Muňa durmuş diýerler - 03

диен башлыга,бригадире габат гелмерсин.Сува эечилик гөзи
билен гаралып,тыгшытлы тутулан болса,Ханховуз ялы
әгирт улы массив бейле ярамаз дереҗә етмели дәл.Сувы
шунданам берк тыгшытламалы,экилйән ере гөрә,када боюнча олчәп бермели йөне онуң үчин ерлериң текизлениш
ишлерини хас-да ёкары хилли ве чалтландырылан ягдая
гечирмели. Себәби ер текиз болмаса,сувуң уланыш мукдарының артяндыгы, ерасты сувларың дереҗесиниң болса, ёкары
40
галяндыгы көплере мәлимдир.Ери ер эдйәнем адам, сандан
чыкарянам адам.Ере хакыкы эе герек,ол болса Ханховузда ёк.
Шу ерлерде экин экйән колхозларың адамлары,бу
ерлери вагтлайын уланяндыкларыны билип,ерден нәхили хем
болса диңе алмак барада пикирленйәрлер.Белки, тәзе дөредилйән совхозларың адамлары ериң хакыкы эелери болядыда...Йөне, шол совхозлара ниетленип гурулян җайларда
адамларың яшамаклары үчин эсасы зерур затлар:сув,газ,хапа
сувлары алып гидиҗи лагымлар, меркезлешдирилен йыладыш системасы ёк.Гуланлы, Җоҗуклы ялы пасёлок-ларда
хем ягдай шейле.Ёгсам, әхли совхозлар әгирт улы газ
ятагының үстүнде, сув ховданының яканында ерлешйәрлер.
Меркез хасап эдилйән Ханховуз пасёлогының өзүнде хем газ
гечириҗи, хапа сувлары алып гидиҗи улгам ёк.Йыладыш
системасы гечирилен,эмма йыладыш десгасының иши говы
ёла гоюл-мансоң, онуң йылылыгы зордан якындакы мекдебе,
”Ханхо-вызгурлушык”
трестине
ве
дирексияның
административ җайларына етйәр. Онсоң,шәхерчәниң
яшайҗылары электрик тогуны харчлап оңңут эдйәрлер.“Ханховузгурлушык”трести “җайлары йылылык билен үпҗүн
эдип билмейәнлиги үчин, электрик тогуны бизе мугт
берйәр,бизем нәме, тапан зады-мызы тога сокуп.җайы
йыладяс,шейдибем,
гышы
геечирйәс”-дийип,яшайҗылар
зейренйәрлер.Хава,бу ерде тогуң чыкдай-җысыны хасаплаян
ёк.Тәзе совхозлар гурланда,халкың ислеги гөз өңүнде
тутулуп,ойланышыклы иш алнып барылмалыдыр. Мысал
үчин,Гарагум районының”Гарагум каналы”,”СССР-иң 50
йыллыгы, ”Москва”совхозларында мундан 20 йыл озалкы
гурлан көп гатлы җайларда яшамага ислег билдирйәнлер
41
хәзирем тапылып дуранок. Демир бетон плиталарындан
гат-гат салнан җайлар яшамага ярамсыз.Район меркези
хасап эдилйән Гуланлыдакы җайларам гат-гат гурулмага
баш-лады..Дайханыңкы топрак билен,оңа меллек герек,малгара саклар ялы ер герек.Шонуң үчинем Ханховуз массивинде
тәзе дөрэдилҗек совхозларда көп гатлы җайлары гурмак
мейлинден
дашда
дурулса
кем
болмазды.Ханховуз
массивинде кадрлар меселесини чөзмек зерурлыгы биринҗи
орунда дуряр. Бу ерде булдозерчилер,экскаваторчылар,
автокран-чылар етмезчилик эдйәр.Ягдай шейле довам
этсе,ене үч-дөрт йылдан әхли гурлушык гурамаларында бар
болан механизм-лери бир хатара дүзүп гоймалы боляр.Себәби
хәзирки ишләп йөрен механизаторларың көпүси шондан соң
пенсия чыкярлар. Эгер-де биз ёкары хүнәрли кадрларың
етерлик дереҗеде болмагыны газанмакчы болсак, онда өңи
билен, яшлара хүнәр өвредйән уссат механизаторларың эркислеглерини канагатландырмалыдырыс.Мары шәхеринде ерлешйән училишшелери тамамлаян механизаторларың билим
дереҗесиниң дийсең песлигини гизләп отурмагың гереги
ёк.Оларың көпүси иң бир йөнекей зады-механизмлери херекете гетирмегем билмейәрлер.Механизаторлары тайярлаян
профессионал-техники училишшәни Ханховуз массивиниң
меркезинде-Гуланлыда ачса боларды.Окува гирмәге хөвес
билдирйән яшлар билен окувы гутарансоң,азындан 2 йыл ялы
мөхлетлейин шертнама баглашмалы.Окувы гутарып ише
гелен яшларың ислеглерини өвренмели.Олары җай билен
үпҗүн этмели. Китапхана дурмуш хызматы нокатларыны
ачмалы,клуб эдараларының гиң сетини дөретмели.Хава,
адамлар барада чынлакай алада герек.Шу ерлердәки колхоз42
совхозлар өз ичлеринде ларёклар ачып,ондүрйән гөк-бакҗа
өнүмлерини халка сатса, гөр,нәхили говы болҗак.Онда
адамлар шол затлары алмак үчин узак ере-Мары шәхерине
гидип,гымматлы вагтыны йитирип,ишден галып йөрмезди.
Гараз, чөзмели меселелер кән,йөне олар билен гызыкланян
адам ёк,хас догрусы Ханховузда эе ёк.Областың массивде
пагта экйән хоҗалыклары бу ерде диңе өз аладаларыны
эдйәрлер.Ёкарда ады агзалан чәрелери гечирмек үчүн хөкманы суратда Ханховуз массивини өзбашдак район этмели.
Гой,бу 80 мүң гектары тутян,областың дөртден бир бөлек
пагтасыны ,10 мүң тоннадан говрак пагтасыны берйән
массивде бир эе болсун!Ёгсам, бу эесизлик көп проблемаларың
чөзүлмегине бөвет боляр.Мысал үчүн мундан 10 йыл озал”
Шатлыкгазгурлышык” трести узынлыгы 53,5 километр
болан бахасы 1677 мүң манатлык Гуланлы-Сакачәге сув
турбасыны чекмеклиге гиришипди,гурлушыкчылар өз ишлерини этдилер, йөне, оны кабул эдип алмага, соңкы ягдайына
серетмәге эе болманлыгы үчүн, десга табшырылман гелйәр,
харч эдилен миллионларча хараҗатдан нетиҗе чыкмады,он
йылдан говрак ериң астында ишледилмән ятан турбалар
чүйрәп галды.1980-1985-нҗи йылларда Ханховузда 42000м
2җай гурулан болса инди диңе бир 1988-нҗи йылда 43000м2
җай гурмалы,бу меселәни гыссаглы чөзмек үчүн массивде
улы панелли газ-бетон заводының болмагы дервайыс. Шейле
заводы гурмак гөз өңүне тутылан хем болса, шу гүне ченли
таслама ресминамасы ёк.Таслама иниститутлары-“Түркменгипроводхоз” ве “Гарагумгипроводхоз” –бу мөхүм иши
бирек-биреге салып дурлар.Бу затларың шейле болмагының
дүйп себәби хем, иши талап эдип дуран хакыкы эйәниң
43
ёклугыдыр.Област агросенагат бирлешигиниң гурулшык ишлери боюнча бөлүм мүдүри Байсәхет Җумаев бизиң Ханховуза
эе герекдиги барадакы пикиримиз билен ылалашяр.
-Ханховуз массивиниң башга ерлере гаранда өрән улы
үнс бермели өз айратынлыгы бар,олам 17 метр белентликдәки сув ховданының улы массивиң үстүне абанып
дурмагыдыр.Ховданда сакланян бир миллиард кубаметре
якын сувуң өзи бар аграмы билен ашак басып,онсузам аякда
ерлешйән 80 мүң гектар мейданы ерасты сувуна гарк эдип
баряр.Бу ягдай гачып барян атың гуйругындан тутҗак
болушымыз ялы боляр,йөне биз ол атың гуйругындан дәлде,ялындан тутмалы,бойнундан гуҗакламалы ахырын.Онуң
үчин нәме этмели?Улы ховданың астындан сызып чыкян
сувлары алып гидер ялы япык дренаҗ-коллекторларыны
гурмалы.Аслында, бу өрән әхмиетли гурлушык ишлери сув
ховзуның хениз дүйби тутылманка я-да тутылян дөврүнде
ерине етирилмели экени,эмма ады ёкарда агзалан таслама
институтларының гүнәси билен –оны башгача нәме дийип
дүшүндирип болар-шол гурлушык ишлерини таслама гошмак
ёлберилмесиз дереҗеде “ятдан чыкарылыпдыр”.Нетиҗесини болса билйәрсиңиз! 100 мүң гектардан говрак мейдан
хатардан чыкды,хас догрусы эрбет шорлады.Бу затлара
инди ким җогап берсин?Буларың бары
эдераларың өз
араларын-дакы башдансовмалыгы дәлми? Онданам башга,
ховзуң төве-регинден Теҗене,Ашгабада гидйән улы сув
каналларының
угры
боюнча
угурдаш
гурулмалы
зейкешлериниң тасламасы хем багышлап болмаҗак
дереҗеде “ятдан” чыкарылыпдыр. Бу ишлер хәзирем ерине
етирленок.Бу кемчиликлери назара алып, шол ики таслама
44
иниститутлары бирлешдирилсе, мундан бейләк шейле
ялңышлыкларың болмазлыгына ярдам эдерди,дөвлетиң көп
серишдеси
тыгшытланарды..Ене-де
бир
зады
беллемели.Ханховуз массивинде “Башгарагумгурулшы-гың”
гурамалары тәзе дренаҗ-зейкеш газмак ишлерини алып
барярлар,көне зейкешлери арассаламак ишлерини болса
Мелиорасия ве сув хоҗалыгы министрлигиниң гурамаларына дегишли.Ине,шу ики гурамаларың арасында хем
арагат-нашык ёк,илки өңден бар болан зейкешлер
арассаланмаса, тәзе газылҗакларың пейдасы ёк,гепиң
келтеси бу ерде ики адараның ишиниң галташянлыгы
себәпли бөкденчлик дөре-йәр. Шонуң үчүнем массивде ер
ишлерини ерине етирйән әхли бөлүмлер бирлешдирилсе
талаба лайык болар,гаты көп серишде тыгшытласа
болҗак-дийип,Б.Җумаев җаныкяр. Элбетде, ол мамла.Ёкарда
айдыланлары гөз өңүне тута-ныңда, Ханховузда ерлериң
мелиорасия
ягдайыны
говулан-дырмагың
дийсең
дервайыслыгына гарамаздан ”Ханховузсув-гурулшык”трести
коллектор-дренаҗ газмак ишлериниң йыллык планыны
бары-ёгы 50 гөтерим ерине етирипдир. Ягдай шейле
болансоң гөвнүңе болмадса
трестиң ишгәрлери ТССР
Министрлер Советиниң Ханховуз массивиниң ягдайыны
говуландырмак барадакы карарындан бихабар ялы дуюляр.
Ханховузың улы гелҗегине середип пикир айлаңда Җоҗуклы
демир ёл дуралгасындан Гуланла ченли 30-35 километр
аралыга демир ёл чекиләенде хем болман дурҗак дәл
ахырын,соң шол ёл Гуланлыдан ончаклы дашда болмадык
Сарагт районына,онданам аңры элтиләенде хем болҗак.
Шейле эдилсе Сарагтың ыктысады ве медени дурмушының
45
хас өңе илерлемегине ярдам берерди..Хавва, Ханховузда
чөзүлмели меселелер энтегем кән,эсасанам адамлар барада
алада этмек үчүн тәзече ишлемегиң гереклигине дүшүнмели.
Ёгсам хоҗалыкларың арасында автобус гатнавуны ёла
гоймак өрән ваҗып меселелериң бири дәлми?Ол нәче чалт
чөзүлсе шонча-да адамлары массиве гөчүрип элтмек ялы
улы проблеманың чөзгүди аңсатлашар.Гараз,хенизем
дегишли везипелерде отуран адамларың бирентеги дөврүң
талабына лайык
иш усулына гирип биленок,ваҗып
меселелери чөз-мекде хаял-ягаллыга ёл берйәр.
Иши чалтландырмак меселесиниң ваҗыплыгы,онуң
вагтлайын компания дәлдиги дүшнүкли болса герек,көнече,
ягны ёкардан буйрыга гарашып ишлемек ялы гылыклары
арамыздан гысып чыкармак герек.Хут шонуң үчүнем дурмушың әхли еринде иши тәзече ёла гоймак,адамлар,яшлар
барада алада этмек, кынчылыклары еңип гечмекде өңе
окгунлылык,тутанерлилик герек.Иң эсасам Ханховуза эе
герек!?
Муны дөвүр талап эдйәр...
-Эдебият ве Сунгатың чыкышындан соң...”Ханховуза эе
герек”,1-нҗи апрел,1988 йыл.
Шу йылың 12-февралында хепделик газетимизде
Аманмухаммет Непесовың “Ханховуза эе герек”атлы макаласы чап эдилипди.Редаксия шол макаланы дегишли ерине
дерңеве иберипди.Тәзеликде халк депутатларының Мары
област Советиниң исполнител комитетиниң башлыгы Леонид Потаповдан шол макала җогап хаты гелип говушды.
Онда эсасан шейле дийилйәр:-“Ханховуза эе герек!”атлы
макалаңыз билен танышылды.Хәзир Ханховузда суварымлы
46
ерлериң 88,3мүң гектары бар,шонуң 82мүң гектарына говача
экилйәр.Экаранчылык мейданларының өзлешдирилен дөврүнден бәри бир миллион 574мүң тонна пагта хасылы алынды,
шонуң 630 тоннасы гыммат бахалы инче сүйүмли пагтадыр.
Ханховузда пагтачылык совхозларының 9-сы дөрэдилди,
шоларда 22 мүң адам зәхмет чекйәр.Гелеҗекде гөз өңүне
тутылшына гөрә ,бу ерде оба хоҗалык кәрханаларының 22си дөрэдилер,оларың 19-сы пагтачылык совхозы болар.
Газетиңизде догры беллейшиңиз ялы Ханховуздса административ меркезини дөретмек хакындакы меселе ваҗыпдыр.
Чүнки районың ачылмагы суварымлы мейданлары мелиоратив гурлышыгың хасабына 114 мүң гектара ченли
артдырмага мүмкүнчилик берйәр.2000-нҗи йыла ченли
болса пагта өндүрилишиниң мөчбери 244 мүң тонна ченли
артар. Хәзирки вагтда
бу меселелер областың хем
республиканың
партия
ве
совет
органларының
контроллыгында-гүн тер-тибинде дуряр...
Макаланың авторындан-Газете иберилен ёкаркы
җагапдан ики ай соң Ханховуз массивинде- меркези Гуланлы
шәхерчеси болан- тәзе Огузхан районы дөрэдилди.Бу ваҗып
меселеде өзүмиң азаҗык хем болса гошандымың бардыгына
гуванян-дыгымы гизләп дурҗак дәл.
-Эдебият ве сунгат,09 01 1988йыл,Агтарышлар,
ойланмалар,теклиплер..
Машгала потратчылыгына ак ёл...Хер пагтача бир
хасапчы герекми?Бу говы башлангыч кимлериң элини
баглаяр?
47
Арада бир колхозың башлыгындан “Сизде машгала
потратчылыгы билен ишлейән топарлар нәме үчин көпелиберенок?” дийип соранымда,ол”Көпелмезем...себәби ол
бизиң ики элимизем даңып ташлаяр,онсоңам хер потратча
бир хасапчы герек ”дийип җогап берди,шонуң билен бирликде
дүшүндириш бермекден боюн товлады.Бейле җогабың өзөзүнден дөремейәнлиги үчин, онуң себәплерини гөзледим.Хер
бир сорага дурмушың өзи җогап берйәр, йөне оңа вагт герек
экени.Ине,шол вагт хем гелип етди.Шу ерде кем-кәс санлары
гетирмели болҗак.
Сакарчәге этрабының Акяб обасының 10-нҗы пагтачылык бригадасында илкинҗи болуп машгала потратчылыгына гечен Гүлле Чолукованың үч адамдан ыбарат
топары, 14 гектар ерден 43 тонна пагта ягныды,хер гекдардан 30 сентнерден говрак хасыл алып, планы 130% ерине
етирди,колхоза 33,5 мүң манада дерек 53 мүң манат
гирдейҗи гетирип,хоҗалыгына 10 мүң манатдан говрак пул
газанды.Иң бегенчли ерем,өңки ыза галак бригада шол
машгала потратчының үсти билен йыллык планыны ерине
етирди.Потрат боюнча ишлән топарларың алан хасылы
колхозың ортача алян хасылындан хас ёкары болды.
Колхозың башлыгы тәзе йылдан машгала потратчылыгы
билен ишлеҗек топарлары хасам көпелтҗекдигини яңзытды. Түркменгала районының”Москва”обасының ватана
пагта ве бейлеки оба хоҗалык өнүмлерини сатмакда шу
йылкы дереҗесине етен йылы ёк.Мунуң себәби колхозда
машгала потратчылыгында ишлейән 26 топар дөрэдилип,
оларың гүйҗи билен шу вагта ченли 300 тоннадан говрак
пагта Ватан харманына табшырылды,хер гектарың хасыл48
лылыгы өңки йыллара гаранында ики эссе артды,ягны хер
гекдардан ортача 12 сентнер боланлыгындан 26 сентнере
етди.Пул серишделериниң тыгшытлылыгы болса 1,5 эссе
артды.Машгала потратчылыгының пейдасыны ене бир
мысал билен субут этмекчи. Мургап,Байрамалы,Сакарчәге
этраблары пагта планларыны артыгы билен ерине
етирдилер, себәби оларда потратчыларың саны көп.Мары,
Векилбазар этраблары болса пагта планларыны ерине
етирмэдилер,себәби оларда потратчыларың саны аз.Гепиң
келтеси, потратчылук усулы ики икиниң дөрт болшы ялы
дүшнүкли.Онда нәме үчүн хәлки башлык маңа бейле җогап
берди-кә?.Бригада потратчылыгы билен машгала потратчылыгының тапавуды нәме?Вагт факторының арадан
айрылянлыгы үчүн машгала потратчылыгында зәхмет
өндүриҗилиги 3-4 эссе артяр,”гич ятда ир тур,алты пишеги
артык ур”диймәнмидирлер?Шейле хем бу усулда сувуң тыгшытлы пейдаланылмагына,механизм ишлериниң догры
уланылмагына, өнүмиң хилиниң ёкары болмагына хем-де аз
вагтда көп өнүмиң алынмагына,зәхмет хакының,хакхасаплашыгының догры болма-гына,нәдогры-артыкмач чыкдаҗыларың арадан айрылмагына гетирйәр,шонуң ялы-да
ишде харсаллыгың,артыкмач говача экилмегиң,пагта сатын
алмак ялы пыссы-пыҗурлыгың көкүне палта уряр...Дурла,дур-ла,асыл шол башлыгың “Ики элиңи даңып ташлаяр”
диймегиниң себәби машгала потратчылыгының шол ярамаз
эндиклериң көкүне палта урянлыгы үчүн болаймасын?Онуң
‘Хер потратча бир хасапчы герек” диймесем хәдогры.Себәби
потратчының өзи өзүне хасапчы ахыр. Потратчы боланда
хусусы ери болмаса-да, өзүне вагтлайын ынанылып берилен49
лиги себәпли,бу эййәм оңа якын зат боляр.Адам пахыр өзүне
дахыллы,шахсы бәхбидине якын зады говы гөрер экени.Мен
яңы яшына етен агтыгыма ‘Шу овлаҗык сениңки”дийдим
велин, ол отуң бир чөпҗагазыны тапса-да, овлаҗыгына
элтип берйәр,турдыгы онуң янына баряр.Өзүңки ялы говы
зат ёк экени.Хут шол себәплем өнүмлери өсдүрмекде,
агротехники кадаларыны догры ве долы берҗай этмекде,
тәзе техникалары тиз орнашдырмакда, бол хасыл алмакда
бу ёлуң белли бахасы ёк.Ерлери потрат дәл,кәрендә дәл,
хусусы эечилиге берәйсең, онда гөр, нәхили нетиҗелер газанса болҗак?Бу ёл өнүмчиликде дөрейән хер хили ярамаз
ягдайлары арадан айырмакда, серишде тыгшытламакда ,
адамың зәхмедине гөрә хакыны алмакдакы иң ыгтыбарлы
ёл...
-Говача эдил эмзикли чага ялы,оңа иргинсиз идег
герек,”кесел тапынан-а дәлдир-дә,нәмеси етенок-ка?”дийип,
ядаман серетмели,диңе шонда олам хасыл эчилйәр.Ере-де,
эечилик гөзи билен гарамалы,алдатмалы дәл,алдатсаң олам
сени алдадар.Өз иш теҗрибәмде,инче токуртгаларың көмеги билен суварыш ишлери гечириленде өндүрүҗилик үч эссе
артяр,сув тыгшытланяр,хасыл көп алыняр.Кәбир хоҗалык
ёлбашчылары иш башармасалар гүнәлерини тебигатың
бойнуна атайярлар,йөне кәренде,потрат алынан ерден йылың нәхили гелендигине гарамаздан ёкары хасылың алынянлыгыны гөрйәрис.Догры,говачаның кеселлере чыдамлы,
хасылы ёкары тәзе гөрнүшлери көпелиберенок,ёкары өндүрүҗиликли пагта йыгян машынларсам ёк,ёгсам,бу угурлардан
алымлык дереҗесини аланлар бармак басып санардан көп
50
диййәрлер,нетиҗе велин аз...-дийип,гүррүңдешим
Гүлле
Чолукова җаныкяр.
Хәзир говачаның тәзе сорты, сорт арассалыгы үнүсден дүшүрилен меселәниң биридир.Ёгсам алымларымыз хер
йыл тәзе сортлары чыкарярлар,йөне олар ербе-ер,херси
айрылыкда ,айратын атызларда экилмейәр,шейлеликде, көне сортлар билен гарышдырыляр. Сорт арассалыгыны
сакламак үчин илки билен тохумчылыгы ёла гоймалы,онда
ишлейәнлериң җогапкәрчилигини гүйчлендирмели,хак-хешдегини артдырмалы.Чигитлериң гарышдырылмазлыгы үчин
пагта арассалайҗы заводларың ишлерини берк барлагда
сакламалы,ёгсам, 1-нҗи ве 4-нҗи сортларың гарышдырылян ягдайлары йүзе чыкяр. Инче сүйүмли тазе сортлы
пагта чигиди, совет сортлы пагтаның чигиди билен
гарышдырылян ерем бар.Себәби икисем шол бир завод-да
арассаланяр.Диймек,заводлар йөрүтелешдирилсе тохумың
гарыш-мазлыгына,хер бир тәзе сортуң өмрүниң узак
болмагына ярдам эдерди.Ери геленде, тохумың әтиячлык
горы дөрэдилсе талаба лайык боларды,ёгсам, кәхалатда 1-23-нҗи сортларда етерлик тохум болмансоң 4-нҗи сорты
,ягны яг чыкармак үчин уланылян чыгыдиң хем өнүмчилиге
уланылян вагты боляр,бу болса хасылың дүйпгөтер песелмегине гетирйәр.
-Өңлер ишден гелшиме меллегиме середердим,гөк
етишдирип,бош вагтларым әкидип сатардым.Инди меллеге
эл дегенок, эгер-эгер середемок.Мениң хәзирки говача экен
ерим 9871-нҗи тәзе сорт үчин оңайсыз хасап эдилйәр,
шонда-да, төвекгелчилик эдип,дерс дөкүп экдим. Азот бермән
еди гезек сув тутдым,боса-да, сувсак сорт экени.Онам мен-ә
51
азода дерек дерсиң көп берленлигинден гөрйән.Йөне хасыл бол
болды.Пагта ягшы агарандан соң машын билен йыгдым,нәме
дийселерем-боланок дийипдилер-9871 сорты машын билен
гаты говы йыгса болҗак экени.Аслында мен элим билен
пагта йыгмадым,диңе гырак-буҗак болаймаса.Бу тәзе сорт
гыммат,тоннасы 1730 манат.Догрусы, хасылы энтеҗигем
хас ёкары дереҗә етирсе болҗакды-дийип,Гүлле “Айтсаммыкам я-да айтмасаммыкам”диййән ялы чикинҗеңлик
билен маңа серетди-Машын билен ики гезек пагта йыганымдан соң, ере гачып галян 4-нҗи сортлы пагтаны”инди
йыгнасам ,онда оның өзүне дүшйән гымматының хас
артҗакдыгына “ дүшүнип,бригадире”Өз ишгәрлериң билен
галан хасылы йыгнай”дийдим.Догры,бир шерт билен,ягны,
галан хасылы эл гүйҗи билен дәл-де, диңе машын билен
йыгнап болян болса...Шоңа кәмил машынлар герек-дә.Мен
эсасы бир затдан –потратчылыгы,кәрендәни кәмил алып
барар ялы голланма китапларың ёклугындан көсенйәрин,
белки, бу барада алада эден тапылаяды-да?
-Шол голланманы өзүңем язып билйәрсиң ахырын,
говачаның,ериң дилине сенден говы дүшүнйән бармы?
-Олам-а шейле велин...Хер ким өз этмели ишини этсе
гову-да..
-Сен суратчы мугаллыма,чагалара билим берйәрсиң,
адамың кешбини гөзел хала гечирйәрсиң,булардан башга-да,
зехинли шахыр, гошгуларың энчеме йыл бәри метбугатда
пейда боляр.Ыхлас этсең голланманы хем язып билерсиң.
52
Гүлләниң гүррүңини,гозгаян меселелерини диңләп,онуң
кәриниң мугаллымадыгына хем ынанасың геленок.Өңде гойян меселелери велин ваҗып...
Оба хоҗалыгыны өсдүрмек, өнүмлериң өзүне дүшйән
гымматыны арзанлатмак үчин агротехники чәрелериң
дог-ры уланылмагы билен бир вагтда,минерал дөкүнлериң
догры ве долы пейдаланылмагы,ягны,азат,фосфор,калий
дөкүнлери-ниң гатнашыкларының
бир-бирине лайык
болмагы хөкма-ныдыр.Муны билмейән дайхан ёкдур.Эмма
муңа гарамаздан ,экин өсдүрип етишдирмекде,говачадан
ёкары хасыл алмакда азотлы дөкүнлериң бир тараплайын
көп уланылмагы довам эдип гелйәр.Бу болса белли болшы
ялы,пейдалы болман эйсем хасылың песелмегине,неслиңтохумың үйүтгемегине гетир-йәр,өсүмлигиң хасыла дуршы
гиҗикйәр, хасылы аз боляр, кеселе ве сува дурныклылыгы еди
эссе песелйәр.Юрдымызың көне суварымлы ерлеринде, азат
дөкүнини уланмаздан хем, хер гектардан 7-8 сентнер пагта
хасылыны алып болян-лыгына гарамаздан ,соңкы 10-15
йылың ичинде әхли оба хоҗалык экинлери азат дөкүнине
шейле бир уйгунлашды, хат-да йыл-йылдан азодың мукдары
артдырылып
дурул-маса,
экин
өсүшден
галып
башлады.Нетиҗеде, говача тохумы диңе азат дөкүнине
нешекеш ялы уйгунлашды.Бу ягдай ёкарда агзалан ярамаз
эндиклерден башга-да, ёкары азот дүзүмли чигит ягының
адамың
саглыгына
ярамаз
тәсирини
етирйәнлигидир.Бейлеки оба хоҗалык
экинлери хемгавун,гарпыз,үзүм,гөк экинлери, азодың көп яйрамагы
нетиҗесинде,
тагамыны йитирди дийсек ялңышмасак
герек.Бу экинлер етишенсоң, өз-өзүнден зая болуп,эрәп гидип
53
баряр.Эйсем, бу өнүмлериң өзүмизе,чагаларымыза кесел
гетирйәнлигини билемзок-мы?Билйәрис,йөне дымярыс.Бу
ерде “Алым-аграномлар
ниреде?” диен ерликли сораг
чыкяр.Я-да олара, бир тонна пагта хасылыны топламак үчүн
50-53 кг азот,17-21 кг фосфор,31-35кг калий элементлериниң
герек-дигини ене-де ятлатмак герекми-кә? Агротехники
чәрелер, суварыш ёллары догры уланыланда органики хем-де
микродөкүнлериң дөкүлмеги биленем өсүмликлерден ёкары
хасыл алып боляндыгынам,олара,адамлара ятлатмак герекми-кә?Билмедим,машгала потратчылыгың өндүрйән өнүми
бригада потратчылыгындан хас арзан ве якары хилли
боляндыгынам
дуйдырмак герекми-кә?Гүлле Чолукова
ынсап-лы
адамлар
барадакы
гүррүңи
ерликли
гозгады.Хәзир,өз шахсы бәхбидини
дөвлет бәхбидинден
ашакда тутян,арасса, ак йүрек,ынсаплы ёлбашчылар
дервайыс герек.Догрусы, олар ялы адамлары тапмак кын.Иң
бәркиси, адамың пикириниң, йүрегиниң хайсы бәхбиде йыкгын
эдйәнлигини
билйән гурал хем ёк.Ёлбашчы ишиниң
нетиҗесини гөркезйәнче йыллар гечйәр,нетиҗеде, эгер онуң
эли эгри болса, халк эмләги даргаяр,соң оңа дерек башгасы
гоюляр,хемме зат ене тәзеден гайталаняр.Бойнуңа алмак
кынам болсса- бу хакыкат! Муны диңе әхли пудаклары
хусысы эечилиге гечирип, еңип боляр. Гынансак-да,кәбир
агросенагат
бирлешиклериниң ишгәрлери, хоҗалык
ёлбашчылары
потратчылары
вагтында сув,дөкүн ве
техника билен үпҗүн этмекден-ә гечен,гайтам, терсине,
олара эмели пәсгелчиликлери дөредйәрлер.Шонуң үчинем,
машгала потратчылыгы гиң гериме эе болуберенок.Пагта
йыгыҗы машынларың механизаторлары йыгып берен паг54
тасының хакыны алярлар,йылың җеминде берилмели гирдеҗи болса ёк.Ер сүрүмде,беҗерги ишлеринде,дөкүн дөкмекде
ишлейән механизаторларың чыкдаҗылары үчин анык
хасапланан кадаларың болмазлыгы көсейәр.Ягны, механизмлер бир сагат уланыланда,төленмели пул потратчы үчин
анык дәл,трактор тиркеглериниң сагатлы уланылмагы хем
оларың чыкдаҗысыны артдыряр. Төлег сагатлайын боланда
җогапкәрчилик песелйәр.Хәзиркиси ялы, гүнде ики сагат
ишлесе олара бир гүнки хакыны бермели болмазды,хорма
боюнча етдик хакы берилерди.Потратчыларың йыгнан
хасылыны пагта базаларына өзлери табшырмалы эдилсе,
өнүмиң хилине ве мукдарына гөзегчилик гүйчленерди.
Ене-де, ер проблемасы.Ери көп йыллык кәрендэчилере
берилсе говы боларды,йөне, кәбир ёлбашчылар “Машгала
пот-ратчылыгына гечилсе,
пагта мейданы хемме
ислейәнлере етҗек дәл,ер етмедиклер соң гох-галмагал
турузар’ диййәрлер.Мунуң җаны ёгам дәл,йөне, олары чөзмек
үчин
машгала потратчылыгыны хоҗалыгың әхли
пудакларына
яйратмак
герек.Көмекчи
пудаклары
ачмак,ишлемек,келле
дөвмек
герек.Первайсызлык,
оваррамчылык,
җогапкәрсизлик
ялы
эндиклери
ташлап,хакыкы иши гечмек герек. Ёлбаш-чылары ене бир
яйдандырян
зат-потратчыларың
ёкары
хак
алмакларыдыр.Олар ондан, якарда агзалан башлыгың айдышы ялы, ‘Горкярлар”,”Бирден биз ялңышян болаймалы” дийип
чекинйәрлер. Булар ялылар барада М.С Горбачев шейле
дийди:”Ики ярым йыл-хемме зат яйбаңланян ве чалт гидйән
революсион этап үчин,мениң пикиримче көп вагтдыр.Биз
сабырлы демократик болдук,эгер ким үйүтгедип гурулмак
55
ислейән болса ,ол эййәм гошулды.Эмма гарашмагыны довам
этдирйәнлерден нетиҗе чыкмаса герек.Мен зәхметкешлере,
районлара,шәхерлере баштутанлык эдйәнлери гөз өңүнде
тутярын”Муңа мениң гошҗак задым ёк.
Ене бир меселе,ягны,потратчыларың газанян үстүнликлерине байраклар берилип,өзара ярышлар дүзгүнлери
тер-типлешдирилсе говы болҗак,себәби, мадды ве медени
тай-дан хөвеслендириш гуралы бизде җуда булашык ве
нетиҗесиз. Кәте өзара ярышда үстин чыканлара берилйән
байраклар, иш хакының үстүни хайсыдыр бир механики этнехер бир ишгәриң анык газанян иш нетиҗесине гошулан
гошунды хөкмүнде назара алынман,гөзбоягчылыга ёл
берилип,учдан-тутма хеммә төленйән этне хөкмүнде гараляр. Шунуң ялы ягдайлар билен көп адамлар өвренишипдирлер, ине,шейдибем гырадеңлиге ёл ачыляр,”сув гетиррен
билен күйзе дөвениң” арасы сайгарылмаяр.Шейдип,берилян
байракларың тәсири азаляр.Умаман,хоҗалыкларда бар болан мадды ве зехмет ресурслары нетиҗели уланыланда,
экеранчылык ишлери догры гурналанда, машгала потратчыларың саны көпелдилсе,мейданда пагта ве бейлеки оба
хоҗалык ишлерини кепиллендирилен эсасда алып барып
болҗак.Эсасам,дайханларың чекен зәхметиниң нетиҗеси
билен зәхмете хак төлемегиң арасындакы багланышыгы
пугта ёла гоймалы.Шейле эдилмесе, көп хоҗалыкларда
зәхмете хак төленшиниң дереҗеси-чекилен зәхметиң
ахыркы нетиҗесине,өндүрилйән өнүмиң хилиниң говулыгына
я-да ярамазлыгына баглы болман гелйәр.Бу затларың дүйп
себәби-айгытлайҗы иш бөлүмлеринде ёкары билимдүшүнҗели,ынсаплы,башарҗаң,тутанерли хүнәрменлериң
56
сайланып, сечилип алнышының пес дереҗеде барянлыгыдыр.Гечен йыл пагта планыны берҗай эден үлкәмизиң
зәхметкешлерине шу йылда хем улы үстүнликлери,үйтгедип
гурмак ишини хас гиң яйбаңландырмагы, машгала патратчылыгындакы топарларың саныны шу гүнлерден башлап
артдырмагы арзув эдесиң гелйәр.Гой,машгала потратчылыгына ак ёл ачылсын!
Автордан-Газедиң шу санының биринҗи сахыпасында
“Яш языҗының сосиал-граҗданлык позиссиясы” ат билен
ТССР Языҗылар союзының правлениесиниң пленумында,
союзың дөредиҗи яшлар билен ишлемек боюнча секретары
,шахыр Атамырат Атабаевиң гиңишлейин доклады ерлешдирилипдир.Онда хусусанда, шейле сөзлер бар:“Публисистика
эдебиятың хем җурналистиканың өзара бирле-шигинден
эмеле гелйән җанр.Ол сыясатың,ыктысадыетиң, эдебиятың,философияның,умуман аланыңда,җенгиетчилик ве ынсан дурмышының гайрагоюлмасыз ,дөвребап проблемаларыны гозгаяр.Җемгиет үчин публисистиң пикири хемише
герек,үйтгедип гурмак дөврүнде, ол хасам гымматлы.Ентек
долы формирленмедик болса-да,ыхласлы ишлеселер ызыгидерли кәмиллешселер ,гелеҗегине умыт баглаян яш публисистлер бизде бар.Олар Ёвшан Аннагур-банов,Ораз Ягмыров,
Какамырат Баллыев,Аманны Атаев,, Аразназар Хешдеков,
Аллагулы Юсубов,Аннагулы Хурмәммедов,Огулсенем Таңңыева, Ата Акбәбәев,Аманмухаммер НЕПЕСОВ,Нармухаммет
Какабаев ялы яшлардыр..”
Мен булары айтмак билен,Ватаның,илиң бәхбидини
араян меселелери гозгап,җемгиетиң аңына етирип билсең,
сениң хем ятдан чыкарылмаянлыгыңы яңзытмак иследим.
57
-Эдебият ве Сунгат №10(2667).Анна.10-нҗы март.
1989-нҗы йыл.
Эгри отурып, догры сөзлешсек...
Айтмасаң боланок
Шахсы хоҗалыкларың 51%-и сыгыр 53%-и гоюн
сакланок,27%-и болса хич зат сакланок.Себәби?Себәби колхозларда өри мейданлары ёк.Ногсанлыклары санасаң согабы бар
диен ялы.Ким булара җогап бермели?Адамың өзи бирахат
болса болмаз экени.Хәзир үйтгедип гурмак дөврүнде болуп
гечйән кәбир ногсанлыклары гөзүң билен гөрүп,шол барада
бирине айтмасам, маслахатлашмасам,шоны иле аян
этмесем,бөврүмде санҗы болуп дур.Бу хәсиет адамың
догабитди,аслы болшунда болмагам мүмкин.Кәбири гөрүп
йөрен затларыны болмалы затдыр өйдйәр,кәси ички
дуйгусыны диңе дашына чыкарып оңайяр,көплер бипервай.
Меңки болса айтмасам боланок!
Агшамара
өе
гелен
мыхманың
чилими
гутарансоң:”Хем чилим аларыс хем шәхере гезеленч бор
“дийип,Мары вокзалына бардык.Гең гөрәймели,буфетде дүрли
чилимлер шейле бир реҗеленип, оваданланып гойлупдыр
велин, чилим чекмесемем олара гөзүм гитди.Холодилникде
хер
хили
соклар,сувлар
чыгҗарышып
дур,дүрли
колбасалар,говрулан товук,эт диермиң,гараз, адыны тутан
задың бар.Мыхманым ”Гел шу импортний чилимем чекип
гөрейин-ле”дийип, айнамак иследими,нәмеми бир гап чилим
сорады.Сатыҗы,хер эгнинде бир пыяданы отурдаймалы
муртлы,даяв йигит узадылан пулы ызына гайтарып:,”Бу
ерде сатлык зат ёк”дийди.Мыхманым дүшүнмән:”Бир гап
58
чилим сораян!”дийип гайталады.Сатыҗы ене-де:”Бу ерде
сатлык зат ёк’’ дийди. Мен ол “оюн” эдйәндир өйтдүм.Өз
янымдан, “өйде хуршам ёкдур,гел, шу мыхманым үчин тайяр
товуҗагың
бирини
алайын,гыздырыпҗык
әберерин”
дийип:,”Маңа бир бөлек товук чекиң”диенимде, сатыҗы бизе
гаршы эгилди-де:”О-хов, яшулылар,дүшүниң ахыр,мен сизе
түркмен дилинде айдян,бу затлар сатлык дәл.Хәзир отлуда
дашары юрт мыхманлары гелҗеклер,шолар гелипгидйәнчәлер”Шу
затлары
вагтлайын
гоймалы”
дийдилер.Товугам,этем
өз
пулҗагазыма
өйүмде
тайынлапҗык гетирдим. Ынанмарсыңыз, хоҗайын” Нирден
тапсаң-тапда,дүрли чилим тапып,витринада гөркезип
гой”диенсоң,шу дашары юрт чилимлериниң габыны 3 манатдан алып, гетирип гойдум.Мыхманлар гитсе,ызына элтип,
өңки эесине берҗек”дийди.Шу вака дөрт-бәш ай мундан озал
болды.Асыл, диңе шол гүнем дәл,соң сорап-идәп гөрсем,
шәхеримизе дәл мыхманлар гелсе,шейле”оюнлар” мыдама-да