Muňa durmuş diýerler - 07

бир гезекки хадыса-да аммиагың 1,5 мүң тоннасы хова
зыңылды.Деңешдирмек
үчин-1989-нҗи
йылда
хова
гойберилен зыянлы галындыларың мукдары 500 мүң тонна
голайлаяр,бу сан гечен йыла гараныңда 3,1 эссе
артыкдыр.Област боюнча бу сан 1988-нҗи йылда272 мүң
тонна етди,бу йыл онданам артык.Заводың зәхерли газ
бөлүп чыкарян 50 нокады бар,шонуң 23-си тозан саклаян ве
арассалаян энҗам билен үпҗүн эдилен,оларам ибалы
ишләнок.Газы арассалаян эсасы үч десгадан бири
ишлейәр.1987-нҗи йылда 22 мүң тонна зәхерли галындыны
хова гойберди,муны гөрүп дурубам заводың 1990-нҗи йылда
ише гойберилҗек икинли ноба-тының нәме үчүн гурулянына
дүшүнип билемзок.Бар, ол түркменчиликде айдылышы
ялы,”оваррам” диели,йөне, икин-җи нобатдакыда хем хапа
галындыларны биохимики арассалайыш ялы хас тәзе усул гөз
өңүне тутулмандыр.Нәме үчүн бейле затлара ёл
берилйәр?Кимдир бири”экине азот герек” диен дона бүренип,
өз шахсы бәхбидини аралаярмы-ка?Ханы,халкың сайлан
депутатлары?Догры,биз өз сайлан адамларымыза ынанман
билмерис,йөне, оларың
ёкаркы меселелере бипервай
болмакларыны хем исләмзок.СССР-иң халк депутатлары
Шагылыҗова, Растрогина, Җумаеве бу-лар барада
айдылды,Шагылыҗова
област
тебигаты гора-мак
комитетинден җогап сорапдыр.Комитетиң башлыгы
116
А.Гурбановың берен җогабында:”Хәзирки технология энҗамлары, барлаг-өлчег гураллары билен,экология ягдайыны
назара аланыңда-заводы гиңелтмек болмаяр” дийлип,
кесгитли айдыляр.Биз болсак шол гуруп,гиңелдип гидип
отырыс.Булара нәче вагтлап чыдамак болар?”Говы” дийип
гуруп йөрселер,соңы хем шейле паҗыгалы ягдайлара
гетирйән болса,сесиңи чыкарман отурып болармы?
Ягдай-ха шейле,гадырлы окыҗылар!Догрусы, булары келле
дөвүп, билгешлейинден эдейин дийсеңем эдип болар өйдемок,
меселе велин шейле ховплы дереҗә етди.Муңа җенаят
дийсеңем болҗак. Гынансагам,бу җенаятың җогапкәрлерини
инди тапмак кын.Шейле-дә,хич ким хич зада җогап беренок,
шонуң билен бирликде әхлимиз оңа җогап бермели.Хәлихәзир-ә
бизде
дүзгүн
шейле.Ханы
айдың,
бу
җогапкәрчиликлери ким бойнуна аласы гелйәр?Боюн алан
тапылмаса герек.Онсоң “Халас эдиң!’дийип көчә чыкаймасаң,
башга ёл гөрүненок..
-Эдебият ве Сунгат,1990-нҗи йылың 22-нҗи июны,
Эдебият ве Сунгатың гыкышындан соң ... “ Хачан халас
эдилер!?”
Редаксия Мары област Советиниң исполнител
комитетиниң башлыгының орунбасары О.Атаевден җогап
хаты гелди.Онда шейле дийилйәр:”Халк депутатларының
област Советиниң исполкомы” Эдебият ве сунгат”газетиниң
1990-нҗи йылың 20-нҗи апрелиндәки санында чап эдилен
“Халас эдиң” атлы макала дегишли органлар билен
билеликде ара алып маслахатлашды.Шейлелик-де,Мары
шәхер исполко-мының башлыгы Җумамырат Гелдиеве
117
макалада агзалян кемчиликлер барада берк чәре гөрмеклик
табшырылды. Хәзирки вагтда тебигаты горамак барадакы
област
коми-тети
тарапындан
кәрханаларың
ве
гурамаларың атмос-фера зәхерли газлары ве сувуклыклары
зыңян чешмелериниң инвентансиясы гечирилйәр.Шейле хем
областың кәрхана-лары ве гурамалары юрдумызың ылмы
институтлары билен атмосфера зыңылян зәхерли газларың
ве сувуклыкларың нормасыны кесгитлемек үчин шертнама
баглашыляр.Азот дөкүнлери заводының япылмагы я-да
башга өнүм өндүрйән завода өвүрмеклик меселеси
өвренилйәр”.
Мегерем окыҗыларымыз Аманмухаммет Непесовың
шу газетде чап эдилен “Халас эдиң” атлы макаласындакы
меселелериң нәхили чөзүлйәндиги хакда гитмелидигини аңан
болсалар герек. Гынансакда,җогап хатындан меселәниң анык
чөзгидине делил болуп билҗек чәрелери тапмадык.
Догрусы,азот дөкүнлери заводы билен багланышыклы дөрән
дүйпли сосиал-экологик меселелер шәник дөвен ялы
эдилерден җуда чылшырымлашдырылыпдыр.Эмма олара
чемелешмек меселесин-де ене-де, нәгилелиги артдырмак,
башдансов-малык этмек адамлары халыс ядадыпдыр.
Мегерем,шейле нәгилеликлер үчиндир,азот дөкүнлери
заводының төверегинде ерлешен Мургап этрабының “Карл
Маркс” адындакы,”Бирлешик” ,”Комунизм”,”Түркменистан”,
”Ватан” обаларының яшайҗылары редаксия”Халкың эркислеглерини әсгермезчилик этмәлиң!”дийип,хат иберипдирлер. Хата җеми 314 адам гол чекипдир.Олар эмеле гелен
сосиал-ыкдысады,экологик ягдай барада кимдир бири
ичгинрәк гызыкланып,алада эдинсе,халк билен маслахат118
лашмак үчин метбугата чыкса,хөкман шонуң гаршысына бир
топар ерине етирилмейән карарлары галкан эдинип,бош
санлары топлап,чыкыш эдйән адамларың тапыляндыгыны
язярлар,хат-да меселәни гозгаян адамлара кесе гөз билен
гараяндыкларыны яңзыдярлар.Азот дөкүнлери заводының
эҗиринден зейренйән адамларың хут шейле пикирде
боланлыгы үчин оны җогап хаты билен деңешдирмәге
меҗбур болдук.Чүнки олар анык ишлер теклип эдйәрлер,бош
гүррүңлере ынанмаяндыкларыны язярлар:”Халкың барха
артян нәрәзылыкларының чуңлашмазлыгыны назарда
тутуп, илатың саглыгыны аммиаклы челеклериң гиревине
гойман,оны башга бир зыянсыз кәрхана(меселем,докма
фабригине)өвүрмек барадакы Мары ГРЭС-ниң директоры,
ТССР Ёкары Советиниң Президиумының члени С.Нурыевиң
пикирини биз долы голдаярыс, ”зыянлы галындылара
соруҗылар гураярыс”диен сөзлере ынанмаярыс ве ол
чәрелериң етерлик дәлдигине акыл етирйәрис” диййәрлер..
Ерликли айдылан сөзлер.Меселәни анык ве дүйпли гоймак
герек.Хачан азот дөкүнлери заводының төверегинде яшаянлар оның эҗиринден дынып билер?Бу меселәни хайсы
ёллар билен чөзмек мүмкин?Белки дегишли гурамалар
башдансовма җогаплардан эл чекип,ишиң битҗек угрына гол
япарлар?!...
Сөзсоңы ерине, автордам:Макала чап боланының ыз
яны,С.Нурыевиң энергетика ве химия сенагаты министри
боланлыгыны эшидип,онуң янына бардым,хер затда болса
азат заводы онуң гарамагында, “ Заводы япып, докма пудагына өвүрмек барадакы”өңки пикирини билейин дийдим.Ол
мени хошамай гаршылады-да,отурмага ер гөркезип:”Индиден
119
бейләк мениң гарамагымдакы пудаклар барада макала
язмакчы болсаң, сораман херекет этме,азот заводыны гысга
пурсатда беҗерип, экология кадаларына лайык гетирерис”дийди.Мен “Өң шейле-шейле дийипдиңиз”, дийип, гаршы
чыкмакчы боланымда ол:”Саңа дуйдурдым,гутарды.Индем
мениң вагтым чәкли,йыгнак
бар”-дийип, отагындан
чыкарып гойберди..Хер затда болса, хут Сапармырат
Нурыевиң ярдам этмегинде азат дөкүнлери заводың көп
кемчиликлери гысга мөхлетде дүзедилди.Долы дереҗеде
дүзедилмесе-де,гараз, ярпы-ялта говулыга тарап әдимлер
әдилди.Шонуң үчинем оңа өзүмиң саг болсунмы айдярын.
Мениң бу макаламы рус дилинде чыкян “Юност” җурналында окан языҗы-публисист
Алберт Поляковский
:”Сениң бу макалаң эсасында документал кино алмак ниетим
бар,нәхили гөрйәрсиң?”дийип, маңа йүзленди.Мен разылыгымы бердим ве гысга вагтда онуң ссенариясыны язып
бердим.Басым Москвадан,”Время” телеканалындан адамлар
гелип,азот дөкүнлери заводының тебигата,чагалара етирйән зыяны барада,ховплы ягдай дөрәнде ярылмасын
дийип,зейкешлере гойберилйән күкүрт кислотасының зәхеринден балыкларың көпчүликлейин гырылышы барада,
заводың этегиндәки обада ерлешйән чагалар багының
чагаларының демлерини алып билмән:”Халас эдиң!” дийип,
гыгырышып ол ерден гачышлары барада ресми кино
дөретдилер.Ол ресми кино Москвада,”Время” телеканалында
гөркезилди, онуң бир гөчүрмеси Мары этраб “ Еңиш” обасына
берилди,Түркменистанда велин ол гөркезилмеди.Айтҗак
боляным, азат дөкүнлери заводыны япдырҗак болуп мениң
эден херекетлерим ве
“Еңиш”обасының шол вагткы
120
башлыгы Акмырат Хуммедиң йүз тутмалары хич хили
пейда бермеди. Гайтам,ичиңиз янсын дийилйән ялы шол бир
ерде заводың икинҗи нобатдакысыны гуруп башладылар.Бу
болса диңе Мары велаятында ёң болан,ёкарда агзалан
кеселлерден башга-да, сүйҗи,оңурга агыры,зоп кеселлериниң
гиң яйра-магына гетирди. Галанынам,нәме,өзүңиз ойланып
нетиҗе чыкарың!
-Эдебият ве сунгат,2-нҗи август,1991-нҗи йыл,312792, Экология-ыкбалымыз...
Бипервайлык кесели...
Уршуң соңкы йылларында Сакарчәге этрабының
этеклеринде мейдан товукларыны авлар экенлер.Инди велин,
йөрите гөзлебәм тапып боланок.Тагтабазар этрабында
бәгүллер герекли-герексиз ёк эдилйәр.Бәгүл гөрҗек болсаң
инди, онларча километр узаклыга гитмели.Өңлер чыкан
еринде боларды,инди чигиллем гүллери этеклерде тапдырмаз. Ине шулар адамың ахлак тербиесиниң песлигини
аңладяр.Тебигатда эндемики ягдай бар, ягны, диңе шол бир
ерде битйән өсүмлик,шол бир ерде яшаян җанлы-җандар
бар.Шолар гөзүң гөреҗи ялы горалайҗак ялы,эмма хер йыл
өсүмликлериң 40-50 гөрнүши,хайванат дүнйәсиниң 18-20
гөрнүши ёк эдилйәр.Энтек нәхили хем болса, заповедниклерде
тебигатумыза гөз-гөртеле вагшылык эдилип дурланок.Эмма
шоларда хем йындам машынлары билен ав эдйәнлер,кичеңрәк
көллериң сувуны сув нососының я-да дикучарың ганатлары
билен кенардан гысып чыкарып,ичиниң балыгыны тонналап
йыгнаянлар, небсимиз агырса-да,азлык эденок.Догры, заповедниклериң санлыҗа адамы билен ынсабыны йитирен121
лерден тебигаты горамак аңсадам дәлдир.Себәби, оларың
батыргай вагшылыкларының гаршысына гояр ялы завун
канунымызам ёк.Ине шонуң үчинем, хич бир гаравсыз,
этҗеклерини эдип йөрлер.
Мары шәхеринде аҗайып бир парк бар.Илатың иң бир
гелимли-гидимли ери.Яшы асырдан ашан отуза голай тут
агачларының гойы саясы җөвзалы ыссыны ядыңдан
чыкардяр.Бир гүн хорматлы сазандамыз Хан Акыев шол
тутларың чапылянлыгындан зейренди. Бага айланып
гөрсем, догруданам, көп тутлар чапылыпдыр,өзем, агаҗың
гураман-лыгыны гизлемек үчин, чапылан көкүң үстүнде от
якыпдырлар,соңам гум билен гөмүпдирлер.Булар барада
шәхер исполкомына дуйдурдык.Гөрлен чәре болмады.Тудуң
бир дүйби 700 манатдан гечип дурка,чәре болмаҗагыны
билйәдигем вели...Паркың директоры Багдасаровдан, ”Эдйәниңиз нәме?”дийип сорасак, ”Паркың ичиниң баглары шәхер
коммунал хаҗалыгының йөрите гөк баглары өсдүрип
етишдирйән бөлүмине дегишли.Мен о затлара гошуламок.
Йөне, тутлары чапдырмаҗак болуп чалышдым,эмма туды
кесйәнлер мениң үстүме палталы топулярлар.Онсоң мен
нәдейин?”дийип,җогап берйәр.Ине, шәхериң ортасында
ерлешйән меркези медени сейил ве дынч алыш багында,
шәхеркомың җайының сесетим еңсесинде,област медениет
бөлүминиң гапысында болуп гечйән вагшылыклар.Бу
затлары гөренинден соң чөлдәки болян вагшылыклары
геңлемелем дәл.
Бадхыз заповеднигиниң голайында бар болан хоҗалыкларың бирине баранымда, кейиклериң элде сакланыляндыгына гөзүм дүшди.Элдеки боландыклары үчин олары чөле
122
гойберсең, бейлеки кейиклер тарапындан өлдүрилйәндигини
гүррүң бердилер.Ине, тебигатың шейле ёвуз кануны
бар.Кәбир авчысумаклар: “Хайванлар авлап дурмасаң, ерегөге сыгмаз” диййәрлер, шейдибем, ынсабыны йитиренлер
бир-ики кейиге дерек, онларчасыны,йүзлерчесини гырярлар.
Хатда, овлакла-ян дөвүрлери хем авчылара шам болян
кейиклери өз гөзүм билен гөрдүм.Энеси өленсоң,овлаҗыклар
шагаллара шам болуп галярлар.Шатлыкдакы газчыларың
көмекчи хоҗалык-ларының биринде бир гезек мени гаты гең
галдырян гүвәнаманы окадым.Шонда “Кейиклер ийипдир!”
дийлип,
кырк
гектар
ериң
бугдайы
хасапдан
өчүрилипдир.Кейиклериң гаршысына” Гөрешмек” үчин үч саны
яраг,мүңлерче ок-дәри сатын алнып,йүзлерче манат
чыкдайҗы
эдилипдир.Көмекчи
хоҗалыгың
ёлбашчысындан:”Бу нәхили эртеки боляр,сиз муны киме
ынандырмакчы
болярсыңыз?”дийип,
чинтгәп
сорасам,ол:”Экдик”дийип,”экилмедик”
дәнәни
хасапдан
чыкар-мак үчин шейле этдик,алынмадык дәнәни,шолар ийди
дийип чыкармасак, башга бахана бармы?”дийип җогап
берйәр. ”Кейиклер ийди диер ялы
чөлде кейик
галдырдыңызмы? ”дийсем, онуң йүзем гызаранок. ”Ай,келләме
гелен шо болду-да!”диййәр-де, гүлйәр.Агламалы халына,ол
гүлйәр...Инди “ере-гөге сыгмаз” диен гүррүң барада.Бу ерде
тебигатың өз ёвуз кануны бар.Меселем,бир ерде өрүден
артык кейик йыгнанса, сүрүниң чар тарапа бөлүнме кадасы
бар.Шейле бөлүнишиги өз гөзи билен гөрен атам:”Кейигиң иң
горкян зады гаплаңдыр велин,бөлүнишик вагтында шолам
олары ёлундан совуп биленок” диерди.Тарыхда хем бу ягдай
барада язгылар галыпдыр.Умуман,тебигат хич махалам бир
123
җандарың
ере-гөге
сыгмаз
ялы
көпелмегине
ёл
бермәндир.Бизиң муны билмегимиз герек.Чөл хайванларының
ёк эдилмеги,еримизиң, ховамызың зәхерленмеги горкулы
серхеде барды,муны хем хеммәмизиң билмегимиз герек.
Гелҗек несиллеримиз үчин дервайыс болан эне
еримизиң заяланышы,хапаланышы,шорланышы хем дийипайдар ялы дәл.Олар барада мен”Ханховуза эе герек!”,
”Җоҗуклы җаң какяр”,”Ене-де җоҗуклы хакда” ады билен
“Эдебият ве гунгат” газетинде чап эдилен макалаларымда
языпдым.Ягдайың хәзирем шол өңки-өңкүлигидигини, говулашан задың ёкдугыны боюн алмагымыз герек.Ерлериң заячылыгы хакда ене нәче айтсаң бәрден гайдяр.Мунда ичим
түтәп дур.Ерликли чыкышлара-да,эдилен белликлере-де
гулак габардян я габартҗак болян екеҗе ёлбашчы ёк,гайтам
маңа”Гечи ялы хемме ере бурныңы сокярсың,олары чөзмек
саңа галмандыр,”Бу ойнуңы бес эт,бес этмесең говулыга
гарашма!”дийип,”дуйдурярлар”.
Ханховуз массиви барадакы гүррүңлериң хем соңы пуч
болды.Догры,этрап ачылды,йөне,ерлери сана салҗак болсаң,
этрабың,велаятың гүйҗи асгын гелҗек.Хоҗалыклар, Җоҗуклыдан ер берилди дийип,Ханховузы ташлап гидибереноклар,Ханховузда 45 мүң,Җоҗуклыда 40 мүң,җеми 85 мүң
гектар ери иследиклериче уланярлар,текиз,багрыңы ойкабермели не бир ерлер.Булар пландан артык экилйәр дийсеңем
болҗак.Җоҗуклы массивинде вагтлайын дийилип берилен
ерлери ине,дөрдүнҗи йылың ичидир,уланып йөрлер.Эййәм,
шор,гамыш басан бөлеклер билдирйәр. Илкибашдан, акыллыбашлы экин доланшыгына гечмек үчин келле дөвйән ёк.Себәби
ерлер вагтлайын берлен,өз зады дәл-де,өвей ялы бир
124
зат!Вагтлайын зада ким эечилик гөзи билен середер?Шор
сувларының акып гитмеги үчин зейкешлер ёк, хачан
болҗагам белли дәл.Сув эечилигиниң нәхилидигини болса
өзүңиз билйәрсиңиз.Эгер Җоҗуклыдан чыкылмаҗак болса
бир теклибим бар,белки ол ёлбашчыларың гулагына дегер.
Медени зоналарда меллек ерлериниң берилмеги билен
хоҗалыкларың экин мейданлары азалып гидип отыр,аңырсы
5-10 йылдан ,меселемСакарчәге этрабының Геңеш обасының
медени зонасында бар болан 700 гектар ер меллеге
берилер.Хер йылда 250-ден говрак чага догяр,ене он йылдан
ол 400 чага голайлар,онсоң ислесең-ислемесеңде бир ере
гөчмели болар.Шейле болҗак болса ,онда хәзирден гамыны
ийип, Җоҗуклыда шахсы хоҗалыклара ярым-бир гектардан
меллек ер пайлап бермели.Мен муны өңки язгыларымда хем
агзап гечипдим, онуң үчин” яшайыша дервайыс улгамларың
чекилмеги зерур” дийипдим.Халк ымыклы гөчүп барып юрт
эеси болса говы болҗак.Ир-у-гич шейле этмели болар,шейле
этмесек,ерлери шор алып хатардан чыкар,җеңңеллиге
өврүлер,тебигатымыза,чөкен
ыктысадыетимизе,
галыберсе-де, адамлара агыр ургы болар .Шу затлара
дүшүнмек үчин, улы бир алым болмагың гереги ёк.
Мени биынҗалык эдйән ене бир зат-бизиң нәхили
ховадан дем алянлыгымыздыр.Өңи билен ,Түркменистаның
шу йылың 1-нҗи чәрегиндәки ыктысадыетиниң өсүши
барадакы метбугатларда чап болан маглуматлара
середелиң,”Ашгабатда ерлешен сенагат кәрханасының 7-ден
2-синде,Ашгабатда ве Бүзмейинде хованың гаты җисимлертозан билен хапаланышы ёл берилйән нормадан 10
эссе,көмүртуршы газы 10 эссе ве Ашгабадың херекедиң хас
125
көп чатрыкларында болса ондан хем көп болмагына ёл
берилди... ”Небсимиз агырса-да бу ерде гүррүң диңе Ашгабат
барада гидипдир,эмма бейлеки этрабларда хем ягдай
ёкаркыдан өверлик дәл.Меселем,Мары велаятының сенагат
кәрханаларының хова гойберйән зехериниң мукдары 1989нҗи йылда 65 мүң тонна болан болса,1990-нҗи йылда 223
мүң тонна зәхер обаларың үстүне ягыпдыр. Башгача
айтсак,бу сан велаядың хер бир яшайҗысының үстүне 300
килограма голай зәхериң дүшйәнлигини аңладяр.Өзем бу
санлар, оба хоҗалыгында уланылян зәхерли химикатлары
хасап этнәниңде...Бир еңил машының йылда ортача бир
тоннадан көп хова-кисларод якяндыгыны биз билйәрис,
мундан башга-да ишленен газ билен такмынан 800 килограм
косларод окисини,40 килограм азот окисини ве 200 килограм
дүрли углеводлары гойберйәнлигини хем билйәрис. Велаятымызда 20 мүңден говрак дөвлет,50 мүңден говрак шахсы
автомашынлар бар.Моторлары хасап этмәниңде-де, йөнекейҗе хасапламалар билен хасаплап,машынларың бир йылда
ортача 280 мүң тонна кислороды якяндыгына,20 мүң
тоннадан говрак зәхери болса хова зыңяндыгына гөз
етирйәрсиң. Велаятың әхлы транспортыны хасаба алсаң,
онда адама салынян ховпы гөз өңүне гетирмек кын
дәл.Машынларың саны болса йылсайын дәл,гүнсайын артып
гидип отыр.Велаятда йылда 20 мүң автортанспорт артяр,
диймек,ховадакы янян газың мукдары 3-5 эссе артар. Шоңа
гөрә-де,оларың зыянлы маддалары герегинден артык хова
гойбермеклерине берк гөзегчилиги ёла гоймалыдыр,оны
азалтмак үчин ишлер гечирилмелидир,кануны бозян
сүрүҗилере берк чәре гөрүлмелидир.Ёл гөзегчилериң герекли
126
энҗамлар билен упҗүн эдилмегини,янгыч нокатларында
арасса бензиниң гойберилмегини газанмалы, автохоҗалыкларда дүзгүн-тертиби гүйчлендирмели,йүк автомашын
кәрханаларыны шәхерлериң дашына чыкарып,гатнов үчин
айловлы ёлларың гурулмагыны газанмалы,йөне гынансакда
бу нормалар ве дүзгүнлер сейрек берҗай эдилйәр.Көчелериң
абатлыгы, гиңелдилмеги,гөк агачлар аркалы машын ёллары
билен яшайыш җайларының арасының бөлүнмеги хем говы
нетиҗе берйәр,йөне гынансак-да булар амала ашырылмаяр.
Бизде,бипервайлык диен бир кесел бар,шол бизи гаты
хеләк эдйәр,хасам тебигаты горамак ялы меселеде бипервайлык гаты эрбет зат.Әхли гүйҗүңи орта гоюп гөрешениңде-де,оны горамак аңсат дәл.Догры,арамызда ынсаплы
адамлар азам дәл,олар гөрешйәрлер,йөне ынсабың өңүндәки
борчларың хем бар.Гөвнүме болмаса ,биз учдан-тутма диен
ялы первайсызлык кеселе учран ялы,ол кесел арамызда
хөкүмүни йөредйәр.Шейлелик-де, гөзүмизиң алнын-да тебигатың әгирт улы ымараты юмрылып,дем алян ховамыз,
иймитимиз зехерленип,ичйән сувумызың химики-зәхерли
гошундылары артып гидип отыр.Өңүмизде,адам нәхили
яшамалы диен меселе кесерип дуряр.Оны ким чөзмели!?...
Сөз соңы ерине,автордан:-Эдебият ве гунгат
газединиң шу саны
баш редактор,языҗы Тиркиш
Җумагелдиевиң голы билен дәл-дә,тәзе баш редактор
Хоҗамырат Гочмырадовың голы билен окыҗылара
яйрады,өң җогапкәр секретар Аллаяр Чүриев болан болса
инди
Ёвшан
Аннагурбанов.Зехинли
языҗы,батыргай
редактор
Тиркиш
Җумагелдиевиң
хич
бир
дүшүндиришсиз,себәпсиз ишден четлешдирилмегинде мен
127
өзүми гүнәли сайянлыгымы айтмалыдырын. Нәме үчин
диениңде, хич бир йүз гөрүлмән язылан,дийсең дөвребап
меселелери галдырян макалалары, батыргайлык билен чап
эдйән адам, ёкарда отуранлара ярамалы дәлди.Мен инди,
Сапармырат Нурыевиң беллейши ялы “ёкардан сораман хич
бир меселәни галдырмалы дәлдигиме” дүшүнип башладым.
Оны хат-да чалаҗа”Арамызда говы затлар бар,шоны
яз”дийип яңзытдыларам. Шондан соң мен, СССР-иң
даргамагы
билен
Н.С.Горбачевиң
айдыңлык,ачыклык
сыясатының
бизден
дашлашып
барянлыгына
гөз
етирдим.Муны мен өзүм азат болсамам, үч-дөрт йылкы
азатлыкдан соң, рухумың тәзеден гөзенеге дыкылмагы
билен дең гөрдүм.Шу дуйгы галамымың уҗуны күтелтди,яңы
көрәп башлан зехинимиң үстүне сув сепди.Мен башга нәме
диейин?
Ёкардакылара, арамыздакы ногсанлыклары ачып
гөркезйән шейле адамлар герек дәл ялы...
-Эдебият ве сунгат,41,-2802,11-нҗи сентябр,1991-нҗи
йыл...”Каспини халас этмели”.
Редаксиядан-ТССР языҗылар
союзы ве “Туран”
китап-җурнал неширяты тарапындан гуралан языҗы –
публисистлериң регионара йыгнанышыгы шейле шыгар
билен гечди.Маслахада гатнашан языҗылар’’Каспрыбвод”
долан-дырыш эдарасының улы гәмиси билен гоҗаман
Хазарың кенарыны сырып,экстремал-экологик ягдайда галан
шәхер-лерде
ве
обаларда
болдулар.
Маслахада
гатнашыҗылар Каспий деңзиниң
якасында ерлешйән
128
республикаларың
хөкүметлерине
йүзленме
кабул
этдилер.Ашакда шол йүзлен-мәни чап эдйәрис.
Азербейҗан,Дагыстан,Газагыстан,Рус,Түркменистан,
Эйран дөвлетлериң хөкүметлерине
ЙҮЗЛЕНМЕ.
Ер йүзүндәки эхли яшайыша дүнйә умманы җан берипдир.Ер
шарында материклериң эмеле гелмеги дүнйә океаныны
бөлеклере бөлүпдир.Муңа гарамаздан,ол бизиң барымызы өз
ёлларының гиңишликлери ве дөредиҗиликли дурмуш үчин
кувватлы хыҗув билен баглап гелйәр. Шонда-да деңизлер
илкинҗи болуп гидйәр.Регионара семинара гатнашыҗылар
болан языҗылары,публисистлери экологияның хәзирки
гөзгыны ягдайы Каспи барада шейле улы паҗыгалы нетиҗә
гелмәге меҗбур этди.Гечмишде Бахры-хазар өз кенарында
яшаян халклар үчин дурмуш чешмеси болупдыр.Каспиниң
балыгы улы мешхурлыга эе болупдыр.Осетрина балыгының
дүнйә мөчбериндәки запасының 90%-и шу ерде җемленендир.
Каспә илкинҗи зарба-геофизики барлагларың нетиҗесинде урулды.Мүңлерче партлайҗылар нетиҗесинде балыкларың энчеме гөрнүши ёк эдилди.Небит алынмагы бу ягдайы
хас-да ярамазлашдырды.Галыберсе-де,Красноводск билен
Баку аралыгына сув аркалы(паром)арагатнашыгының
йыгҗамладылмагы Каспиниң башына бетер бела индерди.
Гарабогаз көлүниң өңүне бөвет басылмагы Каспиниң тәсин
тебигы ятаклы байлыкларың көкүне палта урды.Каспә
етирилен зыян диңе бир географики тарапдан болман, эйсем
онуң чәгинден дашына чыкды.Технология бабатда ёкарда
шейле нәдогры чөзгүде гелинмеги,нәдүрс эдилен хер бир
әдим,гоюм,исле ол эйран тарапынданмы я-да Руссия,
129
Азербейҗан я-да Туркменистан тарапындан,тапавуды
ёк,соңуның иру-гич паҗыгалы гутарҗакдыгы икучсыз.Шу гүн
бир вагткы байлыгы болан деңзе гарайыш не халклара,не-де
регионара маслахатларының хич бири тарапындан
кадалашдырылман гелйәр.Шейле болансоң Каспи адамларың
ачгөзлигинден,пархсызлыгындан,бисарпалыгындан
горалмансоң ол”етим чага”чалым эдйәр.
Эйсем Каспини ким горамалы?Элбет-де илкинҗи
нобатда,оны деңзиң кенарында яшаян илат бела-бетерден
халас этмели.Биз шол халкларың хөкүметлерине әхли гуҗургайратларыны тебигатың байлыгыны горамага мәхрибан
үлкәни сөймәге гөнүкдирмәге чагырярыс.Каспә диңе бир
хоҗайын герек.Биз Каспи барада еке-тәк халклара конвенсияның
хем-де
консепсияның
ишленилип
тайярлынылмагыны мөхүм хасап эдйәрис.Эгер шейле эдилсе
Каспиниң
сакланып
галмагына,кадалашмагына
онуң
байлыкларындан реҗели пейдаланмага голтгы болян
халклар өз ыкбалларыны өзлери кесгитләп билерлер.Деңизде
болса сайлара ер ёк.Онуң халас эдилмеги бизиң ылалашыклы
херекетимизиң нетиҗесине баглы...
Ыляс Амангелдиев,”Яш коммунист” газетиниң йөрүте
хабарчысы, Юрий Калешук,Вадим Ковда,Рус языҗылары,
Москва, Ахмет Гурбаннепесов,ТССР языҗылар союзының
секретары, Аманмухаммет Непесов,Түркменистан,языҗыпублисист, Николай Пороховник,Наталя Неруш, языҗылар,
Москва,АлбертПоляковский, Түркменистан,языҗы, ”Туран”
неширятының директоры, Евгений Мелников, публисист,
Новосибирск, Виталий Зеленский, языҗы, Гүнбатар Сибир
130
языҗылар бөлүминиң башлыгы, Икар Пасевев.җурналист,
”Литера-турная газетаның”хабарчысы, Красноводск шәхери
Сөзсоңы ерине:.Касапий меселеси боюнча маслахада
гатнашан автор эден ишиниң хасабаты хөкмүнде гиңишлейин макала язып,”Эдебият ве сунгат” газетине берди,чап
болар диен ниет билен гарашды...
-Эдебият ве сунгат,1-нҗи ноябр,1991-нҗи йыл,номер
44-2805-Публисистика. Хазара хоссар герек!
Редаксиядан:Түркменистан ССР языҗылар союзы,
”Туран” китап-җурнал неширяты хем-де Каспиниң сувуны,
балыкларыны горамак барадакы доландырыш эдарасы
Каспий төверегиниң меселелери боюнча 11-18-нҗи сентябр
аралыгында бүтинсоюз семинар гечирди.Оңа СССР-иң дүрли
ерлеринден языҗы-публисистлер гатнашды.Олар Касноводскә, Эсенгула,Челекене,Огурҗалы адасына, Гарабогаза барып
гөрдүлер,Каспий деңзиниң җошмагы билен багланышыклы
меселелер,экология,балык горлары ялы меселелер билен
гызыкландылар.Семинарың максады дүнйәде иң улы көл
болан Каспиниң арассалыгының
ве онда яшаян
җандарларың саглыгыны горамага җемгиетчилигиң үнсүни
чекмәге багышланды. ”Туран” китап-җурнал неширяты
языҗы-публисистлериң чеминардан алан тәсирлерини
айратын китап эдип чыкармагы гөз өңүнде тутяр...
Биз языҗы-публисист Аманмухаммет Непесиң семинарда гозгалан меселер барадакы гиңишлейин макала-сыны
аз-кем гысгалдылан гөрнүшде чап эдйәрис.
Соңкы дөвүрлерде Каспиниң ыкбалы барадакы сөхбетлери газет журналларың сахыпаларындан,радиодыр
телевидениеден эшитмек боляр.Өзем йыгы-йыгыдан.Ол
131
сөхбетлерде Каспи деңиз сувуның, тебигатының, хайванат
дүнйәсиниң заяланшы, гурап барян Аралың ыкбалына
деңешдирилйәр.Оларда дегерли теклиплерем бар,чыкалгаларам.Йөне ягдай велин үйтгәберенок.Хава, Каспиниң экология
ягдайы өрән чылшырымлашды.небит-газың тәзе ятакларының ачылмагы деңзиң тебигатыны заялады,хайванат
дүнйәси ёк болуп баряр,балыклар азаляр,өсүмлик дүнйәси
пайхынланяр.Хас догрусы,Хазар өли деңзе меңзәп баряр.
1.Балыкчы халың ничик?
Билемок хәзир бармы ёк,өңлер Каспи деңзинде балык
тутмагың республиканара ылмы геңеши боларды. Балыкчылыгы өсдүрмекде ончаклы бир гөрнүп дуран иш этмеседе,гараз,ол геңеш Каспиниң якасындакы балыкчы хоҗалыкларының ишлерини бир ере җемлемеги,герек ере гүйҗи
угрукдырмагы башарарды.Инди республикалар өз гарашсызлыкларыны ыглан эденсоң,геңешиң иши тогтады диен
ялы.Бу болса Каспиниң эесиниң көпелендигини аңладяр. Хер
өзбашдак республика Каспиден алып билен балыгыны,
небитини,газыны алҗак,нетиҗеде, эмеле гелйән яралары
беҗерҗек адам ёк.Мениң пикиримче,деңиз якасындан
небитиң алынмагы бес эдилмелимикә диййәрин.Себәби ол
дүшевүнтсиз болмакдан башга-да,зыңылян хапалары билен
деңзиң ялпак ерлеринде өсүп улалян балыҗаклары,
эсасанам,килка балыгыны ёк эдйәр.Килка болмаса, шондан
иймитленйән бекре,такга балыклары яшап биленоклар.
Шейлеликде, тебигатың деңаграмлылыгы бозуляр. Каспиниң
сувы хәзир ики метре голай ёкары галансоң, деңиз якасына
дөкүлен улы мөчбердәки хапалар сувуң ичинде галды хем-де
көп мейданы заялады.Кәбир адамлар”Балыкларың тохум
132
ташлаян
ерлерини
хапаламасак
болар”диййәрлер.Ол
нәдогрыдыр,себәби, балыклар томсуна демиргазыга,гышына
гүнорта гөчйәрлер.Бир ерде тохумларыны ташлаярлар
,башга бир ерде болса яшайшыны довам эдйәрлер.Шейле
арабагланышыгы бозмак,оңа пәсгел бермек, өрән ховплы
нетиҗелере гетирйәр.Бир яндан Челекениң иод,бром
өндүрйән заводлары зәхерини гуюп дурса, башга бир ерде
Красноводскиниң ТЭС-и хапа сувларыны дөкүп дурса,шәхериң
хапа сув улгамлары хем деңзе акып дурса (бу барада ерли
илат хич зат билмейәр экени)онсоң ол сувда балык галармы?
Красноводскиде, шәхериң хапа сувуны арассалайҗы десгасының гурланына көп йыл болупдыр,миллионлап пул
чыкарылыпдыр,эмма шу гүне ченли ишлемән ятыр.Шейле
мысаллары узалтсаң узалдыбермели. “Худая шүкүр, Каспиниң
зәхерленмеси Сарыгамшың дереҗесине етенок”дийип,бир
яшулы гүррүң берди.Барлананда,Сарыгамыш көлүнде зәхерли
нитратларың,гербиссидлериң,пестиссидлеиң көп мукдарда
барлыгы аныкланды.Шолар билен зәхерленен балыклары
Дашогузың илатына сатярлар,эмма гарагалпак доганлармыз болса олары сувда яшаян сүтүк дерили хайванлара
берйәрлер.Зәхер гаты гүйчли болмага чемели,ол җанаверлериң дерилериниң реңки дагам үйтгәберйәрмиш. Гөрйәңизми, бизде зәхерли балыклар халка сатыляр,гарагалпаклар
болса оны башга максат үчин уланып, үйтгешик реңкли
дерилери тайярлаярлар.Гең затлар бардыр, гөрсеңиз...
Соңкы үч-дөрт йылда Этрек дерясының гурамагы
билен,сүйҗи сувда тохум ташлаян балыкларың көкүне зарба
урулды,тохумы эмели көпелдиш нокатларының ишини
тогтатды.Бейле ягдай диңе балыкчылара дәл, бүтин
133
регионың оба хоҗалыгына-да ярамаз тәсир этди.Меселем,
Этрек дерясының аягында бахасы үч миллион манат болан
балык тохумыны эмели етишдирйән улы десга ишлемән
дур.Озалында бу десга бирнеме ёкарракда,Этрек билен
Сумбар дерясының бирлешйән еринде гурлан болса,хас говы
боларды. Шол ерде гурмак үчин Эйран дөвледи билен
билеликде таслама хем
тайярланыпдыр дийип
эшитдим,эмма олам бизиң гүнәмиз эсасында баша
бармандыр.Умуманам,Каспиниң
якасында
балык
тохумларыны эмели усул билен өндүрйән хоҗалыклар кән
дәл,йөне,оларың
ишлеҗек
болушлары
велин
гаты
гөзгыны.Гыммат бахалы бекре балыкларың өндүрили-ши ве
өсдүрилиши 1948-нҗи йылдан соң бирегне песе гачып,хәзирки
гүн ховплы серхеде етди.Өңлер балыгы ислән ериңден тутса
болярды,хәзир болса гүндүз элиң чыралы гөзлемели. Онсоң,
өзбашдаклыгы газанан каспияка дөвлетлер галанҗа ек-түк
балыкларам ёклайсалар нәхили болар? Челекен шәхер
ёлбашчылары өз илатына 50 метрлик тор билен балык
тутмага ругсат берипдир,йөне балык тутулян ерлер балык
хоҗалыкларына дегишли болансоң дава-җен-җеле эсас
дөрейәр.Азык гытчылыгы себәпли, илата нәхили хем болса
көмек болсун дийлип эдилен бу асыллы иш гох-галмагалың
дүвүнине
өврүлипдир,себәби
канун
эсасында
хайсы
хоҗалыгың сувунда балык тутулҗак болса,ругсады шәхер
хәкими
дәл-де
шол
хоҗалыгың
өзи
бермели,гой,
адамлара,тутулҗак балыкларың мөчберине
гөзегчилик
этсин. Шейле эдилмесе баш-башдаклык болуп,Каспи байлыгы
“Артыгың харманына”өврүлер.Муны бейлеки республикалар