Muňa durmuş diýerler - 16

геплесең сөзүң эеси болуп билмерсиң,дымып гезмеги дост
тутун”диерди,”Юртда дүзгүн бар болса херекетиңде,сөзүңде
батыргай бол,ёк болса херекетиңде батыргай,гепиңде
сересап бол”диерди.Шу өвүтлер өмүрлик ядымда галыпдыр.
Догруданам,Шаҗа Батырың оглы Сәхет кән
геплемәни халамазды,дийсең окумыш,үч-дөрт дашары юрт
диллерини сувара билйәрди.Улы везипе етмеди дийип
бирахат
болма-ярды,гайтам,
эелейән
везипесине
мынасыплыгы барада алада эдйәрди,мени тананоклар дийип
бирахат болмаярды, танал-мага мынасыплыгы барада
алада эдйәрди.Бир гезек ол:”Мени Политехники институда
ректор гойдулар,йөне,менденем гүйчли адамлар арамызда
бар ахырын”диймеги,мениң якаркы айданларымы тассык
эдйәрди. Хачан-да,С.А.Ныязов Тарых институдындан Шаҗа
Батыровың адыны айыранда,Сәхет шол гүнүң өзүнде “Мен
өзүми Түркмен Политехники институ-дының ректоры
везипесине мынасып хасапламаярын” дийип,Президентиң
өңүнде арзасыны гойды.Эйсем,шу мысал мениң айданларымы
тассык эдмәйәрми,онуң нәхили буйсанчлы адамдыгыны
субут эдмейәрми?Хер хили кын гүнлере саташса-да ол өзүни
292
мыдама багтлы сайяр, гөвничөкгүнлиге дүшмейәр,”
Багтлылык
диңе бир
күрси
ве беден ислегиңи
канахатландырмак билен багланышыклы болян болса,онда
биз сычан тутян пишиги багтлы хасап эдердик”диймеги
халаяр.”Адам бир иши этҗек дийип эдиберсе,адатча оңа
үстүнлик хемра боляр,йөне этҗек ишини хер тараплайын
өлчерип дөкүп,хаял-ягаллыга ёл бериберсе велин, үстүнлик
песелйәр.”Ине, бу хем онуң сөзи...
Гараз,шейле пикирлер билен өе барсам,өйде хич ким
ёк.Хоҗалыкчым нирәдир бир ере гидипдир,ол болмаса мениң
элим-аягым саралгы.Бир эден задым,чай демләп, мыхманларың өңүнде гойдум,”Гүйменип отурың!”дийдим.Дашары
чыкып,екеҗе товугымы гоңша сойдурайын дийсем,олам
харам өлмүш гатап галыпдыр.Нәме этҗегими билмән
дуркам бир ГАЗ-51 машыны,җайымың гапдалындан гөтүн
йөрәп, ишиге гелди.Машының үстүнде аялым,ики-үч саны
газак аяллары,чага-чугалар барды.Бир гөрсем,машының үсти
этден долы,ярым тонна якын эт бардыр.Мен “Бу нәме,
хов!”дийип, гең галмакдан яңа агзымы ачып,аялыма сораг
бердим.Ол кәйинип бир затлар диййәр,өзем машының
гапырҗагының гапдалларыны ачып эти дүшүрйәр.Мен онуң
бир”Отлы какыпдыр”диен сөзүне дүшүнип галдым.Мундан 7-8
йыл озал бир көшекли дүйәни газакларың дүе сүрүсине
гошупдым,хакыны айма-ай төлейәрдим,шол йылларың
ичинде малымдан хабар алмандым.Бирки йыллыкда дүйәң
гаррап өлди диен хабары эшидипдим,йөне нәме үчиндир
көшегим екеҗе көшек бермәнди. Нәме үчиндир,көшек
ташлаянам меңки болды,янып,тохумсыз галянам меңки
болды.Гараз,дүйә чал ичерин диен умыт билен эдинен
293
малымдан агзым ягҗарманды.Ине,хәзирем,шол өңки көшегими-дүйәми отлы каканмышын.Эдил хәзир мен оңа
гынанман гайтам, шейле ягдайда хуршлы боланыма
бегендим. Онсоңам, мыхманларың хатырасына дүе сойҗак
диенимиң догры чыкмасына нәме дийҗек дийсене!?Этлери
җая чекдик велин,эйваның ичини долдурды гояйды.Шол
бармана Сәхет дагы ички җайдан чыканларында ортадакы
үйшмек эти гөрүп,саң-гаты болдулар.Бир салымдан соң
Сәхет өзүне гелип:”Бу нәме?”дийип сорады,маңа дерек Гелди
Бәши:”Айтдым-а,яңы,дүе сойяр дийип!”дийип,җогап берди,
менем: ”Хава,дүе сойдум,индики гезек гелениңизде пил
сойҗак!” дийип,агзыма геленини сарнадым.Онда Сәхет”
Геленимизден бәри дүе соярлык вагт геченок,бу ерде бир сыр
бар.Я бизиң гелҗегимизе дүйнден бәри тайярлык гөрдүңми?”
дийип, сорады. ”Хава” диенимден соң ол:”Аман этҗек диен
задыны эдер,мен оңа ынанярын,йөне дүнйә байлыгыны берсеңем пил тапдырмаз. Шонуң үчинем,биз инди достумызың
өйүне мыхман болмамызы бес эдели!”дийип,дегишди.
Чөле гидип отурмак үчин, этден 5-6 кило бөлүп алып
дуркам,аялым гелип:”Гывв,ол харам өлмүш газак чопан”Дүе
сизиңки”диййәр велин,би гулагының алгысы башга ялы-ла,яда
“Элтсем
тагма
серетмән
аларлар”дийдимикә?Дур,бакалы ,мен өзүми алдатман!Деррев машын
тап,этлери ызына әкидип,өз дүйәми талап этҗек!Мен
хайсыдыр бир готур газага-дүе чопаның йүзи готурды-өзүми
алдаданымдан өленими говы гөрерин!”-дийип,ол элимдәки
этлери хем алып,йыгнашдырып башлады.Аялым екегеплиди,
этҗек диен задыны этмесе болмазды.Маңа болса хәзир
элимдәки бәш кило эт бир дүеден гымматлыды.Хер затда
294
болса мых-манлар дашарда болансоң бу гүррүңлерден
хабарсызды.Мен хөре-көше эдип,аялымың элинден эти
алып,өйден зымды-рылып чыкдым-да,машында гарашып
отуранларың янына бардым.Ызым билен аялым гохлап
чыкды.Онуң
бирахат
болмагына
өзүче
дүшүнен
Сәхет”Билйән,аялың бизи өйде отуртҗак боляндыр.Мең
аялым хем шейле,мейдана чыкылса хамана бир зат
болайҗак ялы”дийип,дилленди.
–Нирә гидерис?-дийип,мен сорадым.
–Шу ерде оҗар токайлыгы бар дийип эшитдим.
-Шейле токай Мары этрабының “Хакыкат” обасының
гүндогар-демиргазык тарапында бар.
–Шоңа гитдик-дийип,Сәхет җогап берди.
Машын ёл мензилини гулачлап баряр.Дынч алмак ялы
говы зат ёк,хасам бетер хер шахасында дүе асыбермели даяв
оҗарларың арасында.Ховасыныңам хезили бар.Отурмак
үчин оҗарларың арасындан бир ери сайлап алдык.Дүшеклери
язып
от
якдык,таңкалары
ода
гойдук.Машының
радиосындан Күрре атлы бир адам барада берилйән
геплешик эшидилйәрди.Гелди Бәши бирден:
-Бе,бе,бу нә болуш боляр,хов!-дийип,өз-өзүне диййән ялы
сесленди-Бердимырат Күрре барада геплешик гидйәр,оны
өвүп арша чыкарярлар.Бирки йыл мундан озал болса әхли
газетлер,радио, телевизор бу ватаныны сатан,дөнүк барада
язгарып,дынман хабар бердилер,хат-да Күррәниң гарры
эҗесини
хем”Оглуны
язгардып”
чыкыш
этдирдилер.Индем,гөр муны...Мен-ә дүшүнйән дәлдирин.
Үйтгедип гурмак говы зат,йөне,яшларың бейнисинде дөнүк,
ичалы, Ватаныны сатан болуп орнашан Күрр-ә,бу гүн
295
башгача баха берилсе, хениз бейниси бекемедик яшларың
аңыны
сарсдырмазмы?
Догры,
гечмишде
гойберен
ялңышлыкларымызы дүзетмели, йөне оңа өрән сересаплы
чемелешмели,совукганлы
пикирлен-мели
ахырын.Шоны
этмесек онда яшларың бекемедик бей-ниси үйтгәр,олам өз
гезегинде,нетиҗеси
гөз
өңүне
гетирип
болмаҗак
этмишлериң йүзе чыкмагына гетирер.
–Гелди ага,агамың бир гектар ери бар,шондан “йүз
тонна пагта аларын” дийип, дөшүне какып йөрди велин,бир
хабарчы оны газеде чыкарайыпдыр.Мен агама “Кырк эмҗегиң бар болса шонча хасылы аларсың”дийдим велин,ол
гайтам гүлйәр.Хәзир нәме дийсең дийип дурмалы,геңлейән ёкдийип,мен җогап бердим.
–Айдыҗы акмак болса-да, диңлейҗи дана герек!дийип,Сәхет ара гошулды-Хәзир “Серсаглык”дийип бир
җемгиет дөредилди,оңа мениң бир серхош достум башлык
белленилди,бир отуранда ики чүйше арагы ичип,аркайын
гезип йөр.”Шейле укубым болмаса мени бу кәре сайламазлар
ахырын”дийип,ол дөшүне какяр.Муны нәхили гөрйәрсиңиз?
-Оглум маңа “Пахан”,эҗесине “Махан”,бир манада
“Галынды”,миллион манада “Лимон”,шулар ялы дынч алыша”
Тусовка”,аялына “Арват”,чагасына “Нурбат”диййәр.Белки,ол
дегишип диййәндир,йөне гынансагам эне дилимизиң ягдайы
хем ябыгорлы-дийип,менем өз пикирими мәлим этдим.
–Ханы,”вала-валаны” гоялыңда шашлык етишен болса
иелиң!-дийип,Сәхет отдакы шашлыклы шампулы агдарышдырды.
Ийдик,ичдик,көп гүррүңлериң башыны агартдык.Гүррүңе
гошулсамам, келләмде аялымың”Машын тап,хайсыдыр бир
296
готур газага өзүми алдатмарын”диен сөзлери яңланып
дурды.Өе хачан баранымда хем көп игенчлери диңлемели
болҗагымы билйәрдим.Машын тапып эти ызына элтен
болса не ягшы,элтмедик болса, эсасы гүррүңиң шол барада
болҗагыны аңымда айлаярдым.Бу пикирлер мени халыс
басан болмалыды,Гелди Бәшиниң “Шашлык гатырак
бишипми?”диен сорагына мен өзүмче дүшүнип:
-Ёк,оң үчин дәл,дүйәң гулагындакы тагмасынын
бизиңки дәллиги учин -дийип,җогап бердим.
–О нәме дийдигиң боляр?Дүшүнмедим!Тагмасы сеңки
болмаса шашлыгың эти гаты болмалымы?
-Бе,бе,о нә бейле?-дийип,гепиң манысына дүшүнен
Сәхет гең галып гөзүни мөлертди.-Тагма сеңки болмаса,
диймек, союлан дүе-де сеңки дәл-дә?!Киши малыны ийип
болмаз ахырын..
Вах,дилим гурсун,самсыклап отурыбердим-дә.Өзүм
дәл-ми” Дилиң өзүңден өңе дүшмесин,ёгсам аяк астына
дүшерсиң” дийип йөрен.Дилиме эрк эдип билмән кын гүне
дүшдүм отурыбердим. Ягдайдан чыкалга тапмасам екегеп
Сәхет хәзир-ә “киши малыны ийип болмаз”дийип
гумансыратды ,”ийип болмаз”дийәйсе велин,соң сөзүнден
дәнҗек гуманы ёкдур.Шол себәпли мен болан ваканы
долулыгына гүррүң бермели болдум,ягны “шол ал какмыш
готур газагың бир дүесини отлы каканмышын,олам оны
сеңки дийип,аялыма айданмышын,илкибашдан өз дүесиниң
тагмасына серет-медик аялым эти йүкләп алып геленден
соң,тагма ядына дүшүп,хениз көшек вагты гулагына басан
тагмасына серетсе, өзүмизиңки дәлмиш,шондан соң ол яга
дүшүп башланмышын”дийип дүшүндирдим.Дагы нәтҗек,эти
297
ызына элтип, өз дүйәми талап этсе болҗакды,йөне оңа
ярым салкын вагтыңы сарп этмелиди.Мениң үчин болса
мыхман-ларым әхли затдан гымматлыды.
–Инди нәдели?Биз,иен лукмасыны ашгазанындан ызына гайтарып билйән мөҗек дәл ахырын!-дийип,Сәхет гөзүни
мөлертди.
–Дүеден соң пил бар.Мен индики гезек мыхманлар
геленде пил союп хеззетләрин-дийип,дегишмә салан болдум.
Эмма мыхманларың шондан соң кейпи гачды.Шонда-да
агшама ченли отурдык...
Шу вакадан бир нәче йыл соң Гелди Бәши ёгалды,
менем,Сәхедем гадырдан достдан айра дүшдүк.Шондан соң
Сәхет хич ере чыкмады,өйдечи болды галыберди.
Хава-да,
чынар
достуңы
йитирсең,яман
болар,дурмушың бир ери гәдилип дурар экени.Дост-достуң
айнасы дийипдирлер...
-Җумадурды Непеси ятлап...
Зехинли языҗы, ”Яшлык” җурналының редакторы,
асыллы ёлдаш Җумадурды Непесиң өйүнде бир дәл, энчеме
гезек мыхманчылыкда болуп гөрдүм.Хер гезек Ашгабада иш
сапары билен бараныңда,оны ятлап җаң эдерсиң велин,эдил
йитирип тапан ялы,”Нәме өе гелеңок?Деррев гел!”диерде
,гүррүң гутарды хасап эдер.Онуң ёкары адамкәрчилигине,
мыхмансөерлилигине,
мылакатлылыгына
хайранлар
галарсың. Өз ишиңем,онуң ишем бокурдакдандыр,эмма деррев
янына бараймасаң,ол сени өзи гөзләп тапар.Барарсың
велин,өйүнден эп-эсли бәррәкде өңүңден чыкып гарашып
дурандыр.Гуҗаклап диен ялы гадырлы саламлашышы,
298
мәхирли гаршылашы,эдеп билен өйүне салышы,”Асыл шу гүн
ишдәм зат аланок велин,сениң гелҗегиңи билендир”
дийип,эййәм орта язылан сачагың башына гечириши,
аялының адыны тутуп:”Мыхманымыз
гелендир!” дийип,хабар гатышыбуларың бары шейле бир тебигы ве
мәхирлиди велин,догрусы өзүмиң шейле
хормата мынасыплыгыма
утанярдым.Салам-хелик соралашыландан соң,
мен деррев гүррүңе гечйәрдим.
–Мен обаларда,шәхерлерде болан ерлеримде “Яшлык”
җурналының чыкышы,чеперчилиги,мазмуны барада көп
сораглары берйәрин.Адамларың көпүси җурналда чап
эдилйән түркменчилик ,түркмениң гадымылыгы барада сөз
ачян “Тарыхнама” бөлүмини, шу гүнүң дерди,вакалары
гозгалян “Заманнама”бөлүмини, гызыклы чепер эсерлери
окап,дийсең леззет аляндыкларыны,буларың барының
җурналың өз йүзүни тапянлыгының аламаты хөкмүнде
гөрйәндиклерини яңзыдярлар. Догруданам,”Тарыхнамада”
пыгамберлер
хакындакы
роваятлар,Магтымгулының
“Китаплар ичинде бир китап гөрдүм”диен шыгыры,”Касас ул
энбия”, ”Муслымнама”, Гурхандан сүрелер бар.Өзем яшлары
тербиелемекде эсасы орун тутян,дөвребап шахсиети
етишдирмекде бинят болян шейле бөлүмлер окыҗыны
гувандыряр.”Заманнама” бөлүмде болса,шу гүнки ыктисады,
сыясы өврүлишиклер,тәзе эййәме болан гарайышлар барада
дөредиҗилик адамларының ой-пикирлери, гарайышлары
берилйәр,”Талып
яшларың бурчы” атлы бөлүмде –муңа
җурнал ичиндәки җурнал дийсеңем болҗак-дүрли гара299
йышлы яшлара сөз берилмеги улы бир тәзелик дийип хасап
эдйәрин.Бу җурнал ишгәрлериниң, айратын хем онуң баш
редакторының батыргайлыгы эсасында эмеле гелйәр дийип
хасап эдйәрин.Ол хөкүмете кән бир ярап дурмаса герек. Мен
җурналың гечгинлидиги барада 1992-нҗи йылың 28-нҗи
февралында <Эдебият> гечипдим.
–Ханы,бу гүррүңлери гоялы,нахар гелди-дийип, Җумадурды өз алып барян иши барада гүррүң эдилмегини халамаян ялы, сөзүми бөлди. Шол вагт телеяйлымда ювашҗа
гепләп дуран белли мирасгәр Үмүр эсен:Биз халк дөредиҗилигини билемзок,оны әсгеремзок” дийип,нәгилелигини билдиренде, Жумадурды маңа тарап үмләп:”Муңа серетсене!Өзүниң
халкдан аланларыны халка гайтарып берйәрде,ене хич зат
билемзок дийип налаяр”дийди.
Ай, Үмүр акгадыр-да,онуң нәме дийсе хакы бар!-дийип,
мен җогап бердим- Җумадырды,сен эсерлериңде эсасан оба
дурмушына йүзленйәрсиң велин,оба хоҗалык җурналында
узак вагтлап җогапкәрли везипеде ишләнлигиң тәсири
етдими?Илкинҗи”Ёл узак,өмүр гысга”атлы повестиң республикан конкурсда үчүнҗи байрага мынасып болды.
Гошгуларың...
–---Түркменчиликде тагамы гарашдырмак гүнә хасап
эдилйәндир.Нахар иймесең гепиңи диңлеҗек дәл.Аркайын
ийибер,гочуң эти дәл,гойнуңкы...Инди биз гойнуң секиз харамыны тапып отырыс.Өңлер оны билемзокдык.Бу докчылыгың аламаты..Гоюн малының харам ери
бар дийип
300
эшитмәндим. Догры, мал соянларында агач пайы,өди дийип
айрылян ериниң барыны билйән.
–Менем шейлеми-кә диййәдим-дийип,мен нахара башланымдан соң,ол хем биссимылла билен нахара элини урдыдаИнди адамлар яңкы агзап геченлериңден башга-да
өнелге ери,харам ичеге,дамак ганы,йүрегиң гулагы,гөзүң
гарасы ,будуң ак дамары дийип бирентек харамыны тапып
отыр-лар... ”Бир түркменим берип гачар,бир түркменим
алып гачарлары” болды.Дөшүни герип гөрешҗек,иң болманда
горанҗак болян-а ёк.-дийди.
–Шулар ялы ыссы хова-да өңлер дашардакы тапчаныңда отурайярдык велин..
–---Тапчаны,дәлизи айыртдылар.Бири гурубер дийип
кагыз берди,башга бири гелип “гуран задыңыз кануна габат
геленок” дийди,онсоңам,гаты ерде ятсаңыз саглыгыңыза
пейдалы”дийдилер.
–Эл юваймага сувуңыз хем аканок экени...
–Сувумыз сагатлыдыр.Гүнделик ювунып йөрмегиң
герегем ёкмыка диййәрин.Чукчалылар йылда бир гезегем сува
дүшмейәрмишлер,гезиб-ә йөрлер. Биз болса гүнде үч сапар
ювунып,сув,сабын барыны заялаярыс.Шол чыкдаҗылары кемелтсек баяса болҗак,биз баясак дөвлетимизиң баядыгы,
шейле дәлми?
-Дүшүнмедим.Бир зада дийҗек боляң!?
-Дийҗек боляным,эдебият эдебиятлыгыны йитирип
баряр. Яшларың арасында зехинлилери ёк дәл,йөне олара ёл
бермейәрлер. Көп авторларың чепер эсерлери ярамаз язылан
макалача ёк..
301
–Соңкы дөвүрлер җурналда шейле эсерлере ёл берилип
башланды.Мен оны сораҗак болуп дурдум.
–Олар ёкардан җаң какылмасы билен баглы. Нәдейин,
эдип билйән задым ёк.Кәте өзүмиң зехиним, чеперчилик
усулым барада дәл,хат-да өз-өзүмиң барлыгым барадакы
дүшүнҗә-де
гуманлы
гарап
башлаярын...Яңы-якында
гөрнүкли языҗының макаласыны окадым.Маңа ол өрән агыр
дегди.Зехинли адам үчин бейле кичелмек айылганч
трагедия,онда-да халкың сөйгүсине эе болан абрайлы адам
үчин өлүме барабар зат!Ол яшлар үчин мыдам ынсап
терезиси болупды,индем шол махабатлы макаласы оны ере
сокды гояйды.Ол “Ички рухы талабың меҗбур этсе,
граҗданлык борҗуң отуртмаса,ынсабың гоймаса,өз пикирленшиңе гөрә язян задыңы догручыл,чын йүрекден беян
этмәни башар,шонда хакыкы эсер дөрәр”дийип,бизе өвредерди, индем язян задында ынсапдан башга нәме дийсең
бар.Ёлбашчылары махабатландырып язян гошгулары,
кыссалары гойнуң мәлейшинден энайы дәл.Дөредиҗи адам,
нәче зехинли болса болайсын,гөркезме эсасында дөреден эсери
сана гечмез.Чын эдебият ве сунгат диңе эркинликде дөрейәндир.
-Шуңа бир мысал гетирейин-дийип,мен нахарданам
бетер гүррүңден леззет алып башладым-Шекспириң
“Фаустында” эркинлиге гойберилен бир киши шейтана
йүзленйәр:
Эркинлиги
пешгеш
берйән
Онда
җошуп-җошуп
эсер
302
болсаң-а,
язарын.
Калбым пелпеллейән азат гуш
Муздуна мен дырнакларың яларын...
болса,
“Дырнакларма дегме!Бу хорматың аз! Говусы,гөзүм
бир гөрмесин сени”
Эйсем мен нәтмели?Догры ёл нирде?
“Яларсың сен башлыгмызың сыртыны”...
Яңкы киши оңа дабаралы ягдайда тайярдыгыны,хатда дешигиң ичиндәки түмлиге ченли эмедекләп гирмәге ве
яламага тайярдыгыны гуванч билен айданда: “Болды,
болды,мениң эзиз вессалым”, дийип шейтан сүйҗи-сүйҗи
геринйәр. “Сыртың кешбин шейле гөзел чекеңде, Яран-җаң
хәсетиң говы гөрүнйәр” дийип җогап берйәр.
–Мен “Фауст-да” бейле җүмлә габат гелмедим!-дийип,
Җумадурды йүзүме чиңерилди.
–Шекспириң гараламасында шейле сетирлер бар,йөне
неширде олар айрылыпдыр.Муны “Литературная газетасының” 13.06.1990-нҗы йылда чыкан санында Рюминиң
эдебият барадакы хатларындан окадым.
–Ынанян.Сениң ялан сөзлемейәниңи билйән.
–Яңы,”Кәбир говшак эсерлер ёкардан гелйән җаң
эсасында чап эдилйәр”дийдиңиз,соңундан хут шол җаң
эдйәнлерм говшак эсерлери чап эдйәр дийип Сизи танкытлаярлар.Түркменистан газетинде,1994-нҗи йылың 25-нҗи
мартында “Яшлыкда гүйч бармы я-да Яшлык җурналының
юрдумызда болуп гечйән әгирт улы рухы өврүлишиге
дахылсызлыгы хакында”диен ат билен улы гөврүмли макала
чыкды,оны өзүни языҗы дийип атландырян Гылычмырат
Какабай языпдыр.
303
–Ай ,оны хем гүнәлемели дәл,мениң орнум киме-де
болса бирине герек, оңа ёкардан табшырык берилендирдийип, Җумадурды оны аклаҗак болды.
–Диңле,ол нәме язяр:”Җурналың хер санында диен ялы
бейлеки велаятлара бармысың хем дийилмән,диңе Мары ве
Дашогуз велаятларының хоҗалыкларына ве рухы дурмушына дахыллы макалалар,сөхбетдешликлер ерлешдирилйәр...
Йөне “Яшлык”диңе ики велаятың эдеби органы дәлдирә?”...Шу язгыларың барып ятан төхметлигине мен җурналда
ики йыл чап эдилен макаладыр эсерлере сын эдип гөзүми
етирдим.Онда әхли
велаятларданам языҗы-шахырлар,
җурналистлер бар.Автор макаласында өз-өзүне гаршы чыкяр. Автор,Ахмет Гурбаннепесиң-Ашгабат-“Энелер ве чагалар хакдакы гүррүңини”ленч эдилен делиллер хасапласа,
Җума Худайгулының-Ашгабат-“Миллетара билелешиклере
алып барян иң әхмиетли ёл-демократиядыр” атлы
макаласыны”дийҗек задыны анык айдып билмәйэн ,сыясы
соватсыз җүмлелерден ыбарат”хасап эдйәр.Языҗы Тиркиш
Җумагелдиниң –Ашгабат-“Мервден Мелгә ченли” атлы
тарыхы макаласына “Тарыхы ве дини эсерлериң мазмуныны
гураксы гайталаяр”дийип хасап эдйәр,эмма өзүниң шейле
эсериң бир сетирини хен язып билмеҗегинден биз хабарлы
ахырын.Онуң
“Т. Җумагелдиниң
ёкаркы макаласында
Түркменистан билен Сауд Арабыстанының арасындакы шу
гүнлерки багланышыга,юрдумызың шу гүнки гарашсыз
дурмушына гезек геленде -?-галамының гысыклык эдйәнлигине-де гең галып барамок”дийип,өзүниң
йүрегиндәки
гаралары сүртҗек болмагына дүшүнип билемок.Тарыхы
эсерде хут ики дөвлетиң гадымы гатнашыклары барада
304
гүррүң эдилйәр ахырын.Ёк,авторың пикириче эсериң соңы
“хөкман
Түркменбашыны
махабатландырма билен
гутарма-лымышын,шол болмаса
тарыхы эсер-эсер
дәлмишин,я-да
авторың
“Түркменбашының
максатнамасына өврүлен “Түркмен халкына йүзленмесинден
“җурнал диңе 5-6 җүмле чап этмек билен чәкленипдир”
диймесине, эгер автор җурнала говы сын эден болса шол
җүмлелериң ызындан шол йүзленмениң долулыгына чар
эдиленлигини гөрерди.Эмма автор
оны гөрмек хем
исләнокда,буз үстүнден тозан араяр.Ол ене бир ерде
җурналда “Гарашсызлыгың гадамлары” атлы ресми
хабарларың чап эдилмегине “ай ашып көнелишен хабарлары
чап этмек билен җурнал нәхили максатдан угур алярка?”диййәр,эмма җурналың айда бир гезек
чыкарылянлыгыны себәпли онда башга нәхили ёл бар?. Автор:
”Җурналда чыкян повестдир хекаяларың ,гошгуларың
кәбиринде велин.айдылҗак перт-перт пикирлер ёк.Гөнүденгөни шу җемгиете ,юрда дегишли нәгилеликлериң билдирилҗек боляны дуюляр-да-ине,авторың йүрегиниң гаралыгының хас-да говы гөрүнйән ери- айдылҗак болунян зат
ачык-айдың айдыланок” диймек билен Түркменистаның
халк языҗысы Атамырат Атабайың-Ашгабат- атсыз
гошгула-рыны,Ахмет
Гурбаннепесиң-Ашгабатбир
гошгусыны гети-рип,”бу пикирлер оларың өз шахсы
гарайышлары диели. Йөне,гүмүртик-эййәм ол гүмүртик
болды- пикирлере аяк дирейән сетирлери окыҗыларына
хөдүрлейән редаксыяның өз эдеби элеги ,эдеби ынсабы ,өз
гарайышларам болмалы ахбетин”дийип,әхли
языҗышахырларың
шол бир үлңеде чыкыш этмеклерини
305
үндейәр,автора икатёк ялы шол бир зады гайталаян эсерлер
герекмишин.
Автор
А.Гошаның-Лебап“Аҗыдәне”повестини,Г.Хыдырың _Ашгабат-“От иййән-лериң
юрдунда”атлы дегишме хакаясыны мысал гетирип:” эсериң
баш гахрыманы өз илинден нәгиле адам хөкмүнде
хәсиетлендирилйәр”дийип,өз гөвнүни осяр.Онуң үчин җурналың чап эдйән әхли
затларында өз илинден
нәгилелик,юрдуна бивепалык ,ярамаз максатдан угр
алмаклык” гөрүнйәр” .Адамың йүреги гара боланда ол
башгача гөрүнмели хем дәл.Ол,мешхур языҗы Көмек
Кулының-Лебап-“Гарры ойна-са...”атлы хекаясыны” диңе бир
чап этмек хем окап чыкмаг-а дәл,гүррүңини этмегем
веҗаралык” дийип баха берйәр.Өзүм-ә,Көмек Кулының язан
бир сетирини Гылычмырат Какабай ялы языҗысумагың
бир романындан
ёкары сайярын.
Гарайүрек автор,
А.Атабай,Т.Җумагелди,А.Алланазар,
А.
Ашыр,Н.Реҗеп,И.Акмырат,А.Аннаберди,А.Гурбаннепес,Җ.Худа
йгулы,К.Кулы,Д.Берди,Г.Даңатар,Г.Ораз,О.Чары,Х.Чары
ялы
зехинли языҗы-шахырлара “җурналың айратын эй гөрйән
авторлары “хасап эдйәр,”оларың айратын эй гөрүлйәнлериниң эсерлери бир йылда ики үч гезеген чап эдиләййәр
”диййәрде ызынданам:”хернә хәзир-ә бизиң эдебиятымызда
бейле бөлүнишик ёк’дийип,өз-өзүне гаршы
чыкяр.Эйсем
,авторың бу язян затларында бөлүнишик эдилҗек болма
әхеңи ёкмы?Бар.Онсоңам,ёкарда саналан языҗы-шахырлар
түркмен эдебиятының йүзи ве шейле болмагында галяр
ахырын.Авторың ,”Яшлык”җурналының баш редакторының
адына айдян веҗералыкларыны окаярсың-да “Түркменистан” газединиң шылтакчы җурналистиң ойнатгысына
306
өврүленлигине гынанярсың. Ёгсам җурнал мирас эсерлерини,
Огуз хан барадакы гиңишлейин ылмы эсерлери чап этди,хатда “Рухнама-да”чап эдилен маглуматларам журналдан алы
нан.Җурнал яшларың эсерлерини ызыгидерли чап эдип
халкың сөйгүсини газанды. Оны җурналың саны хем субут
эдйәр.1989-1993-нҗи йыллар, Җумадурды Непесиң баш
редактор болан дөвүрлери җурналың саны 17200-е
етди,эмма 1994-нҗи йылда,Җумадурды Непесиң баш
редакторлыгындан айрылып,онуң ерине ,Г.Какабайың ёкарда
чап эден макаласының нетиҗесинде баш редакторлыга
гечен Дурдымухаммет Гурбаның дөврүнде онуң саны 10105-е
гелди. Гөрдүңизми, тапавудыны?Бу санлар Җ.Непесиң баш
редактор болан дөврүнде җурналың нәхили абрайдан
пейдаланандыгыны гөркәзйәр. Галберсе-де мен оны башга
бир маглумат эсасында хем субут эдип билҗек.Мен 1992нҗи йылда “Эдебият ве Сунгат”газединиң табшырыгы
боюнча
абуна язылшыгың баршы барада,Мары велаят
газет нокатларында
сораг-җагап ишлерини гечирдим,шонда газет сатылян 4-нҗи нокадың сатыҗысы
Амбарсумян ,15-нҗи нокадың сатыҗысы Бексалына,1-нҗи
нокадың сатыҗысы Сорокина,3-нҗи нокадың сатыҗысы Л.С
Колпак дагы хеммеси бир агыздан “Бизиң нокатларымызда
гечгинли газетлериң
бири “Эдебият ве Сунгат”
ве
“Яшлык”җурналы.Җурнал гелен гүни сатылып гутаряр,оны
ене гетирмеги сораярлар”дийип,маглумат бердилер.Мен
булар барада “Эдебият ве Сунгат” газединде макала хем
яздым.Айтҗак боляным,говы,гызыклы эсерлери чыкарсаң
халк хезил эдип окаяр диесим гелйәр.
307
–Догры-дийип,Җумадурды разылашды-Йөне сыясатда
халкың ислегине я-да җурналың гызыклы-гызыксыз чыкышына середилип дурланок.Яңкы агзап гечен макаланың чап
эдилмегиниң өң яны мени ёкарык чагырдылар ве Президентиң метбугат секретары Дурдымухаммет Гырбаның
ишден четлешдирилйәнлиги үчин,оңа вагтлайын, ”Яшлык”
җурналының япылҗак дөврүне ченли баш редакторлыгы
хөдүрленйәнлигини хабар бердилер,маңа болса башга иш
хөрүрледилер.Ёкаркы макала болса мениң ишден айрылмагыма бир себәп хөкмүнде язылаян зат дийип дүшүнмели...
Хәзир эдебията “көпчүликлейин медениет”дийилйән ярамаз
бир зат орнашды,хер ким билсе билмесе онуң үстүни
етирйәр.Элбетде хәммәмиз ислесек-ислемесек оңа гошулмага
меҗбур болярыс.Вагт гечйәр.Мен ялы көнечиллиге уйянлар
хич зада дүшүнмән,пурсады элден берйәрлер.Ненең элден
бермеҗек?Бир бүтеви юрдуң йыкылмагы билен менем, гахрыманларым хем өң өвренишен дурмушымыздан айрылып,
дүйпден башгача яшамалы болдук ахырын.Шу тәзече
яшайышдан,хас догруды гарашсызлыгымыздан эмеле гелен
дүшнүксизлигиң бошлугы барха узалып баряр.Нәме язҗагыңы,нәхили язҗагыңы билип боланок.Бир тарапдан
сосиалистик реализм,бейлеки тарапдан эдебият чәклендирмелери...Хәзир “Яшлык” җурналыны япдыларТүркмен окыҗысы,шол санда түркмен эдебияты мунуң билен гаты көп
зат йитирди.
–Сизиң “Бисәхет доган йылдыз” повестиңизу танкыт
эденлерем болды,йөне маңа-ха ол ярады.
–Мен ынсан ыкбалларыны ызарламагы халаян,ол
болса окыҗыларың арасында җанлы сесленме тапяр.Хер бир
308
языҗының...ай, боля-ла...
Ханы,нахар ийип болан болсак
төвүр эдели.Мен саңа тәзе дүзен айдымымы айдып берейиндийип,ол төвүрден соң,өз янындан чалаҗа хиңленип, дивара
сөелги дутары алды.Өзүниң тәзе дүзен аҗайып ве яг ялы
мылайым ай-дымыны айдып болды-да,йылгырып,дутары
эмай билен сыпалады,соңам ювашҗа:-Нәхили?-дийди.
Маңа-ха ярады-дийип,җогап бердим.
–Ёк,догрыңдан гелсене!?
-Догры,мен-ә сениң бу айдымың сазыны,сөзүни тапышыңдан,мылайым ве нәзик сесиң билен уссатларча ерине
етиришиңден мүңде бир разы.
–Ал,онда сенем бирки саз гачырып бер,онянча бир кәсе
чай ичейин-дийип,ол дутары элиме тутдурды.
–Чалып билемок-дийип,мен гаршылык гөркездим.
–Гойсана, кәшгә сени танамаян болсам.Мәлик Мәммет
диен бир компазитор достум бар,марыда сазчылык училишеде ишлейәр.Бир гүн онуң билен отурдык велин,сениң
тарыпыңы этди.Ол-а:”Сениң дөреден онларча айдымың
болмалы”диййәр.Газчылар барадакы бир айдымың хат-да
велаят ярышында ёкары баха алып,”Хормат хата”мынасып
болупдыр
-Ай,Мәликдир-дә, менден компазитор ясаҗак болуп
азара галяр.Мен гурулшыкчы ахырын.
–Гурулшыкчы болсаңам,айдым саздан башың чыкяныны билйән.”Яшлыкда айдым-сазым билен бир гөзел гызың
сөйгүсине мынасып болдум”диен сен дәлми нәме? Ханы, бол,
буйтар-суйтар этме-де,чал,айдымам айт!.
Мен дутары алып өзүмче дүзен болдум,соң ювашҗа
бир хеңи гачырдым.
309
– Сесиңи гойберсене,хов!Утанма!Гайынларыңда дәл
ахырын!Бу бизиң дөврүмизе дегишли!Хәзир-ә,гайын атадан
оздурды дийип,-Җумадурды хезил эдип гүлди.Ол умуманам,
гүррүңчил, өз гүррүңине хезил эдип гүлйән,шейдип,янына
геленлериң шәхдини ачян адамды.Аслында онуң вәшилиги,
гепе чеперлиги барада айтмалы зат кән.Ери геленде оны хем
агзап гечерин,йөне ,мыхмансөерлиги барада вели,айратын
ныгтасым гелйәр.Хич вагт хич ким билен сесине бат берип
геплешмейән Җумадурдының мыхмансөерлиги би гөренлериңе меңзеш дәлди.Кәбир адам деррев мәдәңи доюрар,онуң
болса янындан айрыласың гелмез.”Мыхман атаңдан
улыдыр”, ”Мыхман ырсгалы билен гелер” дийип,гапыдан
гелени гүлер йүзли гаршыламак онуң иң говы гөрйән задыды.Өзүм-ә онуң яры-ча болуп билсем разы.Кәте бир иш
сапары билен Мара геленде,илки билен мени тапарда,ики-үч
гүнләп дост-ярларыныңка мыхманчылыга алып гидер.Баран
ерем айдым-саздыр.Ол дерхал,мәтәҗе көмек этмеги хем
ядындан чыкар-маз. Меселем,Шәхрибоссан
шахыр хениз
мекдеп йылларында окап йөрен дөвүрлери,Җумадурды онуң
гошгуларыны “Яшлык” җурналында
чыкарды.Соң “Эне
балык”ады билен айратын китапча эдип чыкармага көмек
берди,шейдип Шәхрибоссан Гелдимәммедованың говы шахыр
болмагына ярдам этди. Онуң башга-да көмек эден адамлары
кән.Ишине гаты җүрлиги билен бир хатарда ол,адамларың
шатлыгыны, гамлы пурсадыны пайлашып билйәр.
Умуман, Җумадурды барада язмага,оны ятламага
затлар кән.Ятлама болса гечмишиң айнасы.Догры,гоҗа
земинде тарыхың чархы дынман айланып дур,Җумадурды
ялы ягшызада меңзеш адамлар хем онуң демине дүшйәр.
310
Адам дүрли кынчылыклары бөвсүп,максадына етмеги башаран вагтында, намысыны, мертебесини байдак эдинен
вагтында хакыкы адам боляндыр.Җумадурды шейле адам.Ол
эдил янып дуран шем ялы өз-өзүни ийип,түмлүги бөвсүп,
төверегини шөхлелендирди.Өмрүниң эҗирли,хасратлы пурсатларының
боланлыгына гарамаздан
өзүне багтлы
дийдирди,дуркы билен адалат ёлуна берлип,өзи хакында говы
ятламалары гоюп гитди.
Мен онуң мыдам
ягшылыкда ятланынҗагына
ынанярын, себәби өзи хакында говы ятламалар гоймагы
башаран мертебеси белент шейле адам-несиллериң йүреклеринде хем мүдүми галяндыр. Мен оңа мүнеҗҗимчи ялы
ынанярын.Сөзүмиң соңунда Җумадурда багышлап язан бир
гошгумы гетирмекчи.
“Гөрүнмейәң,гел-ә!”дийип,
Кәте
җаң
этмеси
барды
Барайсаңам
гуҗак
герип,
Мәхре чоюп гаршыларды.
Китап
долы
отаг
ичи,
Бикеси
бар,ише
гайым.
Дызың
эпип
отурманкаң,
Сачагың өңүңде тайын.
“Тәзе
айдым
дүздүм”дийип,
Хиңленерде
нахар
ара.
Чага
ялы
тарса
туруп,
Деррев япышар дутара.
Сеси
шейле
бир
якымлы,
Сазы
шейле
бир
мәхирли.
Асмана
учасың
гелер,
Айдым диңләп сырлы-сырлы.
311
Бирки
айдым
хиңленерде,
“Ярадымы?”дийип
бакар.
Аҗап
мукам,аҗайып
хең,
Богунларың бир-бир сөкер.
Сөз
тапмарсың
сөзлемәге,
Мелул
сунгатың
эмрине.
Бейле
ширин,уз
мукамы,