Muňa durmuş diýerler - 02

аянлык билен язан дервайыс макаласыны төвекгеллик билен
чап эден “ эдебият ве Сунгат “газединиң редаксиясына алкыш
айтмакчы.Ашыр Назаров, языҗы,Бейик Ватанчылык
уршуның ветераны.
-Себәп диңе утанч-хаядамы?-диен макала гелен сесленмелериң довамы,Эдебият ве Сунгат,40-2593-нҗи саны,2нҗи октябр,1987 йыл
-...Биз шол аялларың наданлык билен эден херекетлерини “етмиш” дийип атландырасымыз гелйәр.Энчеме чаганы етим гоюп,машгаланы даргытмага “етмиш” диймән
эйсем,нәме дийсе болар?Элбетде,этмишиңе,эден җенаятыңа
гөрә,җеза берилйәнлиги-де хемме кишә аян зат.Ягны Түрк21
менистаның җенаят кодексинде машгаланы я илиң машгаласыны даргаданлыгы үчин гүнәкәрлейән мадда бар.Ана,шол
мадданы кәмиллешдирип,якарда агзалан аяллар барасында
хем уланылайса адыллык боларды.Ол гелҗекде танапына
товсуп,ахлаксыз херекет этҗек болян
аяллара сапак
болмак билен бирликде,наданлык,ахлаксызлык себәпли
энчеме гүнә-сиз чаганың энесиз галмагының өңүниң
алындыгы боларды. Тиркиш Байрамов, Мары районы.
-Гахарлы хаты окадык.Ол өз дурмушымызда мундан
10 йыл өң болуп гечен вакалары ятлатды.Эҗем бизи,ягны
бәш чаганы ташлап,өзи башга бирине дурмыша чыкды.Шонуң
ялы еңилкелле эҗелере эҗе диен мәхирли,мылайым сөз
айдасың геленок.Ол какамдан айырлышмак үчин дүрли
бахана тапып,ырсараманы чыкарды.Какам иченокды,йөне
чилим чекйәрди.Хич хили бахана тапмансоң,какама’’Сен
кесел,, дийип уграды,гошларыны пайлашанларында болса
оңа *Кеселиң чагалара ёкашяр*дийип,бизи какамыздан
айырҗак болды,эмма эне мәхрини гөрмедик чагалар эҗем
дийип дурман какам дийдилер.Шейдип какамыз билен гүл ялы
яшашып йөрүс,бар кынчылыгымыз ызда галды.Иң кичи
җигим 8-нҗи сынпа гечди,мениң өзүм медисина училишесини
гутарып, Байрамалының чага догрулян бөлүминде ишлейән,
өзүм дурмыша чыкамок,йөне чаганы дүнйә индермекчи болян
энелериң азапларыны гөрйән.Нәдип доңбагыр энелер тапылярка?Адамсыны сыламаса-да,өзүниң кынчылык билен дүнйә
индерен чагасы үчүн яшамалы экен-дә.Мен өзүм ялы
чагаларың шейле халда кемсинмеклерини исләмок.Селби
Сейидова,Байрамалы шәхери.
22
*Бизиң пикиримизче “азгынлык диңе месликденмикә”
дийилсе бир тараплайын болар,шол обада “медени чәрелериң,
иш билен үпҗүнчилигиң говшаклыгындан болаймасын” диен
дүшүндириш хем нәдогры болса герек.Макаланың башында
авторың беллейши ялы,ол обаның хич бир обадан кем
дәлдиги,ыктысады ве медени дурмушының бейлекилерден
пес дәлдиги ныгталяр.Оба ёлбашчысының меселәни галыңа
сырыкдырҗак болмагы хем гөвнеҗай дәл.Макала сесленме
язан җурналист Таңңыеваның, ”белки, янёлдашлары гөвүнлерине дегендир,чагаларыны гоймага ер тапан дәлдир” диен
ялырак пикир йөретмеги билен хем ылалашамок.Бу ерде диңе
харам шахсы ислегден башга хич зат ёк.Хоммат Хоҗаныязов,Киров районы.
-,,Сув мейилли гырбага,, дийлени болаймаса,аягыны
гышык басмаҗак зенаны зат билен-де,пул билен-де ёлдан
чыкарып болмаз...Исагылы Ашыров,Халач р-ны.
-Уруш йылларының зенанлары нәхили гүн гөрүпдирлер!Агыр иш,өе гелселер чагаҗыклары ач...Ар-намыс ,әр
оҗагы хемме затдан белентде болупдыр.Шонуң ялы гөзеллериң,яр вепасына вепалыларың аягына йыкыласың гелйәр.
Тогтагүл эрешова,Фарап районы.
-Кәбир аяллар “Адамым билен айрылышсамам гүнүми
гөрерин,алимент аларын” дийип пикир эдйәрлер эмма бу
ерде улы бир зат йитйәр.Чага ата мәхринден махрум боляр,
онсоңам, ол писинт аял эдеп-экрамыны йитирип уграяр.
Бейле ягдайда чаганың кадалы тербие алмаҗагы дүшнүклидир.Базаргулы Җумагулыев, Дәнев р-ны.
-Машгала бинядының чагшамагына себәпкәр галың
дийип хасап эдйәрин.Галыңың галңамагына алып сатарлар
23
гүнәкәр.Олар ислән затларыны эллерини уран ерлеринден
тапярлар,орган ишгәрлери болса олары тутсалар-да,хайсы
ёл билен харыт аляндыкларыны аныкламан,олара дегерли
җеза бермән гойберйәрлер,шейлеликде, галың өз зәхерини
машгала дурмышының эмерине-дамарына сиңдирйәр. Огулгөзел Чарыярова,мугаллыма,Теҗен р.
-Арада оба баранымда,бир яшулы шейле дийди-“Сөйшен болуп алярлар,дерревем айрылышярлар.Уруш дөврүнде
ниче аял машгала әрсиз галды,йөне олардан ярамаз гепгүррүң чыкмады.. ”.Мен муңа гатырганҗак болдум,ойланыпойланып,ахыры шейле нетиҗә гелдим.Дөврүмизиң аял-гызлары уруш дөврүниң зенанларындан гөрелде алсалар говы
боларды.Гарягды Оразов,инҗинер, Ашгабат ш-ри.
-Эйсем,аяллар нәме үчүн өйлерини ташлаярлар?
элбетде, авторың беллейши ялы,машгаланың ыктысады
үпҗүнчилигиниң дереҗеси хем бу меселә ярамаз тәсир эдип
билер,йөне эхли себәп диңе шонда хем утанч-хаяда дәл болса
герек..Бәхерден районында хер йыл ника тойларының 500-ден
говрагы тутыляр,шол машгалаларың 18-20 болса,әр-аялың
никасыны бозмагы билен даргаяр-хәзир бу сан юрт боюнча
45-50 гөтериме етди-Онсаң судда никасыны бозмакчы
болянлары диңлесең-биз шейле хем этдик-көпленч гүнә
гелинде диесиң гелйәр.Мысал үчүн,район меркезинде яшаян
Язбердиевиң аялы адамсының башына агыр иш дүшенде,ол
өлүм яссыгында ятырка,ики чагасыны алып,өйүни ташлапдыр.Машгалабашы өлүмден халас эден лукманлара
алкыш айдып өйүне геленде,нәхили күлпетли пурсатлары
башдан гечирендир өйүдйәрсиңиз?Я-да Ленин адындакы
колхозда яшаян Ч-ның аялы 1980-нҗи йылдан бәри яшашып
24
йөрен адамсыны ташлап гидипдир,ики йыл бәри өйүнде
гөрүненок.
Суд-да
ярашык,барлышык
үчүн
мөхлет
берилипдир, эмма ол сыда гелмәндир,башга бир 46 яшы арка
атан аял чагасыны ташлап гидипдир.Муңа нәме дийип-нәме
айтҗак? Бу затлар догрудан хем әр-аялың бирек-биреге
хормат гойшуның песелмеги,эсасан хем аялларың гөвни
ёкарылык
эдип,гөвүнде
Кап
дагыны
күйсемеклериниң,машгала эглишик-сизлигиң ,хер кимиң өз
гепини гөгертҗек болмагының,сәхел давада пешеден пил
ясамага
йыкгын
эдилйәнлигиниң
нети-җеси
болса
герек.Өзем,шу никасыны бозянларың көпүсиниң гыммат
бахалы эгин–эшигиң давасыны эдип,безенип-беслен-мәге
хөвесек адамлар дәлдиги хайран галдыряр, мах-ласы оларың
сөзүнде дегерли тутарык хем ёк,олар судда “адамым азар
берйәр”,”сөзүмиз алышмаяр”, ”ичйәр, чекйәр”, ”пыланы-лара
гезмәге баря”,”машыны билен атам өйүме аз алып гидйәр”
диен ялы дүрли-дүмен сөзлери айдярлар.Арак ичйәр,тирек
чекйәр дийлен адамлар барланып гөрүленде болса,олар бу
дийилйән затлардан бихабар хем болуп чыкайярлар.Ери
онсаң
нәме?Онсоң
ене
дүшүндиришлер,
төвеллалар,ойланмага мөхлетлер.Догры,машгала бозуланда
тирек-кеш, араккеш эркек адамларың машгаласының башына дүшен товкулыгының мысаллары хем душ гелйәр.Бейле
боланда дөвлет канунлары эсасында ол адамлара дегишли
җеза чәрелери,беҗериш ишлери белленилйәр ахырын.Адамың
аклына айланмагына тәсир эдер ялы чәрелери гөрмек билен
машгаланы бозулмакдан саклаҗак болмак ,оны сакламак
җемгиетимизиң кануны талапларының биридир.Авторың
макаласында сенанларың иш билен үпҗүнчилигиниң пес
25
болмагы, дурмуш шертлериниң кемтерликлери-мысал үчүн
ясла голай ерден иш-бу улы месаелә тәсир этсе-де ,ол эсасы
зат дәлдир.Халкымыз гөвни дөвүк ишлемез диййәр,өзүм-ә шу
сөзи җайдар гөрйәрин.Бир махалкы ялы өйме-өй айланып
,,Ише чыкың,,дийдирмек нәмә герек?Экленч өзүңе герек,ише
чыкыбер,ишләне хемме ерде иш тапыляр,хөкүмет зәхмет
ресурсларының долы пейдаланылмаянлыгы үчин бу меселеде
дегерли карарлар кабул эдйәр,эйсем олар ише чыкың
дийилдиги дәлми?! Бу тутымлы,адамзат дөрәли бәри чөздүрмән гелйән улы меселеде гүнәни нәмә сүртҗегиңи билмән
чарп ураның хениз аз.Йөне бирҗе зады велин догрудыр дийип
хасаплаярын,илки исле аял,исле-де эркек болсун,өзүмизден
гүнә гөзләп билсек,өзүмизи гөрсек,көп дүшүнишмезликлериң
өңүни алып болса герек.
А.Мухаммедов, җурналист,Бәхерден р-ны.
-Аманмухаммет Непесовың хепделик газетимиз
’’Эдебият ве Сунгатың’’шу йылың 21-нҗи августында чыкан
санында чап эдилен гахарлы хатыны окап элиме галам
аланымы дуйман галдым.Кемсидилен ата,бойны бурлуп
галан чагалар гөз өңүме гелди.’’Эне’’диен белент сөзүң үстүне
атанак чекип, чагаларыны дөкүп гидйән аяллара адам дийип
болмаз,олар йөне бир сандыр.Борчларыны дүшүнмән диңе
хукукларыны талап эдйән бейле аяллар бимамладырлар.Яңуякында областмызың “Зәхмет байдагы ’’газетинде бир журналистиң Гаррыгала районындан 55 яшлы аялың 9
чагасыны, адамсыны ташлап,гоңшы өе аял боландыгы
барада макала-сы чыкыпды.Муңа обамыз болуп хайран
галыпдык,
’’бетерин-ден
сакласын’’дийип,якамыза
түйкүрипдик.Асыл бу ёканч кесел ялы башга ерлере-де яйран
26
болса
нәтҗек.Йөне
башга
бир
зат
бөврүңи
диңледйәр.Чагаҗыкларының гөзяшына дөзүп,башга бир өе
гирен аялың баран еринде-де,гадымы
эртекилерде
айдылышы ялы,алтын сачлы чага догруп,ала-яз болуп
отурмаҗакдыгына мениң гөзүм етйәр.Бейле аяллар икинҗи
өйүни-де
йылатмаз.Гүндогар
пәхимдарлармызың
бири:”Пулуңы йитирдигиң-хич зат йитирдигиң, саглыгыңы
йитирдигиң-көп зат йитирдигиң,намысыңы йитирдигиңәхли зады гутардыгы”дийипдир.Адамлар,шейле тетеллилерден гача дура-вериң!Гүлбиби Гурдова,техники ишгәр. Гызылетрек районы.
-Мен өз еңңеси билен харам кейпе баш гошан
йүвүрҗини язгарярын.Бәш чаганы ташлап гиден аяла болса
җеза берилмегини ислейәрин.Бейле писинт адамлар җемгиете-де,машгала-да вепа бермезлер.Чары Сапаргелдиев,
студент Ашгабат шәхери.
-Мен шол макаланың ашагында”Редаксиядан”дийлен
язгыны оканымдан соң,шу сетирлери язмага отурдым.
Редаксия шейле диййәр:”Эйсем меслик өз-өзүнден йүзе
чыкярмы?Онуң ахлак хем мадды көклери ниреде?Белки
аялларың обадан гитмеклерине хоҗалыкларда ишиң гуралышы,сосиал медени чәрелериң ярамазлыгы себәп боляндыр.
Белки вагтында уш билен үпҗүн эдилип халларындан хабар
алнып дурулса аяллар бейле ярамаз ише баш гошмаздылар?”.
Элбетде,бу сораг хөкмүнде язылыпдыр,җогап хөк-мүнде
“Ёк,бу затлардан дәл”дийип,ачык айтса болар.Шол азан аяллар обадан масгара болуп гиденлеринде-де,көпленч ене бир
обада месген тутярлар.Олары гызыкландырян зат медени
хызматлар билен рухы ислеглерини канахатландырмак дәл27
де, азгынчылыклы ёл билен өз ислеглерини канахатландырмакдыр.Бир чүйрүк алма бир бедре абат алманың ичине
дүшсе,әхли алмаларың чалт чүйремегине себәп болянлыгыны
белли ахырын.Шол чүйрүк алманы зыңмак герек. Дурмушымыза чүйрүк алма ялы тегмил болуп дуран азгынлыга гаршы
берк гөрешмәге вагт етен болса герек.Оба еринде азгынчылык эдилсе ,билинмән галанок,йөне шол азгынлара “йүзүң
үстүнде бурның бар”дийип билйән гурама ёлбашчылары ёк.
Макаланың гозган меселеси боюнча нәче язсаң
язып
отурмалы, гысгача айданымызда ,азгын аяллара,эркеклере
хем–гаршы берк гөреш алып бармалы.Оба ерлеринде олары
орта чыкарып паш этмели,йүзлерине масдгарачылык гарасыны чекмели.Шу гүнки гызлар эртирки энелер боланлыгы
үчүн энтек мекдеп партасындака олары дөвребап адамлар
эдип етишдирмек үчүн аладанмалы,оба мекдебинде окап
йөркә,кәбир гызлар килчиклиги билен сайланып уграяр.Хер
бир тохум гөгерйәр,гүллейәр,хасыл берйәр. Азгынчылыгам
эдил шейле-килчиклик,утанч-хаясызлык,бивепалык,ахырым
азгынчылык.Бу барада белки мугаллымлар хем чыкыш
эдерлер.Ахыр нетиҗеде азгынлыгың йүзе чыкмагына ишсизлигем,медени чәрелериң говшаклыгам,меслигем себәп дәлде,яшлара мекдеп партасындака говшак тербие берилйәндиги,ата-энелериңен олары башына гойберйәндиги себәп
боляр диесим гелйәр.
Чары Гурбансәхедов,механизатор,Сакар-чәге р-ны.
-Гызларың тербиеси,оларда зәхмеде болан сөйгүниң
кемала гелмегинде эне-атасы билен дең дереҗеде мекдеп хем
җогапкәр.Эгер-де окувчы гызлар яшлыкдан башлап кешдечилик, халычылык ялы окувлара гатнан болсалар,непис
28
сунгатың инче сырларыны эле алан болсалар,онда олар
өзбашдак машгала боланларында хем бош вагтларыны
шолар ялы ише саеп эдердилер,машгала гәмичини дең дереҗеде дартышардылар,ярамаз ишлере баш гошмаздылар.Бу
ерде бар гүнәни азгын аялларың үстүне йүклесегем,эркеклер
хем дең гүнәкәр.Шол йүвүрҗилер нәхили ынсап билен өз
якынының гүнүни бозмага милт эдип билдилер-кә?Бейик
Магтымгулының “Сакласын алла пенахында яман гөзден
сени” дийип,ынсапсыз гөзлерден аяп гелен затларына шейле
вагшыяна чемелешйән эркеклере-де хич ким эркек дийип
билмез.Дүрсолтан Хандурдыева,Гызыларбат шәхер,5-нҗи
орта мекдебиң мугаллымы.
-Макалада ады агзалан обаның арчыны ниреде гезип
йөркә?Нәме үчүн этраб ёлбашчылары болан ваканың анык
чөзгүдини тапмандырлар?”Бал тутан бармагыны ялар”
дийлен накыла эеренлериң көпүси-аммар мүдүрлери,контор
ишгәрлери,кассирлер эркек адамлар.Нәме үчүн аяллары
шейле ише чекип боланок,көп обаларда контор ишгәрлери
өзли-өзи
болуп ишләп,башга адамлары кемсидип
йөрлер?Эйсем,шу яланмы?Бу затлары нәме этмели? Дүйби
тейкары билен ёк этмели! Бу ерде
аяллар барада нәме
айтса болар?Олары догры ёла салмага вагт етди.Мениң
пикиримче
обадакы
аяллар
геңеши,оба
арчыны,җемгиерчилик
гурамалары
бу
затлара
серетмелидир.Ерли
гурамалар
аялларың
иш,дурмуш
шертлери барада алада эден болсалар,олар әрлерини,
чагаларыны ташлап,бет ишлере баш гошмаздыларАяллар
бизиң гуванҗымыз,янёлдашына,чагасына вепалы болуп,пәк
зәхмет билен ишләп,яшап йөренлер кән ахырын,гой,шолардан
29
авторың макаласындакы аяллар гөрелде алсын! Аннамерет
Пиргулыев,Гөкдепе р-ны.
- М...ве Б-ның аялларының өйлерини хем чагаларыны
ташлап гидендиклерини оканыңда”Бейле аяллар ниреден
дөрейәркә? ”дийип пикир эдйәрсиң.Төверегиңе гөз айласаң делил кән,ине бир мысал,биз хер гүн ёлагчы,ирден ише гидйәрис,
өйлән өе гайдярыс,автобусларың ичи урулып дыкылан ялы,
шоларың көпүси голтуклары букҗалы,беземен гелин-гызлар,
олар я-ха тоя баряндырлар я-да шәхериң дуканларыны элексокы эдип,делҗе харыт гөзлейәндирлер,тапян харытларыны
җыгыллыкда ики эссе бахасындан сатяндырлар,мен-ә шолар
ялылара “мугтхорлар”диесим гелйәр. Ашгабадың төверегиндәки обалара гөз айлалың.Ничеме гыз ише гатнашанок.Олар
эне-аталарының тайяр чөрегини иййәрлер,ислән гыммат
бахалы эшиклери алып бер диййәрлер,алып бермеселер болса
улы дава,гох!Хәли-шинди метбугатда өз җанына каст эдйән
гызлар барада язярлар,Муның себәби аңсат экленмәге,
дурмушдакы әхли задың аңсатҗа чөзүлмегине эндик этмек.
Гызлар “оны алып бер,муны алып бер”дийип,өвренен хәсиетлерини башга бир өе гелин болуп дүшенсоң хем довам
этдирҗек болярлар.Байлыга,аңсат экленҗе ковалашярлар,
шонуң үчүн хем кәбир аяллар газанҗы аз адамларыны
ташлаярлар.Макалада гелин-гызлара иш берилмәйәнлиги
барада хем язылыпдыр,шейле зат әхли ерде-де бар.Кәбир
ёлбашчылар диңе оба ерлерини дәл,эйсем шәхер эдараларында-да’Бизе гелин-гызлар герек дәл,ише алҗак дәл’диен
сөзлери
гайталамагы
говы
гөрйәрлер.Шейле
ёлбашчысумаклардан хем дынмага вагт етдими-кә
диййәрин. Гунча Хоҗагелдиева, Ашгабат р-ны.
30
-А.Непесов аял-гызлар барада өрән догры айдыпдыр.
Аял-гызлар хем эдил эркеклер ялы догры дурып,герек еринде
танкыт этмели,эмма кәбирлери диңе шолары өвүп арша
чыкарып гидип отырлар,хәзир бизиң бирентек аял-гызларымызда утанч-хая ёк, сөйги ёк,бар билен-битенлери пул,
алтын, машын...шол хем сөйгүлери. Гелди Ныязов,Теҗен рны.
-Мен шәхер судында улы секретар болуп ишлейәрин
хем-де университетиң хукук бөлүминде окаярын.Шу вагта
ченли,ягны,шу йылың алты айының довамында бизе никаларыны бозмак үчүн йүз тутан эркек адамларың хеммесиниң
гүни хем эдил макалада ады агзалан адамларың ягдайлары
ялы.Бу затлара мен хем меслик дийип дүшүнйәрин.Меслиги
илки кимлер эдип башлаяр?Эсасан эдара ёлбашчылары.Я-да
башга бир ягдай-хайсы дукана бар,диңе эркек адамлар
гайшарып ишләп отурандыр,эмма аяллар гурулшыкда
зәхмет чекйәндир.Эгер хемме эркек адамлары сөвда эдарасындан айрып,аяллары гойсаң гелишмезми? Узук
Байрамгел-диева,Гызыларбат шәхери.
-Макалада гозлалян меселелер барада айдыланда ,онда ховсала дүшере эсас бар.Ери геленде онуң бир тараплайын
языландыгыны хем айдасымыз гелйәр.Эгер автор алада эден
болса ,геңешлигиң көмеги билен машгаласыны терк эден
аялларың өз пикирини хем билип билерди,бу болса макаланың хас тәсирли болма-гына ярдам эдерди ве машгала
бозулмаларың
себәбини хас аныклашдырмага көмек
боларды. Дургунлык йылларында
шейле ягдайларың
көпелендигини биз билйәрис.Аз ишләп көп пул топламагы
башарян адамлар шол дөврүң ичинде көңле гелдиклерини
31
этдилер.Шейле ярамаз
эндикли адамларың җемгиете
етирен
улы зыян-ларының бири хем
гелин-гызлары
аздырмагыдыр,чүнки”Пис писи тапар,сув песи”дийлиши
ялы,җүбүси пуллыҗа адам-ларың “гечисиниң яйрамагына”
ёлбашчылар голдав берйәр-лер.Шейле ярамазчылыгың йүзе
чыкмагына орта мекдеп-лериң,ёкары окув җайларының
мугаллымларының,оба,
шәхерче
Геңешлигиниң
ёлбашчыларының
хем
гүнәкәр-диклерини
айтмак
герек.Себәби,өзи эрнине чилим гысдырып дуран мугаллымың
окувчына”Чилим зыянлыдыр”,я-да гым-мат бахалы көйнек
гейип,алтын шай-сеплери дакынып мекдебе гелйән
мугаллыманың”Гызлар,байлыга
ковалаш-маң!”,”Алтынкүмүше гызыкмаң!” дийип,ынандырып билмей-ши ялы оба
ёлбашчылары хем бу угурда анык иш гечирмән, шейле
ярамазлыгың
өңүни алып билмезлер.Ерли гурамалар
тарапындан”Бир машгалада 50 йыл,30,40 йыл”агзыбир яшан
әр-аялларың хорматына душышыклар гечирилсе,оларың
дурмышың аҗысыны-сүйҗүсини дең чекишишлери барада
гүррүңлери диңленилсе,машгала бозмага,оба чәгинде шол
машгалада йүзе чыкан вака гүррүң берлип,онуң йүзе чыкмагына кимиң гүнәкәрдиги хакда оба адамларының пикири
диңленилсе оңат нетиҗе берерди.Бу угурда җемгиетчилик
ерлеринде ишлейән адамларың өзүни алып баршына гөзегчилиги хас гүйчлендирмек билен өңе гидишлиги газанып
болар.Бизиң оваррамчылыгымыз, бипервайлыгымыз, гелеңсизлигимиз җемгиетде ярамаз эндиклериң дөремегине алып
баряр.Омардурды Хапбыев,Мары шәхери.
-Бар,еңңеси азгын экевни-дә.Онуң яңы йигрими яша
етен,муртыны палта кесмез йүвүрҗисине нәме диерсиң.
32
Гайта, агасының оҗагының бүтевүлилигини ,онуң ар-намысыны горамагың дерегине,өзүнден 15-20 яш улы еңңеси билен
гош бирикдирмеси нәмекә?Шейле ягдай иррәк вагтда бизиң
этрабда хем болупды, ягны,М.атлы гелин бирнәче йыл
яшашандан соң хич бир себәпсиз ёлдашыны ташлап,өз йүвүрҗиси билен гачды,йөне,М.соңкы “сөйгүлиси” билен хем узак
яшашман,ондан дашары башга адамлар билен арагатнашык
саклапдыр,нетиҗеде соңкы ёлдашы гелйән адамлар билен
уршуп,түрмә дүшүпдир...Д.Абдыкалыева,Газанҗык
-Хатлардан хабар алып...Эдебият ве Сунгат,13-ноябр,
1987нҗи йыл.х
“Себәп диңе ытанч-хаядамы?” атлы макала хакында.
Гадырлы окыҗылар!1987-нҗи йылың 21-нҗи августында
бизиң газети-мизде Аманмухаммет Непесовың “Себәп диңе
утанч-хаядамы?” диен гахарлы хаты чап эдилипди.Ахлак хем
ыктысады меселелери гозгаян бу хат окыҗыларың арасында өрән гиң сесленмәниң дөремегине себәп болды.Редаксия
гелйән сесленмелериң хениз хем ызы кесиленок.Биз оларың
телимсини гысгалдылан гөрнүшде окыҗыларың дыкгатына
хөдүрледик. элбетде, хатларың хеммесини чап этмек мүмкүн
дәл.Оларың
аглабасында
өңки
айдылан
пикирлер
гайталаняр. Ашгабатдан Гурбан Реҗебовың, Векилбазардан
Мерет
Реҗе-бовың,Мургапдан
Оразгелди
Керегулыевиң,Чаршаңңыдан
Җумагүл
Хамдамованың,
Керкиден Гандым Ёлбарсовың, Сакарчәгеден Сейдулла
Чарыевиң, Алмаатадан-Газакстан-А.Бекмурадовың, Ленин
районындан Оразмухаммет Акыевиң, Ашгабат шәхеринден
Теҗен Тәчмырадовың,Фарапдан Роза эшимбаеваның,Калинин
районындан Хыдырбай Гурбановың, Достлукдан Огулдурды
33
Рахымованың,Теҗенден
Гурбангөзел
Ашырованың,Бехерденден Алламырат Ысмаиловың,, Ашгабатдан Ата Аллабердиевиң,Байрамалыдан Мухамметмырат Гурбановың,Красноводскиден Хоҗагылыйч Назаровың, Гәвүрсден Берди Кулыевиң,Түркменгаладан Җумалы
Нурбердиевиң,Гушгудан Дүрлигөзел Бердиеваның ве бейлекилериң,җеми эллә голай чап эдилмедик сесленмеде, гахарлы
хатда язгарылян ногсанлыклар билен дүйбүнден ылалашып
болунмаҗакдыгы хакында гөс-гөни айдыляр,машгала оҗагының мукаддеслигини сакламаян, бизиң җемгиетимизиң
ахлак дүзгүнлерини әсгермейән адамларың гаршысына
барлышыксыз гөреш үнделйәр.
Окыҗыларымыз “Эдебият вр Сунгат”газетиниң шол
гахарлы хаты чап этмек билен догры иш эдендигини бирагыздан тассыклаярлар.Хатда гозгалян меселәниң дервайыслыгы үйүтгедип гурмак дөврүнде хас чылшырымлы хас
чынлакай ягдая эе болды.Дургунлык йылларының зыянлы
аламатлары зерарлы хас гөзилгинч хала етен меселелере хер
тараплы баха берилмесе,эртирки гүн батлы гадам билен
илери гитмек бизе кын дүшер..
Гынансак-да Аманмухаммет Непесовың гахарлы хатында айдылян фактлара хер тараплы серэдилип, төвереклейин пикир өврүлйән ойланмалар редаксия говушмады.
Языҗылар,сунгат ишгәрлери, алымлар,җемгиетчилик,Геңеш
ишинде ишлейәнлер бипервайлык гөркездилер.Окыҗы көпчүлигини толгундырян мөхүм меселә оларың первайсызлыгы
бизиң бөврүмизи диңлемегимизе себәп боляр.Биз соңкы
йылларда дөрән аматсыз ыктысады ягдай билен баглылыкда ахлак меселесине баха берйән чуңңур хатлара
34
гарашыпдык.Себәби Непесовың хатында ыктысады хем ахлак меселелериниң дең дереҗеде агзалмагы йөне ерден
дәлди.Бизи биынҗалык эдйән ахлак”кеселлериниң” дөрейиш
чешмеси дурмушымыздакы ыктысады нәсазлыклардан гөзбаш алярды.Шол гөзбашлара өкделик билен окыҗыларымызың үнсл чекилер өйдүпдик.Редаксия сесленме ёллан
окыҗылардан өрән хошал.Оларың хатларыны окап,гахарлы
хатдакы язгарылян аялларың диңе бир макалада ады
агзалан оба-да дәл-де,бейлеки ерлерде-де бардыгына гүвә
гечсе боляр. Респуб-ликаның мөчберине хәсиетли меселе
барада чындан алада эдилмегине бирэййәм вагт болды.
Голайда редалсияның векили агзалян оба-да болып,обаның
ёлбашчылары билен гүррүң этди.Ил-гүнүң абрайына далаш
эдмейән шейле ярамаз фактларың өз обаларындан чыкмагы
,гахарлы гүррүңде гепбашы болмаклары олара җуда ёкуш
дегирпдир.Догруданам бу оба районда өңде барян хоҗалыгың
бири,олар бу йыл хем 39-нҗы октябрда дөвлете пагта
сатмак планыны берҗай этдилер.Зәхмет үстүнлигини
газанмакда айратынам аял-гызлар ишеңңирлик гөркезипдирлер.Экин мейданларын-да җепа чекян аялларың машгаладакы хөзүри хем зәхметлери ялы якымлы,нетиҗели.Гахарлы
хатда язгарылян аялларың машгалада, колхоз ишине-де
вепасы ёк.Оларың кәбири оба гурамаларының берк талап
этмеклери нетиҗесинде,чагалара ярамаз гөрелде гөркезмез
ялы олардан четлешдирилипдир,бет ёла баш гошан адамларың гаршысына берк кануның кабул эдилмегини,олары ёла
салмакда
район ёлбашчыларының айгытлы көмек
бермеклери соралыпдыр. Ярамаз гылыклы ,җелепчилик ялы
айылганч пишә баш уран аяллара гаршы энтек бизиң
35
канунымызда җеза чәреси ёк,эмма җемгиетчилик шонуң
болмагыны ислейәр.Шол ислег окыҗыларымызың сесленмелеринде хас әшгәр дуюлды.Йөне ахлак меселесинде диңе
кануның гүйҗүне даянмак җуда бәрден гайтмак
боляр.Халкың ахлак тайдан сагдынлыгы бизиң яш несли
тербиелейшимизе баглы.Ярамаз гылыклы аяллар бу гүн
асмандан гачан адамлар дәл.Олар бизиң говы гөрелдәмизи
гөрмән,хакыкы тербийәмизи алман өсен дүйнки чагалар.Бу
гүн олары ёк этмели дийип гыгырмак аңсат.Эгер биз
җемгиетиң сагдынлыгыны чындан ислейән болсак,шол
ярамаз кәре баш уран адамлара тәсир эден ягдайлар барада
ымыклы
ойланмалыдырыс.Аманмухаммет Непесовың
гахарлы хатының төверегинде болан гүррүң бизи белли бир
дереҗеде ойланмага меҗбур эдендир,илиң ат-абрайыны песе
дүшүрйән пес гылыклара,бет ишлере йигрен-җимизи
артдырандыр.Йигренҗиң
артмагы
бет
ишлериң
гаршысына эртирки гөрешиң хас нетиҗели болҗакдыгыны
аңладяр.
“Эдебият ве Сунгат” газетиниң редаксиясы...
-Гахарлы хатың авторындан ики агыз гошмача-Көп
йыллап шәхер этеклериндәки обаларың бириниң арчыны
болан аял доганым бу макала барада-Доганҗыгым,макалаң
аз вагтлыгам болса бимахал чак ыгышып йөрен гызгелинлериң топугына какды,йөне аз вагтлык...Инди өйҗүкли
телефон дийип бир бела чыкды,Худай сакласын!...-дийип,
башыны яйкады...
Бу макала барада диңе бир газеде дәл,мениң өй
адресиме хем йүзлеррче хат гелип говушды,оларың көпүсиниң
мазмуны якарда агзалян хатлара меңзеш,шол себәплем ола36
ры бу макала гошмакдан сакландым,йөне,гошгы билен язылан бир окыҗының хатындан кәбир бөлеклери гетирмеги
макул гөрдүм.
Өйи
ташлап,бүкдүң
билим,
Бошатдың
сен
долы
дулым,
Нәлет
айдар
улы
илим,
Илим урар Ләле сени.
Догурдың,ташладың
чагаңы,
Гулагңа
илмеди
агланы,
Әсгермән
доган-аганы,
Чага урар Ләле сени...
Чарыгулы аганың аглап язан бу сетирлериниң нәме
хакда барянлыгы сизе дүшнүклидир, гадырлы
окыҗылар...
-Хекаялар йыгындымы окан теҗенли шахыр Төре
Чарының язан хаты.Хат гылгалдылып алынды.
Аманмухаммет,мен китабыңызы окап йүрегимде
галан тәсирлери айтман отурып билҗек дәл.Мениң бир
хәсиетим бар,бу хәсиет чагалыгымдан галыпдыр.Мен хич
кими йүзүне өвүп билемок,ондан эл чекип билмән гелйән,
хәзирем мен сизиң йүзүңизе өвгүли сөзлери айтмак ниетим
ёк.Йөне,сизиң бу чаклаңҗа,пенҗегиң җүбүсине сыгян
китапчаңызы окан адам,дурмуш салланчагында үврелип,шол
вакаларың ичине гиренини өзи хем дуймаса герек.
Хекаяларыңы окасамам, публисистикаңы окасамам гаты көп
зада гөз етирйәрсиң. Баласыны овгана уградан энәниң
болшы гөз өңүңде җанла-наныны дуйман галярсың я-да
хекаяларыңы,айратын хем “Халасгәри”окап отыркаң гөзүң
овасы долярда, гутармазлыгыны диләниңи дуйман
37
галярсың.Мениң сизе этҗек арзувым,галамың йити
болсун,китапларың хөврүниң көп болмагыны,ил-халкың
ынҗан еринде шол ерде пейда болмагыңы,оларың гүлен
еринде гүлкә гошулмагыңызы чын йүрекден арзув эдйәрин.Шу
китабың ады билен багланы-шыклы бир гошгы яздым.Шоны
хем сизе иберйәрин.
Утанч
хая
ниреде?
Намысы
сепеләп
ериң
үстүне,
Ар
аякда
галды,көпүң
кастына.
Ниче хыянатлык эдип достуна,
Кервенин
пул
билен
чеке
барадыр.
Шейтаның
элинден
алдылар
кәрин,
Ничелер
ал
салып
алдаяр
әрин.
Өзге җахыллары тутунып ярын,
Байлыга
намысын
дөке
барадыр
Догры сөзләп дост боланлар даш галды,
Бинамыслар
ил
аркадан
хош
болды.
Гыз уясын сатан көне иш болды,
Меслер
дессурымыз
йыка
барадыр.
Ханы
утанч-хая,ханы
намыс-ар,
Илимде
көпелди,ишсиз-у-бикәр.
Ахмырлы
дем
аляр,үмбилмез
Дияр,
Гөге гарап яшын дөке барадыр.
Сөзүмиң соңунда,адама илкинҗи бир зерур зат,берк җан
саглык,ишиңизде элмыдама үстүнлик,гиҗелер ятман язян
хер бир сөзүңизиң сәхер дамҗалары ялы арасса,рухыңызың
Көпетдагың иң бейик герши ялы белент болмагыныарзув
38
эдйәрин.Сизи чуң йүрекден хорматламак билен Төре Чары
оглы.
- Ханховза эе герек! эгри отурып,догры сөзлешсек...
Эдебият ве Сунгат,13-нҗи феврал,1988-нҗки йыл.
Ханховуз массивиниң ер сув гурлушыгында ишлейән
ики трестиң ерине етирйән ишлериниң пулуны төлейән
дирексия бар,эмма ишлери кабул эдип алар ялы эе ёк.Оны
хәзирликче дирексияның өзи кабул эдип аляр.Ягдай шейле
болансоң, гурулян десгаларың хил дереҗеси оверликли
дәл.Муңа гурлушык десгаларына гетирилйән өнүмлериң хил
тарапы-ның ярамазлыгы,өнүмлериң комплект гөрнүшинде
амала ашырылмазлыгы,ишлериң гечирилҗек ерлериниң
максат-нама эсасында тайяр эдилмезлиги хем зыян
берйәр.Ине, середип гөрүң:Бүзмейинде өндүрилйән демирбетон
өнүмлери
илки
Гәвүрсдәки,соң
Җоҗуклы
стансиясындакы база, стансиядан болса гурлушык
десгаларына дашаляр. Нети-җеде, өнүмлер үч-дөрт гезек
йүкленип-дүшүрүленсоң,онуң хили заяланяр.Ене-де,бир ваҗып
меселе бар.Дегишли гурама-лар өз җогапкәрчилигини дуюп,
якындан алада этселер, гурлушык материалларының
өнүмчилиге
комплекс
иберилме-гини
хем
газанса
боларды.Ине, Сакарчәге районының Полта-раский адындакы
колхозының меркези болегинден гечйән гөтерме бетон
ябының ичине гойлан плиталарың сепле-ринден яндакдыр,
сыркын, гамыш ялы хашал отлар гөгери-шип отыр.Ябың
гырасыны чөп басансоң,алакалар мүнзешип, бетон ябы
гумдан долдурярлар.Гуланлыдан Җоҗукла гидйән ёлуң
угрундакы бетон ябың ягдайы-да шейле.Иш тасламада
гөркезилши боюнча гечирилсе, бейле ягдай болмалы
39
дәл.Себәби, бетон плиталар гоюлмазындан өң ябың ичи
текизленип,ызгар гечирмейән плиёнкалар билен өртүлмели.
Плиёнканың үстүнден болса,бетон плиталары гоюлмалы.
Плиталарың сеплери говы арассланып ,ёкары хилли бетонланмалы. Плиёнкалар гоюлмаса, плиталарың сеплери берк
бетонланмаса,сув өңкүси ялы ере сиңип, ене-де ериң зейиниң
артмагына гетирйәр.Онсоң “Бейле көп серишде чыкарылып
гурулян бетон япларың нәмә гереги бар-ка?”диен ерликли
сораг гелип чыкяр. Адамларың өз ерине етирйән ишкерине
пархсыз гарамаклары етҗек дереҗесине етди.Ёгсам, яңкы
бетон яплар гурлуп йөркә,иши кабул эдип алянлар ,олары
барлаянлар нирә серетдилеркә?Шейле адамлардан хасабат
сорамага вагт етди.Арада таншым,бир прораб оглан”Шейле
херекетлери этмеҗек болсаңам боланок,плита болса
плиёнка ёк,плиёнка болса плита ёк.Айыңам аягы,планы болса
долмалы диййәрлер.Онсоң плиталарың плиёнкасыз гоюлян
махаллары-да боляр”дийип зейренди.Шол ярамаз эндик дәлми
бизи көп ягдайлара,хатда җенаятчылыклы ёллара итерйән?
Ёк, херки задың етерини-етмезини айтмалы дөвүр гелди.Ине,
мысал үчин,гечен йыл “сув,аз болды,говачамыз сувсуз гурады”