Muňa durmuş diýerler - 09

ишини эдйәр”дийип җогап берди.Айтҗак боляным,эгер-де биз
хусусы эечилиге гечсек,онда биз,металлоломо иберилйән
онларча-йүзлерче механизмлериң кадалы ишлемегини газанардык.Адамлар техника тапманларында эшек арабаны
уланярлар велин,өнүм өндүрмек билен болярлар.Өнүм өндүрилсе, болчулыгам болар.Мен шоны үндеҗек болярын.
Хәзир ”Коне ыкдысады сыясат”барада хем
гүррүңлер
эдилйәр. Догры мен ол сыясатың дурмуша гечирилиши билен
таныш дәл.Йөне оны өз гөзи билен гөрен,яшы 90-а сер уран
Ата аганың берен гүррүңини сизиң дыкгатыңыза етирмекчи.
–Шол вагтлар дайхана иследигиче ер берердилер.Сув
өлчеглиди.Хер ким өз ерине исле,бугдай,исле пагта,гараз,
иследигиче экин экерди.Мен мысал үчин,өз ериме говача
экердим.Чигит ериңе гөрә берлерди.Техника болмансоң әхли
153
иш эл гүйҗи блиен эдилерди.Пагтаны йыгып,өйүң янындакы
чукурлара салардык.О вагтлар хәзирки ялы зат ёкды.Бир
чукур долса,онуң үстүни япып,бейлекә гуйярдык.Йыгымың
ахырларында хасапчы айланып, о вагтлар үч-дөрт оба бир
мирап,бир хасапчы,бир арчын боларды,”Бу йыл пагтаңы табшырҗакмы?”дийип сорарды.Өзүңе герек болмаса ,табшыр
диййәнем ёкды.Менем “табшырҗак”дийсем,”Пагта дыкар
ялы халта герекми,әкидер ялы араба герекми?”дийип
сорарды, герек болса”Халтаң бахасы шунча,арабаны уланянлыгың үчин бахасы шунча”дийип айдарды.Разы болсаң,
аларсың, разы болмасаң,өз гүйҗиң билен пагтаңы әкидибермелисиң.Онсоң, барарсың велин, пагтаны кабул эдерлер.
Бахасы шунча манат диерлер.Яныңда векилиң дурандыр.Ол
шол алян пулуңдан чигидиң бахасыны,халта алсаң
халтаң,араба алсаң,арабаң багасыны тутуп галярды.Шондада, бизе галян пулуң мукдары бир-ики йыла аркайын
етерди.Догра догры диймели.Шол йылларда дайхан яңы бир
яйнап яшамага башлапды...
Ата аганың гүррүңинден чен тутсаң,шол вагтлар
дайханы өз угруна ишлемәге гоюпдырлар.Ол болса бир-ики
йылда дийсең говы нетиҗелери берипдир.
–Маңа галса-ха...-дийип,Ата ага пешенели ак сакгалыны сыпалап, нирәдир середйәр.-Алып-сатарлара, хәзирки
дилде җеллатлара,телекечилере ёл ашҗак.Гой, ниреден
тапса гетирсин,сатсын,дүкана табшырсын. Хәзир обаларда
өндүрлип,заяланян өнүмлериң хетди-хасабы ёк ахырын.Хас
догрулап айтсам,оба,совхоз болсун,коопера-тивлер болсун,
телекечи болсун,ислән еринден ислән баха-сында алсын,ислән
бахасында хем сатсын!-Ата аганың айдяны орс дилинде
154
“спекулясия”, түркмен дилине гечири-ленде җеллап боляр.
Җеллап хер зат эдер,харыды арзан алҗак болар,ислән
бахасына-да сатҗак болар. Ине,биз шу канун боюнча ишлән
вагтымыз,диңе шонда җеллапларың арасында гөреш
дөрейәр,хер ким көп зат гетирип пейда газанҗак
болар,нетиҗеде харыт көпелип,бахасы ашак дүшер.Хениз
адамзат дөрәли бәри харыды көпелтмегиң шундан говы ве
аңсат усулы тапылмандыр.Эгер-де биз җеллапларың,
телекечилериң ишини канун эсасында горасак, олар бизе
дийсең көп иш битирип берердилер.
Шу ерде башга бир зады белләсим гелйәр.Шол җеллаплар, телекечилер өз ичимиздәки өндүрилйән харытлары
алып сатып җеллапчылык этмели дәлдирлер.Олар харыды
башга ерлерден гетирмелидирлер. Базар-мунуң өзи бүтин
эмләги халка пайлап бермек диймекдир.Ол болса ёк.Диймек
бизде гизлин базар бар.Дөвлет сөвдасында харыт алҗак
гүманың ёк,энчеме эссе төләп алмалы.Саглыгыңы пул төләп
беҗерт-мели,эгин-эшиги бахасының үстүне пул берип
алмалы.Пуллар санлыҗа адамларың элинде.Шундан чыкян
нетиҗе-дөвледиң
сөвда
нокатларыны
ятырмалы,
дуканларың текҗелериниң бошлугы үчин нич кимиң келлеси
агыранок,дукан
мүдүриниң,
сатыҗыларың,аммар
мүдүрлериң киселерине аграм дүшенок, айлыклары йөрейәр,
дашынданам башардыгындан уряр.Эгер шол хусусы дукан
боланлыгында-дуканчы
хер
зат
эдерди,
машын
тутарды,араба тапарды,пыяда гидерди,болманда эшекли
харыт гөзлегине чыкарды,йөне дукан текҗелери бош
дурмазды,дукан бош болса ол ишләп билмезди..Бир дукан
мүдүри билен ёкаркы меселелер барада пикир алышдым.Ол
155
өзүни эли эгриликде айыплаяндырын өйдүп менден гаты
гөрҗек болды,ол “Бизи барлап дурлар,хемме зат канун
боюнча эдилйәр,йөн, эсасы зат өнүм өндүрйән аз,өзара
гатнашыклар кесилди,гытчылыгың себәби шонда”дийип,
өзүни аклаҗак болды.Мен оңа”Сенден этиң килосы 3 манат
вагты 5 манатдан эт алдым,эйсем шол эли эгрилик дәлми?”
дийсем,ол гаты гөрүп,инди мениң билен геплешеси хем
геленок.Догры,сатыҗыларың ичинде ынсаплысы,канун боюнча ишлеҗеги ёкдур дийҗек дәл,йөне базарың кануны
тебигатың кануны ялы ахырын.Харыдың өзи болман,идеги
көп еринде хич бир ынсаплы адам ишләп билмез.Айдалы,бир
дуканчы ынсаплымышын,оңа харыт гетирйәрлер,шол вагт
бир пулмеси онуң башлыгының адындан гелип” Харытларың
үстүне шунча пул берҗек,хеммесини маңа бер” диййәр.
Дуканчы гөвнемән харытлары өз бахасындан сатяр.Мунуң
соңы нәхили болар?Бейле дуканчыны я-ха улы башлыгы
диеними этмедиң дийип ишден бошадар,себәби харыт
айланышыгының белли бир бөлеги оңа бармаз,я-да сатыҗы
ишден чыкып гитмәге меҗбур болар.Эгер ишден бошамаҗак
болса онда хәлки пулмес-ә әхли харытларыны сатмага
меҗбур болар.Шейдибем,ишлемән газанч этмегиң ишләп
газанч этмекден хас аңсатдыгына, хас ёкарыдыгына дүшүнер-де, иң бир ынсаплы адам базар канунының терсине гидип
билмән дөвүлер...
Бир зады ене-де гайталап айтмак ислейәрин.Гадаган
этмек ёлы билен биз хич зады газанып билмерис.Бир адамы
басаның билен,бирини ишден айраның билен,ягдай үйтгемез.
Адамың тебигы ясалышы шейле,ол гадаган эдилен зады
этҗек боляр.Ыкдысадыетиң кануны-да гадаган этмек ёлуна
156
боюн боланок.Ине,билшимиз ялы,спиртли ичгилери ятырмак
барада канун чыкардык, хатда, Ашгабадың айна
заводындакы чүйше ясаян бөлүми хем ёк этдик,мүңлерче
гектар үзүмлери гопардык.Нәме,шонуң үчин арак ичйән
азалдымы?Арак ичйән хер зат эдер,тапар,ичер өң арасса
арага пул төлейән болса,инди элде ясалан арага пул
төләр,йөне ичер.Дөвлет нәче ыкдысады зыян чекер?Нәче
адам мундан пейдаланып, баяр, ничелер зая арагы ичип
кеселләр.Мунуң өзи нәмәни аңладяр? Гадаган этмек-бу догры
ёл дәл.Болчулык дөретҗек болсаң, говы яшайша ёл ашҗак
болсаң,кануның
җенаят
бөлүмине
гирмейән
әхли
бөлүмлерине
ругсат
берилмелидир.
Гой,харыт
өндүрсин,сатсын,гыт ерине әкидип сатсын!Мунуң өзи
көпчүлик үчин пейдалы зат ахырын.Әхли өсен юртларда-ха
адамлар шейле ишлер билен гүмра болуп,харыт болчулыгыны дөредип гелйәрлер.
Мениң бу пикирлеримиң окыҗыларың кәбирине
дүшнүксиз, горкунч гөрүнмегем мүмкин.Белки,кәбири мениң
билен җеделлешер. Белки,бири чуңңур оя батар.Хер зат-да
болса,мен дурмушымызда болуп гечйән ягдайлары болшы
ялы сизе етирйән,шонуң ёлларыны өз дүшүнүшүм боюнча
язып гөркезйән.Белки,мениң пикир эшидишимден башга говы
ёллары салгы берҗек бардыр?.Мен оларың хиҗисинденем йүз
өвүрмездим.Иң,эсасы зат - болчулык дөретҗек болян ислендик, кооператордан,кәрендечиден,кичи кәрханалардан ве
бейлекилерден йүз өвүрмездим.
Хәзир диңе бир мениң дәл,әхли адамларың келлесини
базар нырхының меселелери гуршап алды.Шонуң билен
бирликде көпүмиз оларың ниресинден бармалыдыгыны,базар
157
боланда,нәми иш этмелидигини билемзок.Онуң инче сырларына дүшүнемзок.Хавва,бу меселеде биз энтек йөрҗенйөрҗен. Шонуң билен бирликде базар барада соватлы
адамлары тайярламак меселесинде гол говшурып отырыс.
Халк көпчүлиги барада айтманыңда-да, ыкдысадыетде өмүр
ишләп гелйән адамларам алҗырашып йөрлер.Базар боланда,
гысгача,алыҗылар билен сатыҗылары душурмак боляр.
Хәзир хер дүрли ёллар билен харыт гетирип,алыҗылары
канагатландырянлар бар.Меселем,телевизоры 13-17 мүң
манада,кондиссенери 14 мүң манада гетирип сатярлар. Йөне
бир бөлек чөрек алҗак болуп,көпүгини санап нобата
дуранлара гөзүм дүшйәр велин яңкы башарҗаңлара болан
йигренч дуйгусы дөрейәр.Ол көпүк санаянлар хәзир сениң
телекечилигиңе, җеллапчылыгыңа,дүшүнип бараноклар.
Оларда гайтам, шолара йигренч дөрейәр.Халк көпчүлигиниң
пулы болмаса, ислеги болмаса,шол телекечилер нәче җан
этселерем,базар меселеси угруна барар өйдемок.Шонуң үчинем биз базарың инче сырларыны халка өвретмели,нәме
этсеңем,шолар билен этмели.Болмаса,халк бизе дүшүнмез.
Марының гөк базарында бир яшулы”1946-нҗы йылың
ачлыгындан бәри шейле гытчылык гөрмәндим”дийип
зейренйәр.
Ерлериң уланышы барада хем айтман гечмек болмаз.
Мары этрабының “Мухадов” адындакы обасының адамларының меллек ерлериниң умумы мейданы 200 гектара
етенок,эмма Мары шәхерини ве бейлеки ерлери гөк билен
үпҗүн эдйәр.Мүңләп гектар ерлери болан оба-совхозлар
базара екеҗе кило гөк чыкарып биленоклар.Ине хусусы
бәхбит өңе сүрленде нетиҗеси нәхили боляр экени.Диймек,
158
мениң пикиримче,ягдайдан бир чыкалга бар.Олам, ерлери
дайханлара бермели.Кәбирлери”Ери алян ёк”диен гүррүңи
яйрадярлар.Догры,асырларбойы голастында дийлени эдип
гелен халк бирбада ишҗеңлик дийлен зады биленок.Шонуң
үчин болмагам мүмкин,ише горкулы япышярлар.Хусусы эечилигини өсдүрмек, ерлери дайханлара бермек,завод-фабриклери ишчилере бермек,өнүм өндүрмегиң эсасы ачары....
-Эдебият ве сунгат,3-нҗи июн,1988-нҗи йыл.Малы
мал эдйән эеси..
Юрдумызда малларың тохумының ярамазлашмагының ве олардан алынян өнүмлериң мукдарының барха
песелмегиниң себәби нәме?Җаныпкеш малдарлара нәме үчин
өз ислегине гөрә ишлемәге ругсат берилмейәр?Дөвлет
агросенагат ишгәрлери муңа нәхили гараяр?
1975-1987-нҗи йылларда облстда хер сыгырдан
алынян сүйдүң мукдары 1500 литр боланлыгындан 2197литре етирилипдир. Өсүшем бар ялы.йөне(гадырлы окыҗы,
шу йөнелери көпелтмели боляндыгымыз үчин өңүнден өтүнч
сораян)шу нетиҗелер ненеңси газанылыпдыр,малларың
тохумыны говуландырмагың хасабынамы я-да баш саныны
артдырмагың хасабына? Союзымызың дүрли күнҗегинден
хер йылда Мары областына 1500 төвереги тохум гара мал
гетирилипдир,соңкы несиллерини хем гошуп җемлесек,бизиң
йөнекейҗе хасапламалармыза гөрә оларың саны 110 мүңе
етҗек.Хакыкатда болса, оларың саны 1983-нҗи йылда 78,7
мүң боландыгындан 1987-нҗи йылда 88 мүңе етипдир.Йөне
бу тохум маллар гетирилмедик вагты бар болан 70 мүң
төвереги гарамал ве оларың несиллери ниреде? Диймек,
159
оларың әхлиси эте гечирилен болуп чыкярмы?Бар шейле
болсун диели.Бар соңкы тохум малларың 110 мүңүнден хер
хили ягдайлар билен 1987-нҗи йылың ягдайына 88 мүңи
галыпдыр диели.Онда нәме үчин алынян сүйдүң мукдары
дийсең аз,хатда гечен йыл йыллык план хем долдурылманмдыр?Диймек,херси 1500 2000 манатдан сатын алнан
гара тохум маллар гүнде 6 литрден сүйт берйәрдә?Ёк,бу хеңе
геленок.Хәзир шейле пул алып базара барсаң азындан 15-18
литрден сүйт берйән сыгры сайлап-сечип алып болҗак
ахбетин.Нәме үчин гетирилйән тохум малларың берйән
пейдасы аз?Гараз,кәбир ёлбашчыларың халкың өңүнде радиотелевидение аркалы чыкышларында бир сыгырдан 3000-3500
литр сүйт алыняр дийип агыз долдурып паңламаклары шу
ерде гең гөрүнйәр. Гызыкланян сорагларыма җогап гөзләп
хоҗалыклара айланып йөркәм,бир адамың берен гүррүңини(ол өз адыны гөркезмезлигими хайыш этди)мени
гызыкландырды.Ол шол тохум маллары гетирмәге гидйәнлериң бири экени. Областлардан йыгнанып,тохумчылык
заводларына гитмели адамлар нәме үчиндир көпленч даш
ерлере Белоруссия,Украина уградыляр.Ине, онсоң бәрден
барарсың, велин, заводың векиллери сени шейле бир гаршы
аларлар,хи гояй.Олар ёкары ве биринҗи сортлы малларыны
хич махалам береноклар,бизе диңе икинҗи ве соңкы сортлы
малларыны берйәрлер.Догры, алман гайдып хем боляр,эмма
өңден шертнама болансоң хөкман алаймалы.Дагы,нәтҗек!
Оларда сүйт,эт планда эсасы гөркезиҗи болуп дурансоң,
ёкары хилли ве көп сүйт берҗек тохум малларыны бизе
берип гойбермезлер ахырын.Оны бизем билйәс,оларам
билйәрлер.Ёгсам тохумчылык заводларының эсасы гөркези160
җиси-тохум маллары тайярламак болайҗак ялы.Эмма ол
бейле дәл.Ине онсоң кәте өзүнден битмесе заводың
төверегиндәки хоҗалыклардан 400-500 манада-да дегмейән
маллары йыгнап, 1500-1800 манада дакып гойберйән вагты
боляр.Нетиҗеде бу”операсияда’’ики тарап хем улы”шахсы
утуш”газаняр,эмма дөвлетиң бәхбиди велин, бир гапдалда
галяр.Ёгсам шол малларың ата-энесиниң,ондан өңки
ковумларының нәче сүйт берйәндигини, ягны 3-4 арка
аңырсы барадакы маглыматлары саклаян йөрите
карточкалары
болмалы.Ол,карточкалар,догрысыны
айтсаң,соңкы гыссага-ралыкда додурыляр,я-да кәте эдилиши
ялы”Сиз маллары алын, карточкалары ызыңыздан
уградарыс” диййәрлер. Маллар алнып гайдыланда ёлда ийҗек
ийимлери янына йүклемели,эмма ол затлар эдилмейәр,онсоң
җанаварлар бу ере хепбик болупҗык зордан гелйәрлер.
Ине,онсоң хепбик болуп хоҗалыклара пайланан малларың
бирнәчеси галнып билмән өлүп гидйәрлер,галанларам мал
хасабына гошянчаң көп чыкдайҗы этмели боляр.
Ине тохум сыгырларың заводлардан алып гайдылышының гайгылы кыссасы шейлерәк. Хоҗалыклара
гетириленсоңам,оларың сакланылышы гаты гөзгыны,кәбир
хоҗалыкларда тохум маллар доңуз ятагында сакланып,
бейлеки хер дүрли тохум маллар билен биле бакыляр,ерли
тебигата уйгунлашян дөврүнде берилмели гошмача ийм
билен үпҗүн эдиленок, бир,ики,үч яшлы маллар бир сүрә
гошулып бакыляр,нетиҗеде, бир яшдан гечип-гечмәнкә
гулаҗынлар букудан чыкяр, энелиге етишмедик гөлелерден
догян гөле кичиҗик,кемли, гөйдүк,көп халатда улалып
билмән өлйәрлер,энелери болса шондан соң өсмеден галып
161
гөйдүкйәр.Хакыкатына середениңде гөлелери ики яшына
етип барярка бука гоймалы,эмма хоҗалык ёлбашчылары
артык гөле алмак максады билен ол дүзгүнлери сакламаярлар,нетиҗеде,тохум маллар тохумыны йитирип ёк
болуп гидйәрлер.Ислендик оба барып тохум малыңы гөркез
дийсең гөркезип билмезлер, догры,малларың саны түкел
болмагы мүмкин,реңклери меңзешдир, эмма тохум мал
дәлдир.Доглуш шахадатна-масына серетсең бир мал,еринде
башга мал.Иң бәркиси, гетирилйән малларың дөртден
бириниң гулагындакы белгилер билен бар болан ресминамадакы белгилерр габат геленок. Мунуң өзи,тохумчылык
заводларында ве тохумчылык ишлери билен мешгул болян
хүнәрменлериң нәме билен “мешгулланяндыкларыны”
гөркезйәр.Бу меселәниң ене бир тарапы бизи гаты
геңиргендирйәр,олам,нәме үчүн бир я ики тохумчылык
заводы билен мыдамалык шертнама баглашып, мал алмагың
дерегине 10-15 нокатдан дүрли сортлы тохум маллар
алыняр?Бейлеки республикаларда, менде бар болан
маглумада гөрә,тохум малың бир я ики гөрнүшиниң
тохумыны говуландырмак боюнча иш гечирилйән болса,бизде
бу иш тутуш Союзың тохум малларына теҗрибе гечирйән
хоҗалыга өврүлен ялы болуп гөрүнйәр.Мысал герекми,баш
үстүне.Маллар Белоруссиядан 2-3 нокатдан,Латвия, Литва,
Өзбегистан,Эстониядан,Украинадан 2-3 нокатдан,Россия
юрдундан 2-3 нокатдан гетирилйәр.Мары этрабына соңкы 5
йылда шейле малларың 800-ден говрагы гетирилипдир,эмма
этрап сүйт өндүрмек боюнча иң ыздакы орны эеләп гелйәр,
ягны,соңкы 3 йылың ичинде сүйт планы диңе шахсы
хаҗалыклардан йыгналян сүйдүң хасабына доляр,велаят
162
боюнча ортача гөркезиҗә етип биленок.Шу ерде ерликли
сораг-пул бары төленип гетирилйән,гүнде 15-20 литр сүйт
бермели малларың сүйди нирәк гитди-кә?Этрабың бейлеки
хоҗалыкларында хем ягдай шейле,диймек,өнүм өндүрмекде,
алынян тохум малларың хич хили гошанды гөрүненок-да!.
Бу барада этрабың баш зоотахниги Амангелди
Астанов билен гүррүңдеш болдум-Гетирилйән маллар ерли
климата уйгунлашмаяр диениңиз билен ылалашып билҗек
дәл,нәме үчүн олар гыргызларда,тәҗиклерде уйгунлашып
бизде уйгунлашмалы дәл?Себәби оларда малларың ганыны
ерли ягдая гөрә үйүтгетмегиң үстүнде мыдамалык
ишлейәрлер, бизде ол эдилмейәр,онсоңам,дүрли тохумдан
болан малы көп алярыс,мунуң өзи говулыгың аламаты
дәл.Пагта дийип,от-ийме үнс бермедик,маллара серетмедик,
берилйән иймитиң кадалы ёкумлылыгыны газанмадык,көп
фермаларда ише йүрек билен япышян хүнәрменлер ёк,тәзе
болан гөлеҗиге гүнде 6 литр сүйт бермели,эмма ол берленокдийип,ол өз гүнәсини кесекә йүкледи, йөне гетирилйән тохум
малларың сакланышы,эмели тохумландырыш чәрелериниң
баршы барада хич зат айтмады.Хер хоҗалыкда,белли болшы
ялы,сыгырлары эмели тохумландырян хүнәрменлер бар
,оларың көпүси өз кәрини ерине етирмекден дашлашдырылып, башга ишлерде, аммарда,тур-отур,керсен гетир
ишлеринде уланыляр,оларың этмели ишини өкүзлер өз
ислеглерине гөрә ерине етирйәр.Област дөвлет тохумчылык
стансиясы шертнама боюнча хер гутусы 2 манатдан болан
үч мүң гуты тохумы хоҗалыклара сатяр,96 градус совукда
дурмалы ол тохумлар үчин Чырчыкдан сувук азот
гетирилип,
стансиясының
хоҗалыклардакы
йөрите
163
термосында сакланыляр. Тохумлар 7000-8000 литр сүйт
берйән малларыңкы. Ерликли уланыланда өрән ёкары пейда
гетирип билер.Йөне гынансагам, яңкы айдышымыз ялы,көп
хоҗалыкларда эмели тохумландырышың шейле усулы
уланыланок, ассиминаторларларың ярамаз ишлемеги хоҗалык ёлбашчыларының биагырлыгы нетиҗесинде дөвлетиң
йүзлерче мүң манады совуляр.Ёгсам тохумландырышың
гелҗеги дийсең улы. Хоҗалык ёлбашчылары бу меселе билен
гызыклансалар, угруна середип иш йүзүнде өзлешдирселер
гаты улы утуш газанса болҗак.Йөне бу хем спесиалистлериң
ынсабына баглы.Мал докторларың агыры эдип шол
малларың тохум-ланышыны үч айдан соң иргинсиз барлап
дурмагы,эгер гысыр галан болса тәзеден тохумландырыш
ишлерини гечирмек барада спесиалисте гөркезме бермеги
герек.Эмма”100 сыгыр-дан 70 гөле алярыс”дийип,утанман,
халкың өңүнде улы үстүнлик газанан хөкмүнде чыкыш эдйән
ёлбашча сагат малың гысыр галмага хакының ёкдыгыны
дүшүндирмек герекми? Мары област агросенагат бирлешигиниң баш зоотехниги Влидимир Ашотович Миносян билен
ёкарда гозгалян меселелер боюнча пикир алшанымымызда,ол
шейле дийди:-Областмызың көп хоҗалыкларында көп
мукдарда от-ийм тайярланылмаянлыгы себәпли,алынян
сүйдүң мукдары дийсең песлигине галяр.Эсасы ийм
герек,ийм.Эгер ийм етерлик болса,онда биз 3500-3600
литрден аз нетиҗе газанмалы дәл ахырын,Ёкаркы
агзанымдан башга-да,онуң ене-де эсасы үч себәби бар.
Бири,хоҗалыклардакы тохум-ландырыш билен мешгулланян
спесиалистлериң ишлемейән-лиги,ишлеҗеклери хем кәбир
хоҗалык ёлбашчылары тарапындан четлешдирилйәнлиги164
дир. Шону арадан айырмак үчин биз кәбир ишлери гечирип
башладык,ягны областың хоҗалыкларының 40-%-инде
ассиминаторлар өз айлык-ларыны област тохумчылыкмалдарчылык бирлешигинде алар ялы этдик.Херсине тохум
гөле алмак үчин йөрите план бердик.Икинҗиси-бизе гелйән
тохум малларың ерли хова ягдайына өвренишмеги үчин
азындан 2-3 йыл герек, өвренишенлеринем өрә чыкармак
кын,себәби сәхел вагт чыкарылса кесел тапынып
дурлар.Шонуң үчинем ерли малларың эсасында тохум
малларың баш саныны өсдүрмек зерур дийип хасап эдйән.Бу
угурда эййәм азда-кәнде иш гечирилди,Ягны өңлер хер йылда
ортача 1500 саны тохум мал Союзымызың дүрли ерлеринден
гетирилйән болса инди шу йыл оларың саны азалдылып 700-е
гетирилди. Индиден бейләк башга ерден гетирилйән маллары
хасам азалдып,ерли малларың тохум ягдайыны говуландырмагы гөз өңүнде тутярыс.Шейле эдиленде малдарчылыкда хасабат иши говуланып,хер 100 сыгырдан 100 гөле
алмак башардар дийип чак эдйәрин.Үчүнҗиден,хәзир
республикамыза 10-15 дүрли тохум мал гетирилйәр.Мунуң
өзи дийсең ёлберилмесиз ягдай болса-да,хәзире ченли эдип
билйән ишимиз ёк.Ине середип горуң!-дийип,Владимир
Ашотович
маңа
дөвлет
агросена-гатының
6-нҗы
январындакы 7-нҗи номерли буйругыны гөркезйәр.Диңе шу
буйрукда Белоруссиядан,РСФСР-ден, Латвиядан,Литвиядан,
Гыргызыстандан ве енеки ерлерден дүрли тохумлы маллары
алмаклык областмыза ёкардан планлашдырыляр...Ёк,биз
инди дүрли тохумы алмаҗак боларыс.Бу малдарчылык
бабатында ёкары ёлбашчыларың гөркезмеси ялңыш дийип
хасап эдйән,онсоңам шол малларың бахасы бир-ики
165
йыллыкда
хич
бир
себәпсиз
100%
гымматладылды.Кәшгә,бахасына гөрә гову тохум мал болса.
Миноянсың айдянларының җаны бар.ишиң хәзирки
ягдайында,мениң дүшүнишиме гөрә,озал бар болан кәбир
тохумчылык хоҗалыкларам өз хакыкы әхмиетини йитирип
барян ялы болуп дур.Шоңа гөрә-де,биз ерли спесиалистлермизиң башарҗаңлыгына,теҗрибесине даянып, ата-бабалардан гелйән сайлап-сечип тохум алмак усуллармыза даянмагымыз герек. Малдарчылыкда өңки дүзгүнлер,талаплар
өрән чалт үйтгедилмәге дегишлидир.Чүнки,гүррүп азык
программасыны чөзмек барада гидйән вагты формаллыклардан дашлашмак герек! Гелиң,үйтгедип гурмагың эдйән
талабына лайык херекет эделиң! Ёкарда агзалып гечилен
кемчиликлери дүзетмек,өрли ягдая укыплы тохум малларыарвана дүйәни,гаракөли гойны,сарыҗа гойнуны, ахалтеке
атларыны етишдирен малҗаңлы адамларың несиллерине
башартмазмыка?
Дүканлары этли,яглы сүйтли этҗек болуп эдйән
аладаларымыз,гөршүмиз ялы,нетиҗесиз.Тохум мал дийип
1800-2000 манада сатын алнан маллары гөрениңде,олардан
сүйт аларын диен умытдан-а гечйән,гайтам,чагаларың
ийҗек сүйдүни шол җанаварлара гетирип бересиң гелйәр.
Онсоң олардан нәдип эте,яга,гөлә гарашҗак?!Ет, яг,сүйт
болса зерур.Мүмкинчилигимиз бар болуп,халкымызам малдачылык өнүмлери билен үпҗүн эдип билмезлигимиз вели өрән
гынандырыҗы ягдай.
-Эдебият ве сунгат,28-нҗи октябр,1988-нҗи йыл,
Газетиң чыкышындан соң.
“Малы мал эдйән эеси”
166
Шу йылың 3-нҗи июнында хепделикде чап эдилен
“Малы мал эдйән эеси”атлы макала Мары облагропромың
хем областың тохумчылык боюнча спесиалистлери тарапындан ара алнып маслахатлашылды.Үстүмүздәки йылда
тохум малы кеседен гетирмеги чәклендирмәге йыкгын эдип
уградык.Бу диңе ыкдысадыет билен дәл-де эйсем, областың
хоҗалыкларында тохум дәл малың ёклугы биленем
баглыдыр.Областың кувватлы тохумчылык эдаралары
(област дөвлет тохумчылык стансиясы,тохум малдарчылык бирлешиги, эмели тохумландырыш боюча кооператив ) малларың тохумлылыгының хилини говуландырмага
чалы-шяр.Хәзирки вагтда областа кеседен гетирилен
гөлелер өтен йылкысындан ики эссе аз.1990-нҗы йылдан
башлап,бу саны азалтмак,Мургабың гөле идtдилйән хоҗалыгыны хем хас гүйчли ишлетмек гөз өңүне тутуляр.Тохумы
говуландырян өкүзлериң гетирилмеги довам эдер,йөне,
оларың саны азалар. Макалада гозгалян меселелериң
догрыдыгы беллени-лип,малларың көпелмеги хем оларың
тохумлылыгының хилиниң говуландырылмагы боюнча бирнәче чәре дурмуша гечирилйәр.Мары област агроппромының
башлыгының орубасары О.Реҗепов.
Редаксиядан:Дервайыс меселе гозгаян материаллары
чап этмек билен,редаксия дегишли гурамалардан “Оны
эйдерис,муны бейдерис”диен башдансовма җогаба дәл-де,
анык херекете,оператив чөзгүде гарашяр.
<...чәклендирмәге
йыкгын
эдип
уградык>.
<...хилини
говуландырмага
чалышярлар>.
<...гүйчли
ишлетмек
гөз
өңүнде
тутуляр>.
167
<...оларың
саны
азалар>.
<...бирнәче чәре дурмуша гечирилйәр>.
Ёлдаш О.Реҗеповың редаксия иберен хатыны башдансовма җогабың нусгасы хөкмүнде белләп,редаксия шол хатдакы” Кеседен гөле гетирмеги бес этмели”диен җүмләни”
Кеседен гөле гетирмеги азалтмалы”гөрнүшде кимиң ве нәме
үчин дүзедендиги билен хем гызыкланяр...
Автордан:-Мениң язгыларымда,еллерине нагт пул
алып тохум
мал алмага гидйәнлериң 500 манатлык
маллары 2000 манатдан алдым дийип,галп ресминамалар
дүзүп,бахаң
аратапавудыны
киселерине
уряндыклары,нетиҗеде
ашакы
ишгәрлерден
ёкаркы
ёлбашчылара ченли уммасыз пулуң өзара пайлашылянлыгы
айдылярды.Редаксия
ол
җүмләни
галдырыпдыр.Ёгсам,кеседен гөле гетирмәни бес этмели
диймегиң
ерине
“Кеседен
гөле
гетирмәни
азалтмалы”дийилип берилен җогабың дүйп себәплерине
дүшүнердилер.
2.Медениет,эдебият ве сунгат.Публисистика
-Эдебият ве Сунгат,номер 11-2928,11-нҗи март,1994нҗи йыл. Дамана ёлум,дам-дам-дам...
Чөлүң тот-тозаныны,эпгегини дадан киши додагыны
кепедип, дага етип баряр.Онда ысгын-мыдар бара меңзәнок,
гүлер йүзүң ысам ёк.Ол дагың икинҗи гершинден үмсүмҗе
өтүп,дыза етип дуран гул-пүрчүк махмал отларың ичинде
ятып яйнады, бейлерәкдәки, дурнаң гөзи ялы дуры чешмеден
сувсызлыгыны гандырып, дүнйә тәзеден инендирин өйтди.
Салкын арасса хова, шилдирдәп акян чешме,гиден сонарлык,
ал-элван гүллер шейле бир кейпини гөтерди, шейле бир йүре168
гини хейҗана гетирди велин, нәдип”Гал, маралым, Селбиныязым гал инди”дийип, хиңлененини дуйман галды.
Түркмен аганың айдымларының иң гадымы ёлларының бири дамана ёлудыр.Мен шол ёлуң бир айдымыны
Аннадурды Гара оглының ерине етирмегинде диңләнимде,
эдил хәлки сува тешне ёлагчының сонарлыга,гөзеллиге
инип,биыгтыяр хиңлениши ялы хиңленибереними өзүм хем
дуйман галыпдырын.Элхепус,бейле-де бир ширин,мылайым,
мәхирли оваз болҗак экени.Онуң мелхем кимин җаныңа
сиңип баршыны хич зат билен дүшүндирип боланок.Оңа сөз
тапамок.Гөз өңүме гетиришиме гөрә, дамана диймек –хем
беленде чыкмак,хем чешмә инмек,дамана диймек -депеден
җүлгәниң иң гөзел ерине,сонарлыга,ширинлиге инмек, чешмеден ине-гана ганмак диймекмикә диййән.Ине ,мениң
дамананы гөз өңүме гетиришим. Мен оңа ашык.Түркмениң
гадымы ёлуның нәзиклиги, мылайымлылыгы,пессайдан
якымлылыгы хич гулагымдан гиденок. Бу ёлы ата-бабаларымыздан алып гайдып, бизиң гүнлермизе етирен,мешхур
багшы Газак Гарадыр.Уруш дөвүрлери ол обалара айланар
экени,ишләп йөрен дайханларың үстлерине барып,өз яны
билен гетирен баггойнуны сойдурып,нахарлар экени хем-де
тә сувсан гулаклар ганянча айдым айдып берер экени.Хавада,
көнелеримиз”
Багшылар
төрде
герек,бахыллар
гөрде”дийип йөне ере айтман экенлер.Диңе шуҗагаз
мысалың өзи ол адамың нәхили белент ынсандыгыны
тассык
этмейәрми
нәме?Соң-соңларам
Пырнуварың
адамлары”Газак Гара хачан гелер?”дийип ёкары эдараларың
гапысыны какып йөрипдирлер. Бейик уссадың айдым айдышы
ялы айдым айдып билйән багшы бардыр өйдемок.Мениң бу
169
сөзүми бүтин Гызыларбат илаты тассыкласа герек.Газак
Гараның хайсы
айдымы
болса
болсун тапавуды
ёк,исле”Зөхреҗан”,исле ”Балсаят” исле, ”Зүлпүң”ширинден
зарын сеси билен айдымың сөзүне гөрә саз тапып
,уссатларча ерине етиришини диңлемесең баха берип билҗек
гүманың
ёк.”Зүлпүңде”дагы
сес
мисли
бир
деңиз
толкунларының
кенара
уруп
гайталаншы
ялы,
ызыгидерлилик довам эдип, пессай йитип гидйәр. Хава ,оны
диңлемесең баха берип болмаяр.Йөне арман... Диңлеҗек
болсаң онуң еке айдымы хем ёк.Догры,ол ёлы иниси Байрамдырды Гара алып гөтерипдир.Онуң айдан айдымларының
язгысы радиода кәте гойберилйәр.Гынансак-да, оларам
ончаклы бир сайланып алнан айдымлар дәл.
–Дамана ёлунда айдылян айдымларың хеммеси,”Гал
маралым-Селбиныязым гал инди”,”Меңзәр”,”Гашлы яр”, ”Дөзменем” ,”Иңңилдәр”,”Гара дәлми”,”Дийдим кимиң гелни сен”,
”Гара сачларың”,”Гитмели болдум”ве ене шуңа меңзешлербуларың хеммесиниң дүйби-өзени бир шахадан-тешнитден
гайдяр-дийип, Газак багшының оглы Аннадурды гүррүң
берйәр.-”Болмаса”, ”Хайран эйледи”,Зөхре-Тахыр”дессанындан
Зөхрәниң”Өлсем арманым ёк гуҗагында”диен айдымы-булар
тешнитден,йөне, оларда Човдур көрүң йөрелгеси,ёдасы
бар,ене-де шол Зөхре-Тахырдан Махым билен кервениң
“Эйледи”диен айдышык айдымы-мунда Батыр Гагшалың
йөрелгеси бар,ене шол дессанындан “Гөрүнди”айдымы-мунда
Гарадәли Гөклеңиң йөрелгеси бар.Какам шу йөрелгелериң
хеммесини уссатлык билен ерине етирерди.Гарадәли Гөклең
Гаррыгаладан Хыва баряр,ызына гайдып геленден соң
170
Гаррыгалада дүнеден өтйәр,,ол “Кечпелек”сазыны дөреден
мешхур сазанда болан...
Белки,араңызда “Сен-сен”диен айдымы кимиң дөреденлигини билйәниңиз бардыр?Оны Гызыларбатлы Амандурды
Меңли диен бир адам дөредипдир.Сахы Җепбар Гызыларбада
геленде ондан Газагың өйүни сорапдыр,ол болса “Гызыларбада гелеңде оба өврүлйән өврүм бардыр,шондан гечен
ериңде өңүңден”Хәзир бол,өлүм ховплы”диен язгылы бир диң
бардыр,ана,шол диңе меңзеш адама душайсаң,шолам Газак
Гара болмалы”дийип җогап берипдир. Сахы багшы Газак
Гараны диңләп-Газак,мен сениң” Арзувыңы” айдып билҗек
дәл,йөне “Нәзли ярыңы”өзүмче,йөне сениң хеңиңде айтҗакдийипдир.Ери геленде айтсак,Сахы багшы”оглан багшы”
адыны,Оразгелди Ыляс”Сыган багшы”адыны Гызыларбатда
алыпдыр.
Бир гүнем Газак-гара Гызыларбадың дынч алыш
медени сейил багындан хиңленип баряр экен.Оның ызынданам
мешхур айдымчы Мәммет Халлыммәмет баряр.Ол Газагың
айдымыны диңләп дуруп билмәндир:”Вах,доганҗан,маңа шу
айдымыңы бир өвретсене” дийип өзеленип ялбарыпдыр.Ол
болса өкде окувчысыны говы гөренсоң,сөзүнден чыкып
билмәндир.Нетиҗеде,Мәммет Халлымәмедовың”Ал сенеми”
пейда боляр.Ол айдымың якымы,ширинлиги, хошгунлылыгы
диңлейҗини пархсыз отуртмаян болса герек.
Йигриминҗи асырың отузынҗы йылларының аякларында шейле бир дөвүр болды,ады чала өңе чыкып угран адам
болса ёк эдилди.Газак Гараныңам,нәме ат-овазасы бүтин
Машады-Миссериана яйран.1937-38 нҗи йылларың газаплы
дөврүнде онам йыгнадылар.Газак Гара ел йыртан матаның
171
ичине бир бөлеҗик нан,азаҗык говурма салып, уградып,
аглап дуран аялы Оразсолтана вагоның пенҗиресинден
найынҗар гарап,”Гал Маралым”диен айдымы айдяр велин,
бүтин вокзалда дуран мәхелле ызанда-чуван болуп аглашыпдыр.Гүнәси ёк адамының Сәхетдурды, Ашырдурды, Мыратдурды атлы үч оглы билен аялындан махрум болмагы,
бендилиге сүргүн эдилмеги хер бир адамыны аглатҗак.