Muňa durmuş diýerler - 05

диенде,тас гөзүмден яш акдырыпдым.Гөрүң,ене психологиясы
нәхили дүрс,инче ызарланяр, авторың повестлерем дийсең
говы,сүннәләп язылан,догры, Аманның айдышы ялы,кәбир
эсерлеринде ховлукмачлыкмы я көп задың төверегинде
айланмакмы,бар,йөне ,ол затлар горкунч дәл,мен-ә гайтам,шоны халаманам дурамок.Адамың шу гүнлерки ягдайыда!Бизем бар зады билҗек болуп,бар зада гөз етирҗек болуп
гарабашымыза гай ахыры!Ёгса,Марыда гезип йөрен адамың
,Венесуеладакы адамларың ягдайлары билен не иши
бар!?Эмма бейле дәл,хәзир информассия өсди,бизи бар зат
гызыкландыряр... Аманмухаммедиң эсерлери Чәрҗевдәки
семинарда-да говы гөрүлди,языҗылар Анна Пайтык,Нуры
Байрам,Аннагулы Нурмәммет дагы онуң эсерлерини окап,
говы сөзлер айтдылар,кәбир белликлер этдилер.Мен атдаша
бир арзув этҗек:ол гахрыманларың ички дүнйәсини ачмага
көп үнс бермели,гахрыманларың ичгеплетмеси аркалы
хәсиет өсүшини ене чуңлашдырмалы.Ол муны говы башаряр.
Ине,шейтсе,автор бизиң сыланян авторымызың хатарына
гошулар тамамыз бар.Онда, башга теклип бармы?”
Сеслер:”Ёк, айдан затларымыза середенсоң неширята
хөдүрлемели.”
78
Карар:”Прозачы Аманмухаммет Непесовың “Сен мениң
какам” атлы голязмалар йыгындысыны өзбашдак китап
хөкмүнде нешир этмек үчин”Түркменистан” неширятына
хөдүрлемели ве якын йылларың өнүмчилик планына гошмагыны хайыш этмели.Йыгнагың башлыгы языҗы Аманназар Ашыров,голы,секретары шахыр Хоҗаберди Чарыев,голы,
и6-нҗи декабр,1988-нҗи йыл.
1989-нҗи йылың 27-нҗи декабрында,догры бир йылдан соң, Түркменистан неширятындан шейле мазмынлы хат
алдым.Хат бирнеме гысгалдылып гетирилйәр:
”...Неширяда Иберилен голязманы оканыңда авторың
техникадан,гурлушыкдан,ыктысадиетден
оңат
баш
чыкарян дүшүнҗели адамдыгына гөз етирйәрсиң,йөне автор
эсерле-ринде өнүмчилик меселелери барада агдык гүррүң
эдйәр, мегерем ол чепер эдебиятың предметиниң адамдыгыны, чепер эсерде ынсан ыкбалы,ынсан ахлагы,ынсан ынсабы
хакда язмалыдыгыны билйән дәлдир?Үстесине-де ,бу везипәни чепер эдебиятың җемлеме, типлешдирме,гөзе-гара
гөрнүп дуран образлар дөретме,шол образларың җанлы
херекедин-ден
эмеле
гелйән
гызыклы
сюҗети
яйбаңландырма аркалы чөзмелидигини автор билйән
дәлдир?Эгер билйән боланлы-гында хем ол муңа хөтде гелип
билмәндир.Повестде гөз өңүне гелйән адам образы хем ёк,хич
хили чеперчилигем ёк, окыҗыны гызыкландырайҗак зат
хем
ёк,себәби,
автор
языҗылык
хүнәринден
махрум.Авторың”Эне
наласы”
хекая-сы
эсгер
оглы
Овганыстанда
өлен
энәниң
трагедиясына
багышланыпдыр.Энәниң психологиясының хем ички дүнйәсиниң беян эдилишинде чепер эсерде болмалы элементлер
79
гөрүнмәнем дуранок,эмма хекаяның дилини,формасыны
сынтгылап,көп харсаллыкдан арассаламак зерур.Автор
орфография кадалары,стилистика барада дүйбүнден
СОВАТСЫЗ.. Авторың “Өлә-де хоссар герек” хекаясының дерегинде бир зат бар,”я-да би таныш-билишлик, гарындашпаразлык,везипепаразлык кесели дирилерден гечип, өлүлериң
арасына-да яйрап уградымыка?..”Эмма хекаяны сөзбе-сөз
сынтгылап,харсаллыкдан арассалап,медениетли гөрнүше
гетирмели.Бу ягдай онуң хемме хекаяларына хем дегишли.
Авторың конфликтли ягдайы тослап,шонуң дашын-да хекая
гурнайшы хекаяны тутушлыгына тослама өвүрйәр, эмма
чепер эсер “чына беримсиз”, ”чынданам говрак, чын-данам
тәсирли хем ынандырыҗы болмалыдыр. Шу себәплере гөрә
авторың эсерлерини чап эдип чыкармага ярамаянлыгы
үчин,өзүне гайдып бермели.
Хатың соңунда “Түркменистан неширятының голязмалары анализлемек хем кабул эдип алмак барадакы
редаксиясы”дийлен язгы ве чыршалып чекилен,гол бар.Эмма
җогабы язан адамының ады,атасының ады,неширятда ким
болуп ишлейәр гөркезилмәндир. Йөне маңа ол” Г.Гелдиев”
болмалы дийдилер.Догрусы,ким боланда-да,мен оны танамаярын.Неширятың бу җогабыны гетирмесемде боларды,
йөне мениң четиме деген зат ‘автор языҗылык хүнәринден
махрум”,”автор орфография кадалары, стилистика барада
ДҮЙБҮНДЕН СОВАТСЫЗ”диен ялы сөзлер билен мертебәмиң
песелдилмегидир.Ёгсам, неширята хөдүрленен повестлерем,
хекаяларам газет-җурналларда өң чап болан,ёкарда
беленилиши ялы,семинарларда языҗы-шахырлар тарапындан окалып, говы баха берлен эсерлер ахырын.Арман,мен шол
80
җогабы язан адамының кимдигини билип билмедим,билен
болсам кәбир сораглары берәйҗекдим.Муны ятламак билен
мен шол бир гымматлыклара хер бир адамының
өз
гарайшының бардыгыны инкәр этмейәнлигими,, йөне неширят гуллугында отуранларың чепер эсерлери гөзенекден
гечиренлериде мүң гарайышдан иң маңызлысыны сайламаны
башармалыдыгыны,ёкардакы ялы адам мертебесини басгылаҗак болянларың санының азалмагыны ислейәнлигими
яңзыдасым гелйәр...
-Эдебият ве Сунгат,30-нҗи январ,1989-нҗи йыл.
Хорматлы А. Непесов!Сизиң “Эне наласы” атлы хекаяңыз
билен танышдык.Умуман аланыңда, хекаяда гөзлег,шовуна
дүшен деталлар ёк дәл.Йөне,гынансакда,хекая чепер дил
бабатда агсаяр,беян эдиш пес.Бу кемчиликлер болса,мәлим
болшы ялы,эсериң тәсирсиз,гураксы чыкмагына элтйәр.Биз
оны шол себәплере гөрә пейдаланмадык.
Салам билен Газедиң проза ве поезия бөлүминиң
мүдүри:Ёвшан Аннагурбанов.
Автордан-Языжыларын Республикан семинарында
говы баха алан хекая Языжылар Союзынын газетинден
шейле баханалар билен ызына гайтарылса онда она нэхили
душунмели?
-Эдебият ве сунгат 2-нҗи декабр,1988-нҗи йыл номер
49-2654-,Җоҗуклы җаң какяр..., Агтарышлар, ойлан-малар,
теклиплер.
..Эгер бир адам колхозың бир метр ерини сорашман
алса,шоңа
чәре
гөрйәрлер,җериме
салярлар,эмма
хоҗалыклар онларча йыллап дөвлетиң ерини канунсыз –
вагтлайын дийип уланып гелйәрлер,оңа чәре гөрленок.
81
--1—
Машын Җоҗуклы демир ёлдан гечип,демиргазыкгүнбатара тутдырып баряр,кәерде- кәерде бир түммеҗик
чәге депеҗиги дийәймесең,”кейик ковалабермели” ала-такырлык,текиз мейдан.40 мүң гектардан говрак мейданы тутян
Җоҗуклы массиви.
Янымда Област сув хоҗалык бөлүминиң орунбасары
Җума Мурруков бар.Ол:-Би гөзүңе сөвейин ерлере середиң,сув
барса гул битҗе-гә-дийип,сесленди.Говы идег болса гүли шор
ерлер-де битирип боляндыгыны велин айтмады.Област
агросенагат бирлешигиниң гурлушык ишлери бөлүминиң
башлыгы Байсәхет Җумаев болса йүзүниң дерини сүпүрип: Ханы,алымлар бу ерде экин битмез диен ялылар-ла?дийип,Җуманың йүзүне сораглы назарыны дикди. Догруданам,
бу әгирт Массивиң дийсең говы ери бар экени.Кә ерде меле,кә
ерде меледен гара якын мес топрак шейле бир өзүне чекйәр
велин,эдил багрыңы ойкабересиң гелйәр.
Гумак ёлуң агырлыгындан яңа машын зарын
иңлейәр,сес-үйн алшар ялы дәл.Ине,өңүмизде гатла.Улы
канал шу ерде үче бөлүнйәр.Соң бу бөлүнен яплар ене-де
бөлүнип
гидип
отыр.
Янашык
гидйәнлерем
бар,бейлекисем.Меселем,
Түркменгала
этрабының
колхозларына,
Сакарчәге
этрабы-ның
“Куйбышев
“адындакы,”Совет”обаларына барян сувлы яплар 10
километре ченли янашык,дегшип гидйәр.Бу ягдая ким ёл
берипдир,нәме үчин эдилипдир-дүшүнер ялы дәл.Бейле ягдай
ериң хас-да чалт зей алмагына,сувуң көп йитмегине,
герегинден артык,ики эссе артык хараҗат чыкарылмагына
гетирҗекдиги билинмедик болара чемели.
82
–Ай, шу этрап айра болса,хоҗалыклары оңушдырып
боланок-хов!-дийип.Мүррүков сесленйәр.Ол өз айбыны билип
дур.Он километр аралыга ики яба дерек бир яп чекип,онуң
аягында гатла гуруп, хер этраба айратынлыкда яп чексеңем
болҗакдыгыны,хас аз чыкдаҗы чыкарылҗакдыгыны ол
билйәр,билсе-де, ялңышлык гойберипдир. Ёгсам, ол гиден
массивиң област боюнча җогапкәр векили...
Ине-де, говача мейданы.Догруданам, говачаның гөгериши дийсең говы.Хер дүйп говачада 25-30- гоза бар.Бу хер
гектардан 25 сентнерден хасыл алып болҗакдыгына гүвә
гечйәр.
-.Хенизем
гич
экилди,азот
аз
мукдарда
берилди,гөгериш мунданам говы боларды-дийип,Мары
этрабының “Калинин” адындакы колхозының башлыгы
сесленйәр.
Биз Мары этрабының “Калинин” адындакы,”Октябр”,
Түркменгала
этрабының”Ленинград”,”Коммунизм”,”1-нҗи
Май” , ”Комсомол”,Сакарчәге этрабының “Совет”,”Куйбышев”
адындакы обаларының говача мейданларына айланып
гөрдүк.Гөгериш яман дәл.Илки,суварылып,соңам экилмән
ташланан бөлеҗик-бөлеҗик мейданлары эййәм гамыш
басыпдыр.Мары этрабының “ Калинин” адындакы обасының
Җоҗуклыдакы бөлүминиң бригадири Җума Ыклымов шейле
ери гөркезип:
-Шу ерлер үч йылдан соң Ханховузданам бетер болар,себәби,
ерлер ювлансоң,шор сувларың акып гитмеги үчин не дренаж
бар,не коллектор.Шу ерлер илки башдан акыллы-башлы экин
доланшыгына гиризилип,говы середилсе болҗак велин...Хәзирә нәбилейин...-дийип,улудан демини аляр
83
Хоҗалыклара айланып йөркәк,үсти гавун-гарпызлы
машынларың энчемесине душ гелдик.Олары гөрениңде гөвнүң
гөтерилйәр,йөне аңырысы ики-үч йылдан бу массивиң хем
гамыш токайлыгына, батгалыга өврилҗекдиги ядыңа
дүшенинде, агласың гелйәр. Хәзир бу ерде не ёл бар,не яшар
ялы ягдай.. .Диңе бир сув япларыны чекмек үчин обаларың
ики ярым миллион манада якын пулы чыкарылыпдыр.
Чыкдайҗылар энтегем артмалы.–Биз-ә, гошумызы дүвүп,бу
ере гелйәрис,улы зейкешлериң гурлушыгы болса тогтадыляр.
Бу, ерлер хасам чалт заялансын дийлип эдилйән болмалыдийип,Җума Ыклым зейренип, башыны яйкаяр.
Бу зейренҗи област агросенагатының дегерли
ишгәрлеринден, хоҗалыкларың ёлбашчыларындан хем
эшитдик.Ягдайы барламак, билмек үчин, йүзүмизи Ханховза
тарап өврүп,ыза доландык. Җоҗуклы стансиясына деңич 3040 километр ёлуң ярамазлыгыны дил билен айдып беян эдер
ялы дәл.”Җоҗуклыдан алынҗак пагта хасылы шу ёллардан
чекилҗек болса,онда өзүңе дүшйән гымматы хасам
артаймаса”дийип пикирленениңи дуйман галярсың.
-2Ине-де, Ханховуз ве Теҗен массивинде гурулян
десгаларың дирексиясының җайы.Директор Ораз Агаев 1971нҗи йылдан бәри шу везипеде ишлейәр.Оңа максадымызы
беян этдик.
--Җоҗуклы
массивинде
коллектор-дренаж
сетлериниң гурлушыгының тогтадылмагының себәбини
таслама инсти-тутындан сораң!-дийип,ол гысгаҗык җогап
берди.
84
-Хоҗалыкларың Җоҗуклы массивине вагтлайын
гөчмегини “Ханховзың мелиоратив ягдайыны говуландырмак
үчин сизиң гурлушык бөлүмлериңизиң ишлерини хас-да гиң
геримде алып барар ялы ягдайың дөредилмеги билен”
багланышдырярлар.Шол догрумы!
-Хоҗалыклар Җоҗуклы массивине гөчмәенлериндеде,бизиң гурлушык бөлүмлеримизе иш тапдыряр.Сизиң пикир
эдишиңиз нәдогры.Ханховуз массивинде 120 мүң гектара
голай ер бар.Бизиң хасабымыза гөрә 83 мүң гектарда говача
экилйәр,галан 40 мүң гектар ер болса бош ятыр.Лайык,
Җоҗуклы массушивиниң улылыгы ялы ер бош ятыр.
Җоҗукла гитмән,шол ерлере экин экиберсинлер,баяминнет
коллектор-дренаж сетлери,сув акар ялы яплар тайяр,
ишләбермели. Җоҗуклыда болса не яп бар,не зейкеш.Мениң
пикиримче, бу ерде башга бир себәп бар.Хоҗалыклар тарп ере
гөчмели болса,эдил итилен ялы.”Тарп ерлер хапа-хашал
отдан долянча, бир-ики йыл азапсыз бол хасыл алса
боляр”дийип пикир эдйәрлер...Йөне, Җоҗуклыда хәзир харч
эдилйән чыкдайҗыларың ондан бир бөлегини Ханховзың
ерини беҗермәге сарп этселер говы болайҗак вели...
–Ханховзың ер ягдайыны говуландырмага сизиң өз
серишдәниз етерлик дәлми?
-Серишде етерлик,1970-нҗи йылларда бу ерлериң
мелиоратив ягдайыны говуландырмак үчүн таслама
дүзүлди, бахаәсы бир миллиард манат,1972-нҗи йылдан бәри
215 миллионыны өзлешдирдик. Җоҗукла гөчүлип гидилен
ики-үч йылың ичинде галан серишделери өзлешдирип
болмаз,оны хат-да 10-15 йылда хем өзлешдирип
билмерис,гурлушык эдараларының гүйҗи етер дийсегем, чиг
85
мал,пул серишдеси етерлик дәл,индем
артык серишде
берилер диен умыдым ёк...
Диймек,гадырлы окыҗылар, галан серишделери долы
харч этмек ве шонуң нетиҗесинде Ханховузың ер ягдайыны
говуландырмак үчин орта хасап билен дирексия ене-де 45
йыл герек экени.Биз болса ынанҗаңда,дирексия өз ишини
гутарянча 2-3 йыллык вагтлайын Җоҗукла гөчүп барярыс.
Әл,сениң вагтлайын болайшыңы, бу бир әр өмри ахырын!ТССР
Министрлер советиниң хем муңа ынанып,Җоҗуклыны гысга
вагтлык хоҗалыклара бермели эдишини дийсене.Инди
ёлумыз Ашгабада тарап.
- 3—
Оба сув гурлушыгы барадакы дөвлет комитетиниң
башлыгы А.Чарыеви,орунбасары Окрепидзәни тапман, ”Гарагумгипроводхоз”таслама институдының директоры Р.И.
Тер-Сааков билен душышдык.Ики сагат гарашанымыздан
соң-йыгнак,ене йыгнак-онуң билен икичәк гүрлешмек миессер
этди
-Өңи билен област хоҗалык ёлбашчыларыны
геплетсең, Җоҗуклыда ер заяланан ягдайында,онуң гүнәкәри
хөкмүнде сизи гөркезйәрлер,себәби сиз ол ере көп хоҗалыкларың гөчүп баранлыгына гарамаздан,массивде
зейкеш
улгамларыны гечирмегиң тасламасыны тогтадыпсыңыз,бу
болса кәбир адамларда “билкастлайын шейле эдилйәр” диен
дүшүнҗәниң дөремегине гетирйәр-дийип,мен сорадым.
Ол хезил эдип гүлдү-де:-Хава-да,хәзир әхли ерде гүнәни
бизиң үстүмизе атҗак болушып дурлар,хат-да “Гарагум
каналының чекилмеги хем улы бетбагтчылык” диен нетиҗәни чыкарянларам бар.Ол өз ишлери.Сизиң сорагыңыз
86
барасында болса шуны айдып билҗек.Ягны,1985-нҗи йылда
Җоҗуклы массивини өсдүрмегиң техники-ыктысады эсасларыны дүзүп,бизиң институдымыз ол ерлери сувармак ве
өзлешдирмеклиги ики гөрнүшде-диңе үзүмчилик совхозларыны дөретмек я-да бирки саны пагтачылык совхозлары
билен,галан ерлерде үзүмчилик совхозларыны дөретмек
планлашдырылыпды.Кем-кәс зейкешлериң таслама ишлерине-де башланыпды. Гурлушыгың умумы бахасы 268 миллион
манат дийлип кесгитленилди. Бу ишимизе середен СССР Сув
хоҗалык министрлигиниң экспертизасы “Җоҗуклада
ерлериң 77 гөтериминиң такырдыгыны,79 гөтериминиң
шорланлыгыны аныклады.Шол шор ерлериң бир гектарыны
ювмак үчин 25-34 кубометр сувуң гереклигини,шол ювлан
шор сувларыңам акмага ериниң ёклугыны аныклап,СССР Сув
хоҗалык министрлиги өзүниң 1985-нҗи йылың 18-нҗи
октябрындакы номер 60-01-02-8139 буйругы билен”Ханховуз
массивинде ве Мургап оазисинде ерлериң мелиоратив ягдайыны говуландырмага ве тәзеден гурнамага хас аматлы
суварымлы ерлериң Ханховузда барлыгы үчин,Җоҗуклы
массивини өзлешдирмек талаба лайык дәл” дийип тапды.Шу
карар эсасында хем биз таслама ишлерини тогтатдык,инди
дүшнүклими?Областың ёлбашчыларына бу барада вагтында
хат яздым.Мениң пикиримче,Җоҗукла гечмегиң зерурлыгы
ёк,эгер гечиләен ягдайында хем, сувы аз талап эдйән
үзүмчилик, багчылык хоҗалыкларыны дөретмели.Говача
экмәге,экин доланшыгына гечмәге-де, Ханховузда ер азлык
эденок.Шонуң үчинем, Җоҗуклыны бейле ёл билен дәл-де,
акыллы-башлы,инҗинерчилик
ёлы билен өзлешдирмели.
Ёгсам,хоҗалыклар улы массивде эденини эдип йөрлер.Хәзир
87
бирки йыл, ериң йүзүниң гаймагы ёк болянча говы хасылам
аларлар,кимем болса бири шөхрат газанар,соңы нәме?
Ёк,мениң пикирими билмек ислесеңиз,массиви шейле ёл билен
өзлешдирилмегиң тарапдары дәл..
Ине,директор Тер-Сааковың берйән җогабы.1982-нҗи
йылда башланан1260 мүң манатлык 1-нҗи Җоҗуклы
коллекторының-зейкешиң 661мүң манатлык иши эдилди,
1985-нҗи йылда экспертизаның карарындан соң ташланды,
шу йылам онуң иши башланып,ене ташланды.Таслама
институды болса гөршүңиз ялы 2-нҗи Җоҗуклы коллекторының хем тасламасыны тогтадыпдыр.Таслама дүзүҗилере хем дүшүнсе боляр,биринҗиден,оларың эллеринде
ёкардан буйрук бар,икинҗиден ерлер вагтлайын,ики-үч
йыллык берилйәнлиги үчин зейкешлериң гереги хем ёк.Йөне,
эдил хәзирки ягдайда, Җоҗуклы массивине дөрт этрабың
хоҗалыкларының гөчүп бармагы билен 40 мүң гектар ериң
алан алды эдилип өзлешдирилмеги,зейкеш улгамларының
таслама ишлериниң болса тогтадылмагы,мунуң өзи мениң
пикиримче,
ерлер хасам чалт заялансын дийлип, билкастлайын эдилйән ялы зат боляр. Шу ерде гетирмек ерликлими, билҗек дәл,йөне ил ичинде”Ики ат депишер арасында
эшек өлер”диен геп бар.Этраблар-а Җоҗуклы массивине
барды-ёгсам, эечилик гөзи билен середиленде Ханховуз
массивинде ики,үч этраб ерлешер ялы ер бар ахырын-зейкеш
улгамларының таслама ишлерем гөршүңиз ялы,ятырылды.
Диймек, бу массивиң башына-да Ханховузың гүни гелер дийип,
аркайын айтса болар.Эгер,Москва экспертизасы “массивде 79
гөтерим шорлан,дузлы ер бар” дийип, нетиҗе чыкаран
болса,област Агросенагат бирлешигиниң хүнәрменлери болса
88
“дуз ёк”дийип,ол ерлери хоҗалыклара пайлан болсалар,онда
олар өз сөзлериниң догрулыгыны топрагың дүзүмини барлап
иш йүзүнде субут этмели экенлер.Баяминнет, Байрамалыда
топрагың иймит-маддасының мөчберини барлаян нокат
бар.Эмма бу затлар хич киме герек дәл,хич ким баш
галдыранок.Ер заяланса “бизе нәме” дийилйән ялы херекет
эдилйәр.Топрагың дүзүми барланып гөрүлмәнде-де,
мен
москва экспертизасының чыкаран нетиҗесини догры хасап
эдйәрин.Нәме үчүн диениңде,Җоҗуклы массиви, шор алан
Ханховуз массивиниң гүнбатар-демиргазыгында,хас догрусы,
аягында ерлешйәр,онсоң ерасты шор сувларың тәсири ол
ерлереде хөкман етәймели.Топрагың хилини барлаян
нокадың башлыгы Реҗеп Недировдан”Хайыш этселер
Җоҗуклы массивиниң дузлулыгыны барлап берермисиңиз?
дийсем: ”Хакымы төлесинлер,баш үстүне”дийип җогап
берйәр.Эмма ишиң башына барян велин ёк.
Мен бир зада дүшүнемок!Бар,айдалы,Тер-Саакян экспертизаның нетиҗесине салгыланяр диели.Йөне, Дөвлет
агросенагат бирлешигине,ТССР Министрлер Советине нәме
дийҗек” Олар я-ха, таслама ишлерини чалт депгинде
башланып-гутарылмагы билен бирликде, массивде зейкеш
улгамларының гурулмагыны газанмалы экенлер,я-да ерлери
эелән хоҗалыклары чыкармалы экенлер.Башга ёл велин
ёк.Халлың-саллыңа салынса онда бу улы массивден эл
үзәймек галяр.Онуң шейле болҗагы велин, эййәмден билдирйәр.Ол ердәки хоҗалыкларың ёлбашчыларыны диңлесең бу
йылда,индики йылда ол ерден чыкарлы дәл,гайтам, индики
йылда экҗек ерлерини өзлешдирмегиң гүррүңини эдйәрлер,
89
“Ханховузда этрап ачылды,инди о тайдакы еримиз элимизден алыняр”диййәрлер.
Бу меселелери чөп дөвен ялы эдип, дөвүп билйән
гурама,җогапкәр адам велин ёк.Ягдай өрән чалт чөзүлмегини
талап эдйәр.Хич болманда бир аңсат ёл бар,ери,сувы хусусы
эечилиге берәймели.Шонда әхли дүвүнлер бир зарбада
чөзүлйәр.Әхли затлар хасаплыҗа болса говы.
--4—
Мениң пикиримче,белки, ялңышяндырын,Җоҗуклы
массивине гөчүлип барылмагының башыны башланлар-сув
хоҗалыкчылар болса герек.Тәзе массиве яп чекип,кәбир
ерлери илки эеләнлер шолар.Йөне оларың сувы бисарпа
тутмалары,эечиликсиз серетмелери медени зоналарда
етҗек дереҗесине етди ахырын..Нетиҗеде, ерлер заяланды,
обалар гурпдан гачды,дүшнүксиз кеселлер көпелди,10-дан бир
чага кемли догулды,шор сувларың уланылмагы зерарлы
адамлар өт-ашгазан кесели билен учдантутма диен ялы
кеселледи.Эйсем бу Чернобыл бетбагтчылыгындан кемми?”
Багт каналы” хасап эдилйән Гарагум каналы гуруландан соң
эмеле гелен бу җенаятчылыклар барада языҗы С.Залыгин
яңы-якында “Правда” газединде чыкыш этди.Онда Гарагум
каналыны гурмак үчин чыкарылан бимөчбер хараҗатлар
агзаляр.”Шол хараҗатлар, Сарагтдан тә Балкана ченли
узалып гидйән дагларда баг отуртмак үчин уланылан болса,
дагдан гайтҗак чешме сувлары халкы эклемезмиди?” диен
пикир кәте мени биынҗалык эдйәр.Белки ол догрудыр,белки,
эдилен иш догрудыр.Йөне, алымларың пикириче, “шорлан бир
гектар ериң өңки хасыллылыгыны гайтарып гетирмек үчүн
үч асыр герекмиш”.Диймек,мүңлерче гектар шорлан ери эдил
90
хәзирден ыхлас эдип середип башланымызда-да,ондан бәрибәрде пейда болҗак дәл-дә?Онсаңам, диңе пагта дийип,
бейлеки экинлери гөзден салмак оңланылмалы ягдай дәлмикә
диййәрин.Иң бир гынандырыҗы ерем, Җоҗуклыда говачадан
башга экине гөзүмиз дүшмеди.Баг-бакҗа,үзүмчилиге үнс
берилен болса, шорлар айрылҗак, ер сана гелҗек.Говачаны,
суварымлы ерлери гиңелтмегиң хасабына дәл-де, хасыллылыгы артдырмагың хасабына көпелтмели. Белки, башга-да
ёллары,усуллары бардыр,мен аграном дәл,билемок. Йөне
шейле эдиленде экин доланышыгына гечмәге-де,бейлеки
экинлери экмәгеде улы мүмкүнчилигиң дөреҗекдигини велин
билйән
Хава, аз мөхлетлик,вагтлайын уланылян ерлериң
гектар саны, Җоҗуклының 45 мүң гектарыны гошманыңдада,республикада 150мүң гектардан гечйәр.Бу барада “Талаң”
атлы макалама җогап берен Дөвлет агросенагат комитетиниң биринҗи орунбасары Абдыллаев хем агзап гечди.
Догрусыны догры айтмалы,бу тәзе экин ерлери пландан
дашары экилйән ерлер.Мысал үчин ,шу йыл Җоҗуклыны
экдик дийип,Ханховузда экин экмедик хоҗалыга душ
гелмерсиң. Диймек, бу канундан чыкмадыр,хас догрусы улы
ёлбашчы-ларың голдовы билен эдилйән җенаятдыр.Эгер бир
адам колхозың бир метр ерини өзи үчин бакҗа экмәге
алса,оңа чәре гөрйәрлер,җериме салярлар,ишден ковярлар,
эмма хоҗалык-лар онларча йыллап дөвледиң мүңлерче
гектар ерини
канунсыз,”вагтлайын” дийип уланып
гелйәрлер, оңа чәре гөрленок.Хей,”суварымлы ериң угруна
серетмеди” дийип, яда”артыкмач экди” дийип җенаят
җогапкәрчилигине
чекилен-Түркменистан
җенаят
91
кодексиниң 1964-нҗи йылың 12-нҗи сентябрындакы 188нҗи
маддасына
гошмача-хоҗалык
ёлбашчылары
болупмыды!? Белки,боландыр,мен-ә билемок.Йөне шол кануны
уланмагың гереклиги велин көре хасадыр.
Соңкы вагтларда Җоҗуклы барада улы гүррүңлер
гозгаляр. ’Сүйтде агзы бишен сувы үфләп ичер”дийлиши
ялы,өңем Ханховуз меселесинде агзымыз бишенсоң-белки,диңе
меңки бишйәндир-бу ерде бир сересаплы болмалымыкак
дийҗек болярын.Бригадир Җ.Ыклымовың”Җоҗуклы заяланса, Ханховузың деңинде дурмаз, шыкгы топрак ер,нәме чәре
гөрүлҗек болса
ховлукмалы” диен ховсалалы сөзлери
гулагымда шол яңланып дур.Байры дайхан мамла. Җоҗуклының сөзүң долы манысында җоҗуклы –доңузлы
массиве өврүлмегине ёл бермели дәл,ховлукмалы. Җоҗуклы
җаң какяр...
-Эдебият ве сунгат,7-нҗи апрел,1989, “Җоҗуклы җаң
какяр”
“Эдебият ве сунгат” газетиниң гечен йылың 2-нҗи
декабрындакы
санында
Аманмухаммет
Непесовың
‘Җоҗуклы җаң какяр” атлы макаласы чап эдилипди.
Макалада ерден ве сувдан реҗели хем ерликли пейдаланмак
барада сөхбет ачылярды...
”Түркменремводхоз”өнүмчилик
бирлешигиниң
башлыгы Т.Алтыевден шу макала барада редаксия җогап
хаты гелип говушды.Хатда макаланың авторының гозгаян
меселелери хем-де теклиплери билен ылалашылянлыгы
барада айдыляр. Бирлешигиң башлыгы шу бәшйыллыкда ерсувдан пейдалан-макда бирнәче зерур ишлериң алнып
барыляндыгыны,шейле
хем
айдылан
кемчиликлери
92
дүзетмекде өңе гидишликлериң дуюляндыгыны ныгтаяр.
Хатың
довамында
Ханховуз
мас-сивинде
Парахат
этрабының дөредилмеги гелҗекде экаранчылык ишлерини
гөвнеҗай
алып
бармага
ярдам
эдер
дийлип
белленилйәр.Мары
велаятының
хоҗалыкларына
Җоҗуклыдан ер бөлүнип берилмегиниң вагтлайын меҗбуры
чәредиги хакында хатда дурлуп гечилйәр,шейле хем бу ерде
Ханховуздакы ялы ярамаз ягдайың йүзе чыкмазлыгы үчин
дурмуша гечирилмели зерур чәрелер барада-да айдыляр...
-Эдебият ве сунгат,27-нҗи октябр,1989 йыл,43-2700.
Ене-де Җоҗуклы хакда...Чап эдилене доланып гелйәрис.
Бирмахаллар Ханховузам, медени зонадакы ерлери
сана салмак үчин “вагтлайын” дийлип берилипди,инди
Ханховузы сана салмак үчин Җоҗуклы “вагтлайын”
берилди,соң Җо-җуклыны сана салмак үчин
нирә
чыкыларка?!
Мары-Теҗен аралыгында ерлешен бу улы яйла” Җоҗуклы” дийлип ат берилипдир.Элбетде, муның себәбиниң
дүшүндириши болмалы, эгер адына серетсең ,онда хәлишинди шол ерлере сув гачып, җеңңелли, көлли токайлык
эмеле гелмели ялы,белки, бир вагтлар ол боландырам.Эмма
хәзир аңырсына-бәрсине гөз етмейән 40 мүң гектара
голай,элиң аясы ялы текиз мейдан яйылып ятыр.Оңа не
Мургап,не-де Теҗен деряларындан бирмахал сув акандыр
диер ялы хич хили нышан ёк.Мургап дерясы дүзлүге етип
билмән даргаяр,Теҗен дерясының акым угрундан болса,ол
эп-эсли ёкарда ерлешйәр.Шейле болансоң, бу ерлерде
гечмишден галан яшайыш аламатларданам нышан ёк,не депе
бар,не диң бар,не-де җәч.Өз вагтында дабарасы даг
93
ашып,асырың гурлушыгы ады билен дүнйә белли болан Орта
Азия демир ёлуның бу дүзлүгиң үстүнден геченине инди йүз
йылдан говурак вагт гечди.Мары билен Теҗениң орта
гүрпүнде ерлешен демир ёл дуралгасына-да, “Җоҗуклы” ат
берилип-дир.Дуралганың гүнорта
тарапындакы ерлере
“Ханховуз”, демиргазык тарапындакы ерлере “Җоҗуклы”
дийилйәр.Бу тапылгысыз говы ерлериң хырыдары өңлерем
аз болман-дыр.Мургап дерясындан Җоҗукла сув элтмек үчин,
көп пидалар чекилип газдырылан Гумябам Җоҗукла етип
билмәндир.Хәзир болса,гысга вагтда сувам элтилди,ёлам
чекилди,экинем экилди,хасылам алынып йөр.
Инди, шу ерде нәме себәпден “Җоҗукла гөчүлди”
дийлен ерликли сораг йүзе чыкяр.Умуман, мелиорасия ве сув
гурлушык ишлерини гечирмек үчин, илки билен тәзеден
өзлешдирилйән ерлери тутыш гиңишликлер биюнча
өзлешдирмек герек боляр.Бейле дийилдиги,өңкүлер ялы
зейкешлери гурмагы өзбашына, суварыш яплары газмагы
өзбашына, ерлери дүйпли текизлейиш ишлери өзбашына,
ягны,ишлер бир-бирине дахылсыз дәл-де,ишлериң гечирилҗек
ерлерине экин экилмән,әхли ишлериң бир вагтың өзүнде
ерине етирилмели дийилдигидир.Шейле эдилмесе, Ханховуз
дүзлүгиниң сув гурулшык ишлерини хич вагтам гутарып
болҗак дәлди.Оны этҗегем болсаң,бу ерде экин экйән
хоҗалыклары нирәдир бир ере гөчүрмелиди.Онсоңам, адам
санының көпелмеги, оба ерлеринде меллек ерлериниң
берилмеги билен җемгиетчилик ерлериниң азаляндыгы,өнүм
өндүрмек талабының артяндыгы үчин,хайсы-да болса бир
догры ёлы сайлап алмалыды.Шу ягдайлары хүнәрменлер
билен телим-гезек өлчерип дөкмек билен,ёлбашчылар,
94
“Җоҗуклыдан ер бөлүнип берилмегини сорап”,республика йүз
тутдулар.Шейлеликде,ТССР Минисртлер совети”Җоҗуклы
дүзлүгини ики-үч йыллык вагтлайын уланмак үчин Мары,
Сакарчәге,Векилбазар, Түркменгала этрабларына бөлүп
бермек” барада карар кабул этди.Бары-ёгы бир ярым айың
ичинде, сув ве газ гурлушык эдараларының агзыбирликли
чекен зәхмединиң эсасында, бу ере секунтда 20 кубаметр
сувы гечирип билҗек,узынлыгы 55 километр яп газылды,ёл
чекилди.Дайханлар илкинҗи йылың хасылындан надыл
болмадылар.Үстүмиздәки йылда хем, хасылың гечен йылдакыдан хас говы болҗагына хоҗалык ёлбашчылары шүбхеленмейәрлер. Кәрендечилериң пагта планларыны доланлары,
гектардан 30 сентнер хасыл аланлары кән.Умуман,
Җоҗуклыны өзлешдирмекде дүрли пикирлер йүзе чыкды.Бу
ериң топрагының хили барада алымларың шүбхесиниңЭдебият ве сунгат,2-нҗи декабр, 1988йыл,”Җоҗуклы җаң
какяр...”-гатыбир ерликли дәлдиги иш йүзүнде аян болды,
Җоҗуклы тапылгысыз говы ердигини гөркезди.
Шу җәхетден угур алсак,онда Җоҗуклы дүзлүгиниң
ики-үч йыллык,вагтлайын берилмегиниң себәбини нәдип
дүшүндирҗегмизи билемзок.Вагтлайын боланда ере кадалы
идег болмаҗагыны,кадалы идегиң ёк еринде болса,ериң
басым сандан чыкяндыгыны хеммәмиз билйәрис ахырын.
Диймек,ерлери мыдамалык бөлүп бермели.Шонуң билен бирликде, тизден-тиз хоҗалыгара,этрапара зейкешлери(98
километр узынлыкда)гурмага башламалы,Оны гурмак үчин 3
миллион манат хараҗат герек.Өзүнем дөвлетиң хасабына.
эгер шейле болмаса,онда хоҗалыклар өз хасабына зей
каналларыны гуруп билмезлер. Себәби ол ерде йыгналҗак зей
95
сувларыны алып гитҗек эсасы улы зейкеш ёк.Шу ягдай бирики йыл довам этсе,онда Ханховузда гойберлен гөдек
ялңышлыклар Җоҗуклыда хем гайталанар,онсоң 3 миллион
манада дерек 300 миллион манат чыкарыланда-да, ерлери
сана салып болмаз.Озал биз бу меселеде агзымыз бишди
ахырын.Инди нәме үчин бейле башдансовмалыга ёл берилйәркә?
Шу ерде өңрәк болан бир хадысаны ятласым гелйәр.
Ханховүз дүзлүгини өзлешдирмәге иң илкинҗи ругсатлы
баран Мургап районы болды.Шол вагтлар Гылычдурды
Сәхетмырадов района ёлбашчылык эдерди.Өзи инженергидротехник боланы үчин дүзлүкде коллектор-дренаж
сетлерини экин экилмәнкә гурмагың гаты зерурлыгы барада
көп урнупды.Эмма, тә өзи, Оба Хоҗалык министри болянча
шол меселә баш галдыран адам болманды.Соңам,нәме илки
башдан җылавы элимизден сыпдыранлыгымыз үчин,бу
ягдайы дүзетмек хениз-хенизлерем башарданок. Җоҗукла
хем ёкаркы айдыланлар дегишли.Хәзир-ә, шол меселә баш
галдырян ёк.Хернә гиҗә галаймарыс-да,”Соңкы түйкүлик
сакгал эзмән”дурубермесин!?.
Догры,Мары облисполкомының башлыгы Л.М.Потапов
республиканың ёлбашчыларына “Җоҗуклыда коллектордренаж сетлерини гурмак барада” бирсыхлы йүз тутуп
гелипдир.Онуң бир хатына ТССР дөвлет агросенагат башлыгының өңки орунбасары Абдыллаев җогап берипдир.
Онда”Ики-үч йылың ичинде массивиң медиоратив ягдайы
үйтгемез,шонуң үчин коллектор-дренаж сетлерини гурмагың гереги ёк”дийилйәр Башга бир еринде болса, облисполкомың “Ханховуз массивниң ягдайыны дүзетмек ишлериниң
96
узага чекдирилҗекдиги барадакы”пикири билен разылашяр.
Диймек, Ханховуз массивиниң гурлушык дирексиясының
директоры Ораз Агаевиң бойнуна алшы ялы,(“Җоҗуклы җаң
какяр”,”Эдебият ве сунгат”,2-нҗи декабр, 1988-нҗи йыл.)
Ханховзың иши 10-15 йылдан бәри ерине етирилип билинҗек
дәл.Шейле болса-да,Абдыллаев, җоҗуклыны уланмак мөхлетиниң узага чекҗекдигини билип дурубам,”хәзирки вагтда
коллектор-дренаж гурмаклыгың зерурлыгы ёк” диййәр.Шу
ерде шейле сораг гелип чыкяр:”Вагтлайын берлен ики-үч йыл
нире,Агаевиң айдян 10-15 йылы нире?Диймек, Абдыллаевиң
җогабына гөрә,ене-де аңырсы бир йылдан, Җоҗуклыдакы