Şejere - 36

institutynyň golýazmalar fondunda saklanýan “Türkmenleriň şejeresine
goşmaça” atly golýazmada Eýranda Agamuhammet hanyň agalyk süren
döwründe (XVIII asyr) Ogurjaly adasynda ýaşaýan semedin, gereý
we nedim taýpalarynyň aksakgallary geňeş edýärler we bu taýpalaryň
ählisine terakime diýlip at dakylýar. Bu söz türkmen sözüniň arap dilinde
ulanylýan köplük sandaky görnüşidir (bu dilde şeýle forma köplük sanyň
döwük görnüşi diýilýär).
Terakime diýen etnik – sosial topara degişli adamlaryň sany
Azerbaýjanda birnäçe milliona ýetýär. Bu ýerde terakime sözi häzirki
wagtda “göçüp-gonup ýören garyp çarwalar” diýen manyda bolsa-da,
alymlar onuň aslyny türkmen diýen etnonim bilen baglanyşdyrýarlar.
Terekeme diýen tire gökleňleriň gaýy bölüminde-de duş gelýär.
TERENJI
Ärsarylaryň gara bölümine degişli terenji tiresi, ähtimal,
türkmenleriň Gyrgyz sähralarynda ýaşan döwründe (XI asyrdan öň)
dörän bolsa gerek, çünki terenjileriň uly bölegi Jetiögüzde ýaşaýar
(terenjiler häzir özlerini uýgur saýýarlar).
Terenji ýa-da tarançy diýen etnik adyň asly “däne”, “galla”
manysyndaky gadymy türki tary (“dary”) sözünden bolup, ol “däneçi”,
“gallaçy”, “däne öndürýänler”, “ekerançylar” diýen manyda ýüze çykýar.
Dogrudan-da, terenjiler gadymy ekerançylardyr. Hut şonuň üçin 1890njy ýylda Rus patyşasynyň Murgap mülkünde pagtaçylygy ýola goýmak
we ýerli ilaty pagta ekmäge öwretmek üçin, terenjileriň bir bölegi
Jetiögüzden Mara göçürilýär. Olar häzir hem Baýramaly etraplarynda
ýaşaýarlar.
210
TIBET
Saryklaryň bedeň urugynyň tibet atly tiresi gadymy türki eýýamdan,
ýagny türki halklaryň Hytaý etraplarynda ýaşan, tibetliler bilen ýakyn
aragatnaşyk eden döwründen habar berýän bolsa gerek (bu barada
Mukry makalasynda-da aýdylypdy). Saryk taýpasyny etnografik taýdan
derňän G.Öwezberdiýew bu tiräniň hut Tibet bilen baglanyşyklydygyny
belläpdir.
TIRKEŞ
Salyrlaryň kyraç urugynyň tirkeş tiresi iňňän gadymy tirgeş/türgeş
diýen uly taýpanyň galyndysydyr. Bu etnonim Demirgazyk Altaýlaryň
tubalar taýpasynyň we gyrgyzlaryň düzüminde-de duş gelýär. VI-VIII
asyrlarda Beýik Türk imperiýasynyň Günbatar Kaganatyndaky türkleriň
uly taýpasyna türkeş/türgeş diýipdirler. Bu taýpa Altaýyň günbatarynda
ýaşap, dulu (Dowlat makalasyna serediň) diýen taýpalar birleşigine
giripdir. Olar Jetiögüz etraplarynda göçüp-gonupdyrlar. Etnonimiň asly
türkeş bolup, ol türk sözünden we köplügi, jemi aňladýan –eş diýen
gadymy türki goşulmadan durýar. Manysy – “türkler”.
TOWAR/TOGAR
Ärsarylaryň ýabany urugynyň towar ýa-da togar tiresiniň adyny iki
hili düşündirmek mümkin.
1.Biziň eramyzdan öň Amyderýa, Murgap we Gerirud (Tejen)
derýalarynyň boýunda ýaşan we Toharystan diýen ýurda adyny geçiren
gadymy tohar diýen halkyň adyndan. Garagalpak alymy D.Aýtmuratow
bu etnik ady tuk (tük, tüý) we hara (gara) diýen türki sözlerden hasaplap,
ony “gara saçly” diýip düşündirýär.
2.Gypjaklaryň tog taýpasynyň adyndan we –ar diýen köplük
goşulmasyndan. Şu çaklama dogry bolsa, onda ärsarylaryň towuk (tow/
tog sözünden we –uk diýen köplük goşulmasyndan durýar), towy, togaçy,
olamlaryň tokly tireleriniň atlaryny hem tog diýen etnik at bilen asyldaş
hasaplamak mümkindir.
211
TOGTAMYŞ
Tekeleriň iki uly bölüminiň biriniň, gökleňleriň bolsa bir tiresiniň
ady bolan togtamyş etnonimini alymlar biragyzdan Altyn Orda (Ak
Orda) hany Togtamyş diýen soltanyň (taýpabaşynyň) ady bilen
baglanyşdyrýarlar. Bu gazaply han Maňgyşlak etraplaryny öz gol astynda
saklan Tüýhoja oglanyň ogly bolup, ol XIV asyryň ahyrynda we XV
asyryň başlarynda höküm sürüpdir. Şol döwürde tekeler hem şu etrapda
ýaşapdyrlar.
TOPAZ, TOPLAR
Tekeleriň topaz urugynyň we ärsarylaryň toplar tiresiniň
“topar” manysyndaky top sözünden we köplük sanyň –az hemde –lar goşulmalaryndan durýar. Samarkant welaýatyndaky Nurata
türkmenleriniň topa aýtamgaly we garadaşlylaryň topbakürt
(ýagny “kürt urugynyň topary”) tireleriniň ady hem hut şu söz bilen
baglanyşylykdyr.
TÜWER
Gadymy oguz-türkmenleriň 24 taýpasynyň biri bolan tüwerleriň
ady Mahmyt Kaşgarynyň sözlüginde tüger görnüşinde ýazylyp, 18-nji
orunda gelýär, Reşideddin (düker) 7-nji, Ýazyjy-oglunda (döger) 6-njy,
Salar Babada (döger) 2-nji, Abylgazyda bolsa (düker) 8-nji orunda
getirilipdir. Reşideddin, Ýazyjy-ogly, Abylgazy bu taýpany Oguz hanyň
Aýhan diýen oglundan önen nebere hasaplasa, Salar Baba ony Günhanyň
ikinji oglunyň nesli diýýär.
Adyň aňladýan manysy barada bu alymlaryň pikirleri şeýle:
Reşideddin: “Toplanmak üçin”; Ýazyjy-ogly: “Derilmek (toplanmak)
üçin bir ýere geleler”; Abylgazy: “Töwerek”.
Tüwerler XI asyrda Syrderýa boýlaryndan Balkan-Maňgyşlak
etrapyna gelip, häzirki Krasnowodsk raýonynyň Gyzylgaýa posýologynyň
ýakynyndaky Tüwer obasynyň we Tüwergyryň töwereklerinde
ornaşýarlar, ýöne seljuklar hereketi döwründe olaryň uly bölegi Kiçi
Aziýa ýurtlaryna, Kawkaza aralaşýar, galan bölekleri çowdurlaryň,
212
baýatlaryň, ärsarylaryň arasyna siňýär. Kalinin raýonyndaky Tüwer
obasynyň, Garabekewül raýonyndaky Tüwereý obasynyň we şeýle
atdaky tiräniň, Çärjew raýonynyň Ýasydepe obasynyň bir bölegi bolan
Tüwerler obasynyň atlaryndan çen tutsaň, tüwerleriň şu etraplara-da
ýaýranlygy aýdyň bolýar.
Tüwer sözüniň gelip çykyşy barada häzirki alymlaryň arasynda
dürli pikirler bar. Meselem, ýewropaly alym Henning ony tohar diýen
gadymy halkyň adyndan hasaplasa, garagalpak alymy D. Aýtmuratow
tüweri “tüý” manysyndaky tük/tüg sözüne we –r diýen söz ýasaýjy
goşulmasyna bölüp, bu ady tutuşlygyna “saçly”, “depesinde çokul
gaýýanlar”, “gara saçlylar” diýip düşündirýär.
Abylgazynyň tüwer sözüni “töwerek” diýip düşündirýändiginden
ugur alyp, onuň “tegelek tagmaly” manysynyň tarapyny tutýanlar hem
bar, ýöne agzalan orta asyr alymlarynyň işlerinde bu taýpanyň tagmasy
tegelek däl-de, egrem-bugram çyzyklardan ybarat.
Biz tüwer etnoniminiň asyl köki barada düýbünden başga çaklamany
orta atmakçy: bu at häzirki türkmen dilinde düwün, düwünçek, düwmek
sözlerinde duş gelýän gadymy tüg/düw sözünden we köplügi aňladýan
–er goşulmasyndan bolup, ol “ýygyn”, “topar”, “taýpa” diýen manyny
aňladýar. Türki etnonimleriniň köpüsiniň hut şu manyda ýüze çykanlygy,
şeýle-de Reşideddiniň, Ýazyjy-oglunyň we Abylgazynyň tüwer sözüne
berýän düşündirişleri bu çaklamanyň hakykata laýykdygyny görkezýär,
çünki bu alymlaryň “toplanmak”, “ýygylmak”, “töwerek” diýen
düşündirişleri “jem”, “topar” diýen manydakyn üzňe däldir.
TÜMEN
Tekeleriň tümen we tümenşagal atly tireleriniň atlaryndaky tümen
sözi gadymy türki dillerde “on müň”, “on müň esger berip biljek il”
diýen manyny aňladypdyr. Mongollarda uly taýpalara ulus ýa-da tümen
diýlip, bu sözleriň manysy edil ýokardaky ýalydyr. Bu ýagdaý tümen
sözüniň altaý (türki, momgon, tungus-manjur) dilleri üçin umumydygyny
görkezýär. Günbatar Sibirdäki, Tur derýasynyň boýundaky Tümen
(orusça Týumen) şäherine-de şu etrapdaky türki halklaryň (Sibir
tatarlarynyň) tümen diýen taýpasynyň ady geçipdir.
213
TÜRK
Türki dilli halklaryň ählisini aňldýan bu etnik at häzirki döwürde
Türkiýedäki ilatyň resmi ady hökmünde kabul edildi. Türk sözüniň asyl
köki barada ýörite ylmy makala ýazan akademik A. N. Kononow alymlaryň
bu babatdaky pikirlerini bir ýere jemledi. Meselem, G. Wamberi türk
sözüni “adam”, “ynsan”, Ýu. Nemet “güýç, kuwwat”, A.N. Bernştam
“maşgala”, “taýpa”, S.P. Tolstow “öýlenmedik ýaş esgerler topary”
diýip düşündiripdirler. Şu makalada A.N. Kononowyň özi türk sözüni
tür we k diýen iki bölege bölüp, onuň tür böleginiň ilki “Hudaý, Alla”
manysynda bolanlygyny, soň onuň hormatly orny (öýüň törüni), soňra
“kanun, düzgün, tertip” manysyny aňladandygyny, ahyrda-da “güýç,
kuwwat, hjaýyn” ýaly mana eýe bolandygyny belleýär. Alymyň pikiriçe,
adyň –k bölegi jem, köplük goşulmasydyr, ol türkmenleriň il-gün söz
düzüminde saklanyp galan gün/kün sözüniň gysgalan görnüşidir.
A.N. Kononow soňra ýazan bir işinde türk sözüni türkün sözi
bilen asyldaş hasaplaýar we onuň “ojak”, “taýpanyň üýşen ýeri”, “halk”,
“il” ýaly manylardadygyny belleýär, türkün sözüni bolsa “dogmak”,
“döremek” manysyndaky töröh diýen mongol sözi bilen bir kökden
dörän söz çakalaýar (deňeşdiriň: döremek).
Garagalpak alymy D. Aýtmuratow türk sözüni “örülen”
manysyndaky gadymy türki tür sözi bilen asyldaş hasaplap, onuň
manysyny “depesinde örülen saç goýýan il” diýip düşündirýär. Alymyň
pikiriçe, tür sözi türre/dürre (gamçy) sözünde saklanyp galypdyr.
Her kimiň öz pikirini aýtmaga haky bar, şonuň üçin biz bu abraýly
alymlaryň nädogry netijelerini tankyt etmän, olaryň biziň garaýşymyza
dogry gelýän zatlaryny peýdalanyp, türk sözüniň asyl köki baradaky öz
pikrimizi beýan etmäge çalşalyň.
Öňi bilen. A.N. Kononowyňky ýaly, türk sözüni tür we k diýen
iki bölege böleliň. Munuň tür ýa-da tur bölegi türki halklaryň iňňän
gadymy etnik ady bolsa gerek. Ol Turan diýen toponimlerde duş gelýär:
Eýran dilli halklaryň Eýran (arian, ýagny “ariýler ýurdy”)sözünden
tapawutlylykda, Turan sözi türki dilli halklaryň watanyny aňladypdyr
)W.W. Bartoldyň güwä geçmegine görä, Turan sözi baryp “Awestadada—3—3,5 müň ýyl öň hem ýatlanýar). Mollanepesiň:
214
Eýran, Turan, Arap, Ajam ilinde,
Görmedim seniň deý owadan gelin—
diýen setirlerine üns beriň. Turan atly şähere we Turan-uýuk atly
çöketlige Tuwa ASSR-inde-de duş gelinýär. Bu atlaryň tur sözi türk
sözüniň gadymy görnüşini saklandyr çaklaýarys. Adyň yzyndaky –an
bolsa türki dillerde-de, Eýran dilli halklarda-da jemi, köplügi aňladýar.
Öz gezeginde, has irki geçmişde tür sözi hem tü (tüg, düw. Bu
barada Tüwer diýen makala serediň) sözünden we ür diýen köplük
goşulmasyndan emele gelen bolsa gerek: tüg-ür, --tüý-ür, -tüýr- tür.
Goşulmasy bilen bu sözüň aňladýan manysy şeýle bolmaly: “topar”,
“taýpa”, “il”. Tüg sözi goşulmasy bilen sepleşip, dilde bitewi bir söz
hökmünde kabul edilenden soň, ýagny yzdaky –r sesiniň köplük
goşulmasydygy düýbünden ýatdan çykarylandan soň, ol täzeden başga
bir köplük (türk sözünde –k, Turan sözünde –an) goşulmasyny kabul
edipdr.
Diýmek, türk sözi “topar” manysyndaky tüg/tü sözünden we yzlyyzyna goşulan –r we –k köplük goşulmalaryndan hasyl bolup, “taýpa”,
“topar”, “il” manysynda ýüze çykypdyr. Muny tüwer diýen etnonim
hem tassyklaýar.
TÜRKMEN
Biziň eramyzyň başlarynda Merkezi we Orta Aziýanyň giň
sähralarynda ýaşan türki dilli taýpalar dürli-dürli toparlara we iri taýpalara
bölünip, olaryň hersine özbaşdak at berlipdir. Türki taýpalaryň arasynda
öz gadymy adyny saklan we soňra halk derejesine ýeten şeýle toparlaryň
arasynda öňi bilen gyryzlary, uýgurlary, galyberse-de türkmenleri we
başgyrtlary görkezmek mümkin, çünki gyrgyz we uýgur diýen etnik
at baryp biziň eramyzyň başynda-da duş gelýär. Türkmen ady hem
türki halklaryň içinde gadymy atlaryň biridir. Bize mälim bolan taryhy
çeşmelerde, meselem, VIII asyryň başynda düzülen Tun-dýan diýen
hytaý ensiklopediýasynda bu söz tö-kü-möng görnüşinde duş gelýär.
Täjigistandaky Mug dagyndan tapylan Sogd dokumentleri hem VIII
asyryň başyna degişlidir. Şol dokumentlerde-de türkmen sözi getirilipdir.
Baryň 1300 ýyl çemesi mundan öň ýazylan taryhy dokumentleriň ikisinde
215
duş gelýän türkmen etnonimi bu sözüň VIII asyrda däl-de, eýsem ondan
has öň döränligine şaýatlyk edýär. Biziň pikirimizçe, türkmen sözi biziň
eramyzyň birinji müňýyllygynyň ortalarynda, takmynan 1,5 müň ýyl
mundan öň ýüze çykan bolsa gerek.
Türkmen sözüniň aňladýan manysy orta asyr alymlarynyň hem
ünsüni özüne çekipdir. Müň ýyl mundan öň ýaşap geçen meşhur orta
asyr alymy, asly köneürgençli Abu-Reýhan al-Biruny (973—1048)
ilkinji gezek türkmen sözüne düşündiriş berýär. Onuň pikirine görä,
“Geçmişde yslam dinini kabul eden we musulmanlar bilen gatyşan oguz
türkleri dürli dilli halklaryň arasynda tarjuman, ýagny “terjimeçi” bolýar.
Tarjuman sözi soňra targuman, has soňrak hem türkmen görnüşine
geçýär”.
XI asyrda ýaşan meşhur dilçi Mahmyt Kaşgarly we XIV asyrda
ýaşan taryhçy alym Reşideddin türkmen sözüni türk manend sözleriniň
gysgalan görnüşi hasaplaýarlar. Olaryň pikiriçe, türk manend diýen
pars-täjik sözi “türke meňzeş”, “türk biçim” diýen manydadyr. Türkmen
sözüniň gelip çykyşyna we aňladýan manysyna soňky döwürlerde-de köp
üns berlip, VIIIewropa, orus, türk we sowet alymlary ol hakda onlarça
çaklamalary öňe sürdüler. Olaryň käbirini ýatlap geçeliň. Fransuz alymy
Ž. Deni we wengr alymy L. Ligeti türkmen sözüne “arassa türkler”,
türk taryhçysy Neşri “türk iman”, ýagny “musulman dinini kabul eden
türkler”, türk dilçisi professor Faruk Sümer “öz türk”, ýagny “türki
halklaryň özeni”, “esasy türk” ýaly düşündiriş berýärler. Orus alymy
I.F. Blaramberg türkmen sözüni “ok we ýaý” manysyndaky tir-keman
sözleriniň üýtgän görnüşi hasap edýär. Bu pikiri türkmen alymy Ahmet
Bekmyradow hem goldaýar.
Dürli çeşmelerde türkmen sözüniň türk men, ýagny “men
türkdürin”, türk koman, ýagny “koman türkleri” ýaly düşündirişine-de
duş gelinýär. Bu sözüň manysy barada başga hili pikirler hem köp.
Biz türkmen sözüniň manysy barada geçen asyrda türki halklaryň
taryhy barada iş ýazan belli orus alymy H.A. Aristowyň, wengr alymy
Wamberiniň, sowet alymlary Tumanowiçiň. D. Ýeremeýewiň. A.A.
Roslýakowyň we beýlekileiň pikirini dogry hasaplaýarys. Bu alymlar
türkmen sözüni iki bölege bölýärler: türk we men.
Türk sözi türki dillerde gepleýän halklaryň ählisine degişli umuma
atdyr. Bu barada biz Türk diýen makalada giňden gürrüň edipdik.
216
Türkmen sözüniň men ýa-da man goşulmasy sarman, besermen,
kuman, maňgyt ýaly halk we halkyýetleriň, taýpalaryň atlarynda, şeýlede türkmen taýpa-tireleriniň atlary bolan akman, garaman, nawman,
hudman, orman, gyrman, ýasman, çeşmen ýaly ençeme etnonimleriň
düzüminde duş gelýär. Diýmek, man-men goşulmasy türki halklaryň w
taýpalaryň atlarynda köp ulanylýan sözdür. Adyny sanan alymlarymyzyň
pikirine görä, halk we taýpa-tire atlaryndaky man-men sözi, edil tür/
(türk) sözi ýaly, “il, halk, taýpalar toplumy” ýaly manyny aňladýar.
Şeýlelikde, türkmen sözi ilki ýüze çykanda “türk ili”, “ türk taýpasy”,
“türk taýpalaryndan jemlenen halk” ýaly manylary aňladypdyr. Gadymy
geçmişde ençeme taýpa-tireleiň has ady hökmünde “il, halk, topar,
ýygyndy, taýpa, oba” ýaly manylary aňladýan adaty sözleriň, ýagny jyns
atlaryň köp ulanylýandygyny nazara alsak, türkmen adynyň manysy
barada aýdylan bu pikir hakykata laýykdyr.
TÄJIK
Türkmenler bilen iňňän gadymy döwürlerden bäri goňşulykda ýaşan
we bular bilen köp babatda gatyşyp giden bu doganlyk halkyň täjik
diýen etnik ady tire atlary hökmünde gökleň, teke we şyh taýpalarynyň
düzüminde duş gelýär. Gökleňleriň täzeki diýen tiresiniň ady aslynda
täjik etnoniminden bolsa gerek.
Akademik W.W. Bartold täjik sözüni taý we –jyk diýen iki bölege
bölüp, onuň taý bölegini araplaryň taý diýen taýpasynyň adyndan
hasaplaýar. Parslar taparyndan tazy görnüşinde ulanylýan taý etnonimi
“arap” ýa-da “musulman” diýen manyny aňladypdyr. Adyň ikinji bölegi
–jyk bolsa keçeltmegi bildirýän goşulmadyr.
F.D. Lýuşkewiçiň pikirine görä, täjik etnonimi aslynda tatjyk
sözüniň üýtgän görnüşidir. Tat sözi barada Tat diýen makala serediň,
-jyk goşulmasy bolsa, edil ýokardaky ýaly, kiçiligi bildirýär. Diýmek,
täjik—“tatjyk”. “tatlaryň kiçi topary” diýen manyda bolup, ol soňra
tutuş halkyň adyna öwrülipdir.
TÄZEGOŇRAT
Daşhowuz welaýatynyň Telman raýonynda, Gubadagyň eteginde
217
bir topbak ile täzegoňrat ýa-da garaýylgynly diýen etnik at dakylypdyr
(ilki Gaýraýylgyn diýen ýerde oturanlygy üçin, olara garaýylgynly
diýipdirler). Täzegoňrat diýen adyň gelip çykyşy barada Hywa hanynyň
köşk taryhçysy Agahi şeýle ýazýar: Ýomut taýpasynyň gul we gyrnakdan
doglan neberesi köpelip, uly il bolýar. Ýerli ilat tarapyndan gul diýlip
kemsidilýänligi üçin, olar özlerine özbaşdak ýer bölüp bermegini sorap,
Hywa hany Allagula arz edýärler. Allaguly han olary Garaýylgyn diýen
ýere göçürip, özlerine-de täzegoňrat diýip at dakýar.
UÝGUR
Türki kowumlaryň arasynda iň gadymy halk bolan we
türkmenleriň gan garyndaşy hasaplanýan uýgurlaryň uly bölegi (3,6
milliony) Hytaýyň Sinszýan—Uýgur awtonom raýonynda, azragy
Hindistanda, Owganystanda, Pakistanda, 173 müňüsi hem öňki SSSRde (Gazagystanda, Gyrgyzystanda, Özbeigstanda we Türkmenistanda)
ýaşaýar. Bu halkyň etnik ady biziň eramyzdan öňki III asyrda duş gelýär.
VI asyrda Beýik Türk Kaganaty synandan soň uýgurlar özbaşdak döwlet
gurýarlar.
Edil türkmenler ýaly, uýgurlaryň hem aňyrsy gunlara direýär. Hytaý
çeşmerinde getirilýän rowaýata görä, gun patyşasy özüniň iňňän owadan
gyzyny hiç kime rowa görmän, gelýän sawçylary yzyna gaýtarýar.
Taňrynyň emri bilen asmandan bir böri inýär. Şu börüden we şol owadan
gyzdan dörän neberelere soňra uýgur diýlipdir.
Merkezi Aziýada iň medeniýetli we juda gadymy halk bolan
uýgurlaryň etnik ady hem onlarça alymlaryň ünsüni özüne çekipdir.
Meslem, 974-nji ýylda ýazylan “Kýu-Wu-taý” diýen hytaý çeşmesinde
uýgur sözi “hökümdary şöhratlandyrýan we hüjüm edýän” diýlip terjime
edilýär.
Peşideddiniň pikiriçe, Oguz hanyň iline goşulyp, onuň Gara hanyň
garşysyna alyp baran söweşleine ýardam berenligi üçin, Oguz han
bu halka uýgur diýip at berýär. Bu türki söz uýmak işliginden bolup,
“uýujy”, “goşulan”, “bileşen” diýen manydadyr.Abylgazy hem bu ady
şeýleräk düşündirýär.
“Türk etnonimleri” diýen kitabynyň bi babyny ýörite uýgur sözüni
derňemeklige bagyşlan garagalpak alymy D.Aýtmuratow bu etnonimi uý
218
(“ýüň, tüý, saç” manysynda) we gur (“gara”) sözlerinden hasaplap, onuň
“gara saçlylar” manysynyň tarapyny tutýar. Şu kitapda bu etnonimiň
manysy barada dürli pikirler hem getirilýär.
Biziň çaklaýşymyza görä, uýgurlaryň we oguzlaryň gadymy
garyndaş bolşy ýaly, olaryň etnik atlary hem şol bir kökden döräpdir.
Käbir türki halklar (meselem, çuwaşlar) z sesine gutarýan türki sözleri r
sesi bilen aýdýarlar: oguz—ogur, dokuz—tohar, sekiz—seker we ş.m.
Göz we görmek, geler we gelmez ýaly sözlerde bu fonetiki hadysa
türkmen dilinde-de duş gelýär. Diýmek, uýgur sözi r—dilli türki taýpalar,
oguz hem z—dilliler tarapyndan döredilne atlardyr. Muny VIII asyr
uýgurlaryna dokuzoguz diýlendigi hem tassyklaýar (ilki döwlet guranda,
uýgurlar 9 sany oguz taýpasyndan eken).
USSAJYK, USSALAR, USSAŇKYLAR
Sakarlaryň ussajyk, ärsarylaryň ussalar, ýomutlaryň ussalygürbe
we ussaňkylar tirelerine ýa ussa taýpabaşysynyň ady dakylypdyr, ýa-da
tire wekilleriniň ökde hünärmentdiklerine görä, olara şeýle at berlipdir.
Nohurlylaryň ussanedir tiresiniň adynda tirebaşynyň Nedir atly adam
bolandygy hem görkezilipdir.
USTAJAL
Gökleňleriň ustajal tiresiniň adyna Türkiýe türkmenleriniň
düzüminde-de duş gelinýär. Türk alymy Faruk Sumer ony “ussa
hajyly”, ýagny, “Mekgä haja gidip gelen ussanyň ili” diýip düşündirýär.
G.I.Karpow bolsa ustajal diýen gökleň tiresini Eýran gyzylbaşlrynyň
ustajlu taýpasyndan goşulan hasaplaýar.
UTAMYŞ, ÖDEMIŞ
Togtamyş bilen birlikde teke taýpasyny emele getirýän iki uly
bölümiň biri bolan utamyşlaryň adyny alymlar (G.I. Karpow we
beýlekiler) Altyn Orda hany Utamyş hanyň (Ötemişiň) ady bilen
baglanyşdyrýarlar. Tekeleriň Altyn Orda hanlarynyň gol astynda
köp oturandygyny, olaryň togtamyş bölegine-de şol hanlaryň biriniň
219
adynyň geçendigini nazara alsak, onda beýle düşündirişiň hakykatdan
üzňe däldigine göz ýetirmek kyn däldir (bu barada Teke we Togtamyş
makalalaryna serediň). Çowdurlaryň ödemiş tiresiniň ady hem Utamyş
handan gaýdýan bolsa gerek.
Utamyş (ütemis, ötesim) diýen urug-tireler gazaklaryň we
garagalpaklaryň dzüminde-de duş gelýär.
UAŞAGAN, UŞAGON
Çowdurlaryň uşagan tiresiniň ady aslynda uşagon (uşago:n) bolup,
ol ärsarylaryň bekewül bölümindäki uşagon urugynyň ady bilen gabat
gelýär. Soňky urug on sany uşak (ownuk) tiräni ), çaýy, gultak, çakmak,
tazygan, kelte, kenan, omçabaş, keltebaş, bürgüt we hoja tirelerini)
özüne birleşdirenligi üçin, şeýle at alypdyr. Bu etnonimiň uşak (aşakdaky
makala serediň) we on sözlerinden bolmagy hem mümkindir.
UŞAK
Ýomutlaryň bir uly urugyna, ärsarylarda bolsa bir tirä uşak
diýlip, ol “ownuk”, “kiçi” manysyndaky uşak sözünden emele gelipdir.
Etnonimiýada bu söz “kiçi tire” diýen manyny aňladýar. Azerbaýjan
dilinde-de ol hut şeýle manyda ulanylýar. Garagalpaklardaky usak,
gazaklardaky oşakty diýen urug-tireleriň atlary hem şu terminden emele
gelipdir.
ÜKER
Ýomutlaryň salak urugynyň üker tiresiniň ady “tire, taýpa,
urug” manysyndaky ükür, ügür diýen gadymy türki sözdendir. Has
irki eýýamda türki halklar “süri, topar, ýygyn” ýerine ükür sözüni
ulanypdyrlar. A.N. Bernştam VIII asyra çenli oguz diýen etnonimiň
üker görnüşinde bolandygyny, bu sözüň aslynda gunlaryň “öküz”
manysyndaky üker etnoniminden emele gelendigini ýazýar.
220
ÜKÜRJIKLI
Salyrlaryň garaman bölüminiň ükürjikli diýen urugynyň ady
çeşmelerde ökürjikli görnüşinde-de duş gelýär. Geçen asyryň ortasyna
çenli bu urug Ýolötendäki Ükürçikli diýen depäni we demir ýol
razýezdininiň töwereklerinde ýaşap, soňra Saragta göçüpdir. Bu etnik
at “tire, taýpa” manysynda ükür diýen gadymy türki sözden (Üker
makalasyna serediň) we kiçeltmekligi bildirýän –jik hem-de degişliligi
aňladýan –li goşulmalaryndan hasyl bolupdyr.
Abylgazy bi etnonimi Oguz hanyň, Salar Gazanyň neberesi
Garagazy begiň birinji ogly Ögürjik alpyň ady bilen baglanyşdyrýar.
Onuň ýazyşyna görä, Syrderýa we Amyderýa boýlarynda ýaşaýan
türkmenleriň Şamelik atly hany öldürenden soň, agzalalyk başlanýar.
Salyr ili Diňli begiň baştutanlygynda Yraga girýär. Bu ýerde ençeme ýyl
ýaşandan soň, bu ilde Ögürjik atly batyr ýigit döreýär.
Şu Ögürjigiň (Ögürjik alpyň) öz ili bilen baýyndyrlardan gaçyp,
Şamaha, soňra Kryma, Ýaýyk boýuna, Maňgyşlaga, ahyrynda Balkana
gelşi barada biz Araky makalasynda giňden gürrüň beripdik.
Taryhçy alym Ata Jykyýew Abylgazynyň bu maglumatyny dogry
saýýar we ögürjik diýen adyň ögür (ogur) sözüni hem oguz diýen etnik
adyň üýtgän görnüşi hasaplaýar.
Ögürjik diýen şahsyň hakykatda ýaşap geçen adamdygyna biz hem
ynanýarys, ýöne ükürjik iline serkerde bolandan soň, bu şahsa ikinji
gezek Ögürjik diýen at dakylandyr çak edýäris. Diýmek, ükürjik diýen
etnonim birinji, onuň hanynyň ögürjik diýen ady bolsa soňra döräpdir.
ÜRGENJI, ÜRGENÇLI, RÖWENJILI
Ürgenji atly etnik toparlar Orta Aziýanyň aglaba şäherlerinde,
şeýle-de ärsary, çowdur, mukry, garawul taýpalarynyň we Nurata
türkmenleriniň, röwenjili (ýagny “ürgençli”) diýen tire hem şyhlaryň
düzüminde duş gelýär. Ürgençden (Köneürgençden), Hywadan,
Daşhowuz etraplaryndan çykyp, dürli iliň içine aralaşan toparlara
köplenç ürgenji, ürgençli diýen at dakylypdyr.
221
ÜREGIR
Gadymy 24 türkmen taýpasynyň biri bolan bu taýpany Mahmyt
Kaşgary 15-nji, galan orta asyr alymlary 20-nji orunda goýýarlar.
Reşideddin, Ýazyjy-ogly we Abylgazy ony Oguzhanyň Daghan diýen
oglunyň 4-nji, Salar Baba bolsa Deňizhanyň 3-nji perzendiniň ady we
şondan önen taýpa hasaplaýarlar. Bu alymlaryň pikriçe, adyň aňladýan
manysy şeýle bolmaly: Reşideddin—“mydama ýagşy iş ediji we düzgün
gurujy”. Ýazyjy-ogly—“hemişe eýgilik we yhsan ediji”; Salar Baba “Işi
daýym belent bolgaý”; Abylgazy “ýagşy iş kylgujy”.
Biziň pikirimizçe, üregir diýen adyň altaý, teleut, sagaý, koýbal,
gyrgyz ýaly ençeme türki dillerde “topar, topbak, süri, jemgyýet” (ýagny
“urug, taýpa”) ýaly manylary aňladýan we ögür, ügür sözüniň gysgalan
görnüşi bolan ür, üre sözi bilen baglanyşykly bolmagy mümkindir.
ÜRKÜT
Ärsarylaryň ürküt tiresiniň ady gadymy türki ürküt, irküt diýen
taýpanyň ady bilen baglanyşykly bolup, ýokarda agzalan ür, üre
(“taýpa” manysynda) sözlerinden we jemi, köplügi aňladýan –k hemde –t goşulmalaryndan emele gelen bolsa gerek. Ýeri gelende aýtsak,
Gündogar Sibirdäki Irkut derýasyna we onuň ýakasyndaky Irkutsk
şäherine hem şu türki taýpanyň ady dakylypdyr.
ÜÇIL, ÜÇOK, ÜÇURUG
Taýpalaryň birleşiginiň üçlük (trial) sistemasy türki etnonimiýanyň
häsiýetli aýratynlygy bolup, şu däp esasynda sözbaşyda sanalan atlar we
üçoguz diýen etnonim döräpdir.
Türkmen taýpalarynyň üçil (“üç il”) birleşigi XVI asyrda orta
Uzboýda döräp, alili, düýeji we hydyrili, G.Ýe. Markowyň pikirine görä
bolsa, hydyrili, adak ili we alili ýaly gadymy ekerançy taýpalary özüne
birleşdiripdir. Bu at “üç il”, “üç taýpa” diýen manydadyr.
Orta asyr alymlary tarapyndan sanalýan 24 türkmen taýpasy deň iki
bölege bölünip, onuň birinji bölegine bozok (bu barada Bozok makalasyna
serediň), ikinjisine hem üçok diýen atlar dakylypdyr. Üçoklara Oguz
222
hanyň Gökhan, Daghan we Deňizhan diýen üç kiçi oglunyň nebereleri
(baýyndyr, beçene, çawuldur, çepni, salyr, eýmir, alaýontly, üregir, igdir,
bükdüz, ywa we gynyk diýen 12 taýpa) degişli bolupdyr.
Üçok etnonimi üç diýen sandan we “taýpa, il” manysyndaky gadymy
türki ok sözünden (bu barada Oguz makalasyna serediň) ybarat bolup,
“birleşen üç il, taýpa” diýen manyda ýüze çykypdyr. P. Melioranskiniň
şaýatlyk etmegine görä, geçen asyrda ýomutlaryň düzüminde-de üçok
diýen topar bar eken.
Bozok we üçok diýen atlaryň ok böleginiň hakyky manysy
Reşideddiniň döwrüne çenli eýýäm ýatdan çykarylan bolmaly, çünki bu
alym ol sözi rowaýat esasynda ok (ýaýyň oky) sözi bilen baglanyşdyrýar
(bu rowaýat barada Bozok makalasyna serediň).
Türkmen etnonimiýasynda üç sany üçurug diýen topar
bolup,ärsarylardaky üçuruglar arslan, mundas we osman, saryklaryňkyda
horasanly, baýraç we alaşa, tekeleriňki hem kürt, garahal we şyh diýen
urug tireleri öz içine alýar.
HAZAR
Gunlaryň ýörişlerinden soň Gündogar Ýewropada iňňän güýçli
döwleti—Beýik Hazar Kaganlygyny (imperiýasyny) döreden, öz
döwründe Wolganyň aşak akymyny, Demirgazyk Kawkazyň köp
bölegini, Azow ýakalaryny, Krymy, Gündogar Ýewropanyň hem Dnepre
(Wenriýa) çenli ýaýylyp ýatan giň sähralaryny şu döwletiň garamagyna
geçiren türki dilli hazarlar taryhda öçmejek yz galdyran güýçli halk
bolupdyr. Arap taryhçylarynyň al-hazar, latyn dilli halklaryň hazari,
gazari, grekleriň hazaron, oruslaryň hozar, kozari, majarlaryň kazar,
ermenileriň haziri ýaly dürli görnüşlerde ulanan hazar diýen etnik
ady geçmişde türk diýen manyny aňldypdyr, meselem, gadymy hytaý
çeşmelerinde türk-hazar diýen etnik at ýanaşyk (kese çyzyk arkaly,
ýagny deň derejede) getirilipdir.
Meşhur türk alymy professor Ibrahim Kafesoglu hazar diýen adyň
Anadolu türklerinde gezer görnüşinde aýdylýandygyndan ugur alyp,
ony “gezýän, göçüp-gonýan” diýip düşündirýär we hazar halkynyň
özeniniň gadymy sabyrlardan ybaratdygyny hem belleýär. Şu alymyň
güwä geçmegine görä, Ýewropa ýurtlarynyň hökümdarlary bu güýçli
223
halk bilen ysnyşyk etmäge, garyndaşlyk açmaga ymtylypdyrlar,
hazar şalaryna gyz berip, olardan hem gyz alypdyrlar. Meselem, Rum
imperatorlary Ýustinian (685—695) we Konstantin V (741—775) dagy
Hazar hökümdarlarynyň gyzlaryna öýlenipdirler, hatda Konstantiniň
Çiçek atly hazar aýalyndan bolan ogly soňra imperator bolup (775—
780), ol taryhda Hazar Leon ýa-da Leon IV at bilen bellidir.
Töwerekdäki türki halklar hem hazarlar bilen ýakyndan gatnaşyk
edipdirler, ylaýta-da Horezm döwleti hazarystan bilen ysnyşypdyr. Kaspi
deňziniň Hazar diýen ady hem bu halkyň türkmenler we Türkmenistan
bilen eden şol gatnaşyklaryndan habar berýär.
735-nji ýylda araplaryň, 895-nji ýylda peçenegleriň, X asyryň
60-njy ýyllarynda hem orus knýazy Swýatoslawyň uran zarbalarynyň
netijesinde Hazar imperiýasy synýar, bu halk bolsa çuwaşlaryň, tatarlaryň
we ýene-de ençeme halklaryň arasyna siňip gidýär. Onuň belli bir bölegi
şol wakalrdan soň Türkmenistana (Horezme) göçüp gelýär. Muny
Saýat we Garabekewül raýonlaryndaky Hazarekli diýen galalaryň,
Garagumdaky Hazarýoluň, Horezm welaýatyndaky Hazarasp şäheriniň
atlary hem tassyklaýar.
Şol hazarlaryň belli bir böleginiň hydyrili taýpasyna adyny geçiren
bolmagy juda mümkindir.
Hazar diýen at aslynda iki bölekden durýar: haz we -ar (köplük
goşulmasy). Haz sözüniň manysy belli däl, ol sakarlaryň merýe urugynyň
haz diýen tiresiniň adynda saklanypdyr. Has atly tireler bolsa baýatlaryň
we çowdurlaryň düzüminde duş gelýär. Akademik W.W. Bartoldyň
Kaspi deňzine adyny geçiren kasp diýen halk adynyň kas sözünden
we –p goşulmasyndan durýandygy baradaky pikirini nazara alyp, kas
we haz/ has diýen gadymy etnonimleriň bir kökden dörän bolmagynyň
mümkindigini ýatlap geçýäris, ýöne bu mesele goşmaça derňewleri talap
edýär.
Tatar alymy G.F. Sattarow Gazan (Kazan) diýen şäher (we taýpa)
adynyň gaz/kaz, hazar diýen etnonimiň hem haz bölekleriniň aslyny şol
bir sözden çaklaýar. Eger şeýle bolsa, onda gazak, gajar, gazan, gazarçy