр.Догры,аяллар эркеклер билен дең
хукуклы,кә халатда аялларың эркеклерден артыкмач
хукыкларам бар,йөне шол дең хукыклылыга,шол артыкмач
хукыклы-лыга аялларың говы дүшүнмеклери герек.Олар
сыясы тайдан эркеклер билен дең хукыклы,эмма машгала
гезек геленде,өй аладаларына гезек геленде, эркеклер билен
аялларың херсиниң өз хукыгы,борҗы,везипеси бар.Бу ерде
дең-хукыклык барада чүрт кесик айтмак болмаз.Ине, мысалодун айырмалы болса,агыр зат гөтермели болса эркек
гөтерер, арлык ювмалы,ичерини сүпүрмели болса аял
сүпүрер.Бу меселелерде деңлик аңсат башартмаз.Шу
гысгаҗык беллик-лериң соңунда
ваҗып меселелери
батыргай хем эзбер гозган Аманмухаммет Непесе,онуң