Şejere - 23

“urug”, “tohum”, akademik W.W.Radlow hem “halk”, “taýpa” we
“oba”, “maşgala” diýip düşündirýärler. Türkiýe türkmenleri “taýpa”
sözüniň ýerine oýmak sözüni ulanýarlar. Geň ýeri, ewenk dilinde-de
aýmak sözi “urug”, “taýpa” manysyndadyr. Bu ýagdaý bolsa gürrüňi
edilýän sözüň türki dilleriň umumy altaý döwrüne degişlidigini subut
edýär. Ýeri gelende aýtsak, türkmen dilindäki oba sözi hem aýmak
sözüniň fonetik wariantydyr (aýmak-oýmak-oomak-omak-obak-oba),
çünki türkmenlerde we ençeme türki halklarda geçmişde bir tiräniň
ýa-da bir urugyň wekilleri gatyşyp ýaşaman, özbaşyna aýratyn obalary
emele getiripdirler. Diýmek, bu ýerde oba sözi tire, taýpa, urug sözleri
30
bilen manydaş gelýär.
Özbegistanyň Kaşgaderýa, Surhanderýa welaýatlarynda, Çärjew
welaýatynyň hem Çarşaňňy raýonynda ýaşaýan aýmaklaryň arasynda
barlag geçiren etnograf alym Balkys Karmyşowa aýmak diýen etnik
terminiň başgaçarak manysyny belleýär: “ýurt eýesi”, “öňden oturan
taýpa”, “gadymy güýçli halk”.
Näme üçin aýmaklar “urug”, “taýpa” manysyndaky aýmak sözi
bilen atlandyryldyka? Muny geň görüp oturasy iş ýok. Tire-taýpalaryň
ilki döräp başlan döwürlerinde dünýäniň köp halklarynda olaryň ady
hökmünde “adamlar”, “taýpa”, “tire”, “halk” manysyndaky sözler
ulanylypdyr. Meselem, nemesler özlerine doýç, udmurtlar ar, komiler
murt diýýärler. Bularyň ählisi “adam”, “halk” manysyndadyr.
Türkmenleriň ata-babalary bolan gunlaryň we oguzlaryň etnik atlary
hem “taýpa”, “halk” ýaly manylary aňladýar (bular barada degişli
makalalarda giňden gürrüň bereris).
AÝY
Alilileriň, nohurlylaryň, Bagyr obasynda ýaşaýan tekeleriň
düzüminde aýy atly tireler bar. Türki dilli halk bolan gyrgyzlaryň
arasynda aýuu, özbeklerde (gypjaklarda) aýu, başgyrtlarda aýyu diýen
urug-tireler türkmenlerdäki aýy tiresi bilen atdaş bolmak bilen birlikde,
aýy-aýu etnoniminiň gadymy türki eýýamda, iň bärkisi – XI asyrdan öň
dörändigine şaýatlyk edýärler.
Aýy diýen tire-taýpa atlary gadymy ata-babalarymyzyň ynançdüşünjeleri, ýagny her taýpanyň belli bir haýwany eý görmegi, ony
howandar tutunmagy, mukaddes hasaplamagy (ylmy dilde totemizm)
bilen baglanyşyklydyr. Möjek, it, aýy ýaly güýçli haýwanlar totem
hökmünde köp halklarda duş gelýär. Meselem, Fridrih Engelsiň
ýazmagyna görä, Demirgazyk Amerikaly indeýleriň seneka taýpasynyň
irokez diýen urugynyň sekiz tiresi 8 sany biri-birinden üýtgeşik
haýwany totem edinipdir, ol haýwanlaryň atlary bolsa bu janawerleri
özüne penakär saýýan tireleriň etnik ady hökmünde hem ulanylypdyr.
Ynha, ol haýwanlaryň atlary: möjek, aýy, pyşbaga, samyr, sugun, çuluk,
leglek, laçyn. Diýmek, aýy tiresiniň gadymy ata-babalary hut şu haýwany
özlerine penakär tutunan, totem edinen bolsalar gerek.
31
AKGOÝUNLY, GARAGOÝUNLY, BARANY
Akgoýunly we garagoýunly diýen türkmen taýpalarynyň hersi
özbaşdak döwlet gurmagy başaran uly we güýçli il hökmünde biziň
halkymyzyň adyny arşa göteren, ony dünýä tanadan taýpalardyr.
Olaryň wekilleri XI asyrda seljuklaryň günbatara ýörişi döwründe
häzirki Türkmenistanyň territoriýasyndan (Balkandan, Maňgyşlakdan,
Sarahsdan) Eýran, Türkiýe, Kawkaz, Siriýa, Yrak ýaly ýurtlara
ýaýraýarlar. Bu taýpalaryň hersi barada aýry-aýrylykda gürrüň edeliň.
Taryhy çeşmeleriň güwä geçmegine görä akgoýunlylar
türkmenleriň Mahmyt Kaşgary (XI asyr) tarapyndan sanalýan 24
taýpasynyň biri bolan baýyndyrlardan gelip çykypdyr. Rum (Wizantiýa)
senenamalarynda olaryň ady ilkinji gezek 1340-njy tutulýar. Türkiýedäki
Diýarbekir şäheriniň töwereklerinde, Tigr derýasynyň ýokary akymynda
ýaşaýan akgoýunlylar XV asyryň başlarynda has güýçlenip, özleriniň
döwletini gurýarlar (1468-nji ýyl). Bu döwleti esaslandyran Uzyn
Hasan (1453-1478) diýen şa ilki bilen garagoýunlylaryň şasy Jahan
şanyň goşunlaryny ýeňýär, öz baýdagynda-da ol akgoýnuň suratyny
şekillendirýär. Köp alymlaryň tassyklamaklaryna görä, baýdakdaky şol
surat zerarly bu taýpany akgoýunly diýip atlandyrýarlar. Wizantiýaly
taryhçylaryň işlerinde akgoýunlylaryň ady grekçä terjime edilip,
askroprobatidler görnüşinde ulanylypdyr.
Uzyn Hasan garagoýunlylary ýeňip, Ermenistanyň, Azerbaýjanyň,
Yragyň, Günbatar Eýranyň territoriýalaryny olaryň elinden basyp alýar
we Töwrizi özüne paýtagt edinýär. Uzyn Hasan höküm süren ýyllarynda
akgoýunlylar döwletiniň halkara abraýy has artýar, Wenwsiýa, Rim
papasy, Majarystan (Wengriýa) ýaly kuwwatly döwletler 1463-nji ýylda
Osman imperiýasynyň garşysyna onuň bilen şertnama baglaşmaga
mejbur bolýarlar.
Akgoýunlylar döwleti XVI asyryň başlarynda asly türkmen bolan,
emma türkmenlere garşy gazaply syýasat ýöreden gyzylbaşlaryň
patyşasy, sefewiler dinastiýasynyň düýbüni tutujy ajaýyp şahyr şa
Ysmaýyl I Hataýy tarapyndan dagadylýar.
Garagoýunlylar mongol basybalyşlaryndan soň (XIII asyr)
Türkmenistandan Alynky Aziýa gelen taýpalaardan ybarat bolup,
olaryň esasy özeni, akademik W.W. Bartoldyň pikiriçe, türkmenleriň
32
baharly taýpasyndan, musulman hökümdarlarynyň şejeresini ýazan
K.E. Bosfortyň pikiriçe bolsa, orta asyr türkmen taýpasy ywalardan
durýan eken. Taýpa hökmünde XIII asyryň aýagynda—XIV asyryň
başynda baharly taýpasynyň serdarlarynyň biri bolan Baýram Hojanyň
baştutanlygynda emele gelen garagoýunlylar dinastiýasy Ermenistandaky
Wan kölüniň gündogarynda, Kura (türkmençe Küri) derýasynyň
demirgazygynda ýerleşen territoriýany eýeläp, akgoýunlylardan has öň
özbaşdak döwlet gurýarlar. Baýram Hoja ölenden soň, onuň ornuna ogly
Garaýusup geçýär, ol Timuryň ogly Miranşany, soňra jelaýyrlary ýeňip,
Azerbaýjanyň köp bölegini, Yragy, Ermenistany basyp alýar we 1410-njy
ýylda garagoýunlylar döwletini esaslandyrýar. Öň ýatlaýşymyz ýaly, bu
döwlet garagoýunlylar tarapyndan syndyrylýar. Täsin ýeri, garagoýunly
şalarynyň: Garaýusubyň, Isgenderiň baýdaklarynda-da gara goýnuň
şekilleri bolupdyr.
Näme üçin biz akgoýunly we garagoýunly taýpalary barada ymykly
gürrüň edýäris? Birinjiden, olar Orta Aziýadan Alynky Aziýa giden
türkmen taýpalarynyň nebereleridir. Ikinjiden, bu taýpalaryň atlary
häzirki Türkmenistanda ýaşaýan türkmenleriň tireleri ýa-da uruglary
hökmünde häli-häzire çenli saklanyp galypdyr. Meselem, akgoýunly
diýen tire ärsarylaryň, garagoýun, garagoýunly diýen tireler hem
ýomutlaryň, salyrlaryň we ärsarylaryň düzüminde duş gelýär.
Akgoýunly we garagoýunly taýpalaryna olaryň baýdaklaryna
çekilen suratlar sebäpli şeýle at berildimikä? Biz bu soraga biragyzdan
“ýok” diýip jogap bermekçidiris. Türkmenlerde goýun (ylaýta-da gara
goýun. Deňeşdiriň. Semizligi gara goýun göterer—nakyl) eý görülýän öý
haýwanydyr. Muňa ýomutlaryň düzümindäki goýunbaş, saryklardaky
goýunjy (goýunçy), tekelerdäki guzy, gökleňlerdäki garaguzy ýaly
etnonimler hem şaýatlyk edýär. Hatda X asyrda garagoýunly taýpasy
başgaça — barany diýlip atlandyrylýa eken. Orus diline-de baran
görnüşinde geçen bu söz gadymy türki baran//maran (ýagny “goýun”)
sözündendir.
Käbir alymlar akgoýunly we garagoýunly taýpalarynyň Alynky
Aziýa gelenden soň şeýle atlandyrylandygyny tekrarlaýarlar. Beýle pikir
bilen hem ylalaşmak mümkin däl, çünki birinjiden, Türkmenistandaky
akgoýunly we garagoýunly diýen tireleriň ählisi Alynky Aziýadan
yzyna gaýdyp gelenler däl-de, şu ýerden hiç ýere göçmän galan
33
ilatyň nebereleridir. Ikinjiden, irki orta asyrlarda uly we abraýly türki
taýpalaryň biri bolan dowlatlarda, häzirki özbek halkynyň içine siňip
giden uly taýpalaryň biri dörmenlerde (türkmenlerde?) ak-koýly we
kara-koýly diýen etnonimler duş gelýär. Bu ýagdaýlar akgoýunly we
garagoýunly etnonimleriniň seljuklaryň hereketinden (X asyrdan) has öň
ýüze çykandygyny görkezýär.
Her niçik bolsa-da, bu atlar maldarçylyk bilen baglanyşykly
döräpdirler: Alynky Aziýada öz döwletlerini döreden akgoýunlylar we
garagoýunlylar hem çarwa taýpalar bolupdyrlar. Belki, saryja tohumly
goýunlary ýetişdirip, özlerini dünýä meşhur eden saryjya urugy ýaly,
akgoýunlylar we garagoýunlylar hem ak we gara reňkli goýunlary
ýetişdirmekde öz döwrüniň meşhur maldarlary bolandyrlar, belki-de,
bu taýpalaryň ady baran ýa-da goýun sözünden, bu atlaryň öňündäki
ak we gara sözleri bir taýpanyň dürli bölekleriniň ýerleşýän taraplary
bilen baglanyşyklydyr? Türki etnonimiýada köp duş gelýän ak we gara
sözleri soňky pikiriň dogrudygyna güwä geçýär.
AKDERI, GARADERI, BÄŞDERI, GÜNDERI
Ärsarylaryň uludepe bölüminde akderi diýen urug bar. Onuň
wekilleri Halaç posýologynyň töwereginde, Çarşaňňy raýonynda,
Täjigistanyň Jylyköl raýonynda we Owganystanda ýaşaýarlar. Şu urugyň
ady bilen baglanyşykly dörän ýer-ýurt atlaryna-da duş gelinýär. Halaç,
Çarşaňňy, Täjigistandaky Gumseňňir raýonlarynda Akderi diýen obalar,
Halaçdaky Akderigala we Akderi maşyn kanaly, Garagum çölündäki
Akderisaltyk diýen guýy, Gumseňňir raýonyndaky Akderiaryk ýaly atlar
munuň aýdyň mysalydyr.
Akderi ady göräýmäge düşnükli. Bu at agzalanda, ak deriden içmek
ýa-da silkme telpek geýýän adamlar göz öňüne gelýär. Ýerli ýaşulular
adyň manysy barada şeýle rowaýaty gürrüň berýärler. Ir zamanlarda
gyş çagy çagasyny ekläp bilmedik bir garyp ony ak derä dolap, barly
obanyň deňinde ýoluň üstüne taşlap gidýär. Çaganyň çyrlap gygyrýan
sesini eşiden obalylar ony ýygnaýarlar. Şol çaga ulalýar, ondan ýaýran
nesillere-de akderililer diýen at galýar. Jylykölli ýaşulular şol çaganyň
taşlanan köçesiniň anyk adresini-de aýdýarlar: ol Halaçdaky Akderi
galasyna barýan ýol bolmaly. Başga rowaýata görä bolsa, akderileriň
34
tirebaşysy bäbekkä gaty ejiz bolup, ony ak derä dolap ulaldypdyrlar.
Her niçik bolsa-da, rowaýatlar rowaýatlygyna galýar. Olar bu adyň
döreýiş sebäbini we manysyny anyk düşündirip bilmeýärler.
Akderi diýen urug ady iňňän gadymy türkmen etnonimleriniň
biridir. Onuň ak teri görnüşinde gyrgyz halkynyň saýak diýen
urugynyň düzüminde-de duş gelýändigini nazara alsak, onda etnonimiň
seljuklaryň hereketinden (XI asyr) has öň, baryp türkmenleriň,
gyrgyzlaryň we beýleki ençeme türki halklaryň häzirki Gyrgyzystanyň,
Altaýyň, Mongoliýanyň territoriýalarynda bilelikde ýaşan döwürlerinde
dörändigine göz ýetirmek kyn däl.
Adyň manysynyň ak reňkli derä asly dahyly ýok. Ak goňur—gara
goňur, ak daşaýak—gara daşaýak, akman—garaman ýaly türkmen
etnonimlerinde bolşy ýaly, bu adyň düzümindäki ak sözi reňk bilen dälde, iki bölünen bir tiräniň (urugyň) ýerleşen tarapy bilen baglanyşyklydyr.
Ol köplenç “gündogar” diýen manyda gelýär (“gündogar tarapda oturan
deriler”). Muňa saryklaryň gyzyl urugynyň düzümindäki garaderi
(“günbatar tarapda ýerleşen deriler”) diýen tiräniň ady hem güwa geçýär.
Bu adyň ikinji bölegi (“deri” sözi) hem derä dahylly däl. Ol
gadymy türki termek, tirmek işliginden emele gelip, häzirki türkmen
dilindäki tire sözüniň irki görnüşidir. Türkmen diliniň gadymy ýazuw
ýadygärliklerinde we klassyk şahyrlarymyzyň goşgularynda bu söze
näçe diýseň duş gelmek bolýar. Mysallar getireliň.
Türki dilleriň (şol sanda türkmen diliniň) VII—VIII asyrlara
degişli bolan Orhon—Ýeniseý ýazuw ýadygärliklerinde, meselem,
Mongoliýadaky Selenga derýasynyň kenaryndan tapylan Moýun Çur
ýadygärliginde (senesi 759-njy ýyl) tiril sözi “ýygylmak, toplanmak”
ýaly manylarda ulanylypdyr. “Türki sözleriň diwany” atly üç tomluk
uly sözlügi ýazan Mahmyt Kaşgarly (XI asyr) termek sözüni “toplamak,
üýşürmek” (ol ýarmak terdi—“ol pul toplady”—II tom, 39 sah.), terig
sözüni hem “topar, ýygyn” (II tom, 41 sah.) manylarynda ulanypdyr.
Aşakdaky mysallar türkmen klassyk edebiýatymyzda tirmek
işliginiň “ýygmak” manysynda köp ulanylandygyna şaýatlyk edýär:
Bag içre girdim ýördüm,
Gyrmyzy gülünden tirdim (“Şasenem—Garyp” dessany).
35
Ýa-da:
Açylan bagyňda alma-enaryň,
Keşt edip gülleriň tirebilmedim (“Zöhre—Tahyr”).
Diýmek, akderi etnonimiň deri bölegi tir, ter düýp işliginiň yzyna
işlikden at ýasaýjy –i goşulmasynyň goşulmagy bilen ýasalyp, “ýygyn,
topar”, ýagny “dürli ilden ýygnanyp, bir ýere üýşen tire” diýen manyda
döräpdir. Şeýle ýol bilen emele gelen sözlere guýy (guý-y), tuty, soky,
süri, dyky çaly atlary mysal getirmek bolar.
Urug, tire sözleriniň tiräniň has at hökmünde ualynylyşy kanuny
ýagdaýdyr, çünki urug-tireleriň ýaňy döräp ugran we sany entel az bolan
döwürlerinde, olary tapawutlandyrmak üçin aýry-aýry sözler däl-de,
“topar. Tire, üýşmek, jem” ýaly manylary aňladýan jyns atlar şol torayň
has ady hökmünde köp ulanylypdyr. Muňa uludepe, ýomut, gun, oguz
ýaly aatlar hem myasl bplup biler (olar hakynda öz ýerinde gürrüň
ederis).
Akderi urugyň düzüminde bäşderi we günderi diýen tireler hem
bar. Bäşderi—“bäş tireden ýygnanan il”, günderi hem “gun tiresi”
diýmekdir (gunlar türkmenleriň gadymy ata-babalarydyr).
Sözümiziň ahyrynda, türkmen edebiýatynyň, diliniň we halkymyzyň
geçmiş taryhynyň öwrenilişinde gözbaşda duran, Türkmenistan
Ylymlar akademiýasynyň Magtymguly adyndaky Edebiýat institutynyň
Golýazmalar fondunyň binýadyny tutan ilkinji sowet alymy Abdylhekim
(ýa-da Abraý) Gulmuhammedowyň Halaçdaky akderi urugyndandygyny
hem bellemekçidiris.
AKJA, AKJALY, AKJYK
Ärsarylaryň garkyn we yslam uruglarynyň düzüminde akja diýen
tire ady duş gelýär. Şu atdaky tireler Astrahan şäherinden 17 kilometr
uzaklykdaky Atal obasynda ýaşaýan igdirleriň, şeýle-de arabaçy we
düýeji diýen türkmen taýpalarynyň düzüminde-de bar. Düýejilerdäki
akjalara bulutkowanlar hem diýilýär. Günbatar ýomutlara degişli akja
tiresiniň adyny görnükli türkmen alymy N.N. Ýomutskiý adam ady
hasaplaýar. Onuň pikiriçe, bu tire Baganyň (baga—tire ady) agtygy,
36
Hanmämmet Akjanyň ogly Akja diýen şahsyň nebereleri bolmaly. Şonuň
üçin tirä akjaly (ýagny, “Akjanyň ili”) hem diýilýär.
Akja we akjaly diýen atlar irki türkmen etnonimlerine degişlidir,
çünki akjalu diýen urug adyna biz Türkiýäniň Sewas welaýatynda
ýaşaýan oguz türkmenleriniň bozok diýen uly taýpalar toplumynyň
düzüminde-de duş gelýäris. Mälim bolşy ýaly, bu türkmenler seljuklaryň
ýörişi döwründe (XI asyr) Orta Aziýadan Türkiýä etraplaryna aralaşan
bolmaly.
Akja we akjaly diýen tire atlary adam ady bilen baglanyşykly
bolman, başga manylary aňlatmagy hem mümkindir. Belki, bu at
Owganystandaky Akja welaýatynyň adyndandyr, sebäbi baryp irki orta
asyrlarda Owganystanyň Balh, Badahşan, Akja, Şybyrgan, Mazaryşerip,
Antguýy, Hyrat welaýatlarynda türki halklar, şol sanda türkmenler hem
ýaşapdyrlar. Akjadan Türkmenistanyň dürli künjeklerine, ondan aňry—
Türkiýe, Yraga, Siriýa göçen ilata öňki oturan ýerleriniň ady bilen akjaly
diýlip dakylmagy bolup biläýjek zatdyr.
Ýene bir çaklama. Türkmen (umumy türki) etnonimleri aglaba
ikä bölünýär. Türkmen şiwelerinde olara jabdyk ýa-da jübüt tireler,
ylmy dilde bolsa dual (“ikileme”) düzümler diýilýär. Bir tireden ýa
urugdan bolan bu garyndaş bölekleri tapawutlandyrmak üçin, ýerleşen
taraplary boýunça, olaryň etnik adynyň öňünden ak (“gündogar”), gara
(“günbatar”), aşak, ýokary, ownuk, uşak, iri, uly ýaly epitetler goşulýar.
Has atlaryň gysgylma ymtylyş häsiýeti netijesinde, olaryň esasy sözleri
düşüp galyp, diňe epitetleriň has at hökmünde ulanylýan ýagdaýlary hem
duş gelýär. Muňa türkmen tireleriniň arasynda duş gelýän ketde, kiçgine,
uzyn, gysga, ownuk ýaly atlar hem güwä geçýär. Diýmek, akja, akjaly
etnoniminiň jübüt atlarynyň bir epiteti bolan ak sözünden we onuň yzyna
kiçeltmekligi, az sanlylygy bildirýän –ja goşulmasynyň goşulmagyndan
emele gelen bolmagy-da mümkindir. Ýomutlaryň düzüminde bar bolan
ak urugynyň adyny bu pikiri tassyklaýan delil hökmünde ýatlamak
mümkin.
Soňky pikir hakykata laýyk bolsa, onda Çärjew raýonynda ýaşaýan
salyrlaryň akjyk urugynyň ady hem akja etnonimi bilen manydaşdyr
we ol bu toparlaryň bir kökden emele gelen bolmagynyň mümkinligini
görkezýär.
37
AKMAN, GARAMAN
Taýpa atlary hökmünde akman we garaman diýen sözler Mahmyt
Kaşgarynyň (XI asyr), Reşideddiniň (XIV asyr), Abylgazy Bahadyr
hanyň (XVII asyr) işlerinde duş gelmeýän hem bolsa, olary gadymy
türkmen etnonimleriniň hataryna goşmak mümkin, çünki bu atlar irki
taryhy çeşmelerde, şeýle-de seljuklaryň ýörişi döwründe (XI asyr) we
ondan biraz soň uzak ýurtlara göçen türkmenleriň arasynda duş gelýär.
Meselem, görnükli türkmen taryhçysy S.G.Agajanowyň barlaglaryndan
mälim bolşuna görä, akman we garaman diýen iri türkmen taýpalary
Hoja Ahmet Ýasawynyň (1105—1166) döwründe häzirki Gazagystanyň
Çimkent oblastynyň Türküstan şäheriniň töwereklerinde ýaşapdyr.
Olaryň taýpabaşylary, rowaýata görä, abdal serkerdeleri Akman we
Garaman bolany üçin, Akmanyň iline akmanlar, Garamanyňka hem
garamanlar diýlipdir. Hytaý türkmenleriniň dilini we taryhyny öwrenen
moskwaly akademik E.R. Tenişewiň ýazmagyna görä, Samarkantdaky
Nurata türkmenleriniň (salyrlaryň) bir bölegi 1370-nji ýylda Hytaýa
göçüp, Pekinden 50 kilometr uzaklykdaky Sýunhua welaýatynda
ýerleşýär. Olara salarlar diýilýär. Bu salarlar Akman we Garamany
özleriniň mukaddes taýpabaşylary hasaplaýarlar. Hatda şu ýerdäki
Geýszi şäherinde olar Garamanyň mazaryny hem görkezýärler. Akban
diýen taýpa ady adaý gazaklarynyň düzüminde-de bar.
Şeýle-de bolsa, garamanlara seredende, akmanlaryň sany az
bolmaga çemeli, çünki bu taýpa Türkmenistanda duş gelmeýär. Ol hazir
Türküstan şäheriniň etegindäki Şaştöpe (Täçdepe) obasynda, Buhara
oblastynyň Garaköl we Alat raýonlatynda ýaşaýan salyrlaryň düzüminde
saklanyp galypdyr.
Garamanlar weli Hytaýdan başlap, Gündogar Ýewropa ýurtlaryna
çenli ýaýrapdyrlar. Olar Orta Aziýada, Hytaýda, Makedoniýada,
Bolgariýada, Türkiýede, Yrakda, Siriýada, Kawkazda duş gelýärler.
Türkiýede şu garamanlar tarapyndan ösdürilip ýetişdirilen goýunlaryň
bir görnüşine-de garaman goýunlary diýilýär. Z.Ş.Nawşirwanowyň
şaýatlyk etmegine görä, garaman diýen türkmen taýpasy Krymda-da
ýaşapdyr. Ol Saltykbabanyň ýolbaşçylygynda 1263—1264-nji ýyllarda
Arzyrumdan Kryma göçüp gelipdir. Hatda Krymda Garaman diýen ýer
atlary hem duş gelýär.
38
Kiçiaga, ýalawaç we garaman Türkmenistandaky salyrlaryň uly üç
bölüminiň atlarydyr.
Indi akman we garaman sözleriniň aňladýan manysy barada
gürrüň edeliň. Ýokarda ýatlanyşy ýaly, rowaýatlar we olara esaslanýan
alymlaryň köpüsi Akman we Garaman sözlerini taýpabaşylaryň ady
hasaplaýarlar. Hatda Abylgazynyň “Türkmenleriň şejeresi” diýen
işinde ýazyşyna görä, Syrderýa boýlarynda ýaşaýan türkmenler X—
XI asyrlarda Garaman begiň ýolbaşçylygynda uly il bolup Maňgyşlaga
göçýärler. Biziň pikirimizçe, Akman we Garaman diýen adam atlary bu
etnonimlerden soň ýüze çykypdyr, ýagny ol serkerdelere taýpalarynyň
ady dakylypdyr. Bu atlaryň düzümindäki ak we gara sözleri düşnükli, olar
iki garyndaş taýpany tapawutlandyrmak üçin, şol taýpalaryň ýerleşýän
ýerine görä, olaryň adynyň öňünden goşulypdyr (ak—“gündogar”,
gara—“günbatar”). Ýöne bu atlardaky man sözüniň manysy anyk däl.
Käbir çaklamalara görä, bu söz “goýun” manysyndaky man ýa-da maň
sözündendir. Türkmenler 4—5 ýaşly goýunlara maň diýýärler. Dogrudanda, eý görülýän mal bolan goýnuň ady türkmen etnonimiýasynda köp
duş gelýär: goýunjy, goç, goçat, goýunbaş, guzular, guzujy we ş.m. Eger
bu pikir dogry bolsa, onda akman we garaman diýen atlar akgoýunly
we garagoýunly etnonimler bilen manydaş, bu taýpalar bolsa garyndaş
bolmaly.
Ikinji çaklama görä, derňelýän etnonimleriň man sözi garman,
gyrman, orman, nawman, sarman, syzman, gätmen, jürmen, türkmen,
şawman, ýasman diýen türkmen tire-taýpa atlarynyň, kuban-kuman,
besermen, dörmen, naýman ýaly türki etnonimleriň man-men bölekleri
bilen manydaş bolup, ol “halk, il, taýpa, urug” ýaly manyny aňladýär.
Biziň pikirimizçe, soňky çaklama hakykata has ýakyndyr.
ALABÖLÜK, ALAÖÝLÜKLI, ALBÖRÜKLI, ALKAÖÝLI,
ALKYREWLI
Orta asyr türkmen-oguzlaryň düzüminde şeýle atda uly taýpa
bolupdyr. Taryhy çeşmelerde bu adyň gadymy görnüşi we manysy barada
dürli çaklamalar getirilýär. Meselem, XI asyryň görnükli dilçi alymy
Mahmyt Kaşgarlynyň “Türki sözler diwany” atly ajaýyp sözlüginde
alkabölük 22 türkmen taýpasynyň biri hasaplanýar. XIV asyr taryhçysy
39
Reşideddin bu taýpanyň adyny alkyr-ewli görnüşinde ýazýar we ony
Oguz hanyň Günhan diýen oglundan bolan üçünji agtygynyň ady
hasaplaýar. Ýazyjy-oglunyň (XV asyr) we Salar Baba Gulaly oglunyň
işlerinde-de bu at alka-ewli görnüşinde getirilipdir. Reşideddin Alkyrewli diýen adam (soňra taýpa) adynyň manysyny “her ýerde bolsa-da
ýakymly bolar” diýip, Abylgazy hem (XVII asyr) Oguz hanyň Alkaöýli
diýen agtynyň hem-de onuň neberelerinden emele gelen türkmen
taýpasynyň adyny “muwapyk”, “laýyk”, “ýalymly” diýip terjime
edýärler. Salar Baba bolsa bu adyň “baý we bagtly” diýen manysynyň
tarapyny tutýar.
Gürrüň edilýän etnonimiň türki (türkmen) sözlerinden emele
gelendigine seretmezden, onuň anyk manysy “ynha, şu” diýip aýdaýmak
gaty çetin, çünki taryhy çeşmelerde bu at dürli görnüşlerde duş gelýär.
Şonuň üçin onuň asyl köki, haýsy sözlerden we goşulmalardan ybaratdygy
belli bolman galýar.
Türkmenleriň soňky döwürlere degişli tire-taýpalarynyň atlaryndada bu sözüň dürli görnüşlerde ulanylýandygyny bellemelidiris. Meselem,
Horezm oblastyndaky salyrlaryň düzüminde alabörük, Saragtdaky
salyrlaryň kiçiaga urugynyň düzüminde hem albörükli diýen etnonimler
duş gelýär. Etnograf—alym Ata Jykyýew ony “ala börükli”, ýagny “ala
tahýa geýýänler” diýip düşündirýär. Ýöne bu adyň Mahmyt Kaşgary
tarapyndan agzalýan alkabölük diýen etnonimiň biraz fonetik üýtgeşmä
sezewar edilen görnüşidigini aňlamak kyn däl.
Ürgenç şäherinde ýaşaýan salyrlaryň bir bölegine alaöýlükli
diýilýär. Türkmen halkynyň taryhyny ürç edip öwrenen moskwaly alym
G.P. Wasilýewa bu etnonimiň aslynda gadymy alabölük taýpasyndan
gaýdýanlygyny çak edýär, çünki bu ýerde alabölük diýen türkmen urugy
1779-njy ýylda-da bar eken. Ýöne bu alym alaöýlükli diýen urug-tire
adyny “keseki öýli”, “başga öýli” diýip düşündirýär.
Düşündirişler köp, ýöne olaryň hiç haýsy ylmy taýdan doly
esaslandyrylan we ynandyryjy däl. Biz hem bu etnonimiň hakyky
manysyny häzirlikçe anyklap bilmedik, ýöne onuň ir (XI asyrda) duşýan
alkabölük wariantyndan ugur alyp, bu etnonimiň alka we bölük diýen
iki sözden durýanlygyny aýtmakçydyrys. Onuň bölek sözi “bölek”,
“topar” (ýagny “urug, tire”) manyda bolsa gerek, ýöne wagtyň geçmegi
bilen bölük sözüniň öýli (ewli) sözi bilen ornuny çalyşmagy iňkise
40
goýýar. Bu ýagdaýy garabölük—garaöýli diýen türkmen etnoniminde
hem synlamak mümkin. Alkabölük etnonimiň birinji sözüni alka, alkyr,
alkyn ýaly sözler bilen birlikde bir kökden dörän hasaplasak, onda alka
sözi hem “ýygyn”, “topar” ýa-da “galyndy” (“göçmän galanlar”) ýaly
manylarda ýüze çykandyr diýip hasaplamak mümkin. Deňeşdirmek
üçin, çagataý türkleriniň alkyn sözüni “ýygyn” manyda ulanandygyny,
türkmen şiwelerinde alkyndy sözüniň “galyndy” (“sabyn”) manyda duş
gelýändigini şu ýerde ýatlap geçeliň. Eger bu söz etnonimiň düzüminde
ilki alka däl-de, ala görnüşinde ulanylan bolsa, onda onuň gadymy türki
(karaim, kaşgar, kuman) dillerindäki alaý sözüniň gysgalan görnüşidigini
çaklamak mümkin. Bu dillerde alaý sözi “ýygyn”, “topar” (has dogrusy,
“urug”, “tier”) manysynda ulanylypdyr. Eger şu çaklamamyz dogry
bolsa, onda alabölük diýen etnonimiň iki sözi-de şol bir manyny, ýagny
“topary”, “urugy” aňladýar.
ALAÝONTLY, ALAT
Häzirki Türkmenistanyň territoriýasynda ýaşaýan türkmen taýpatireleriň düzüminde bu etnonimler duş gelmeýärler. Muňa seretmezden,
alaýontly we alaý diýen taýpa atlary iňňän gadymy türki, şol sanda
türkmen etnonimleriniň biridir, çünki ol baryp gadymy türki we hytaý
ýazuw ýadygärliklerinde köp agzalýar. Gadymy türki dillerde ýund sözi
“ýylky, at” diýen manyda ulanylypdyr. Hatda Mahmyt Kaşgary ýylky
ýylyny-da ýund ýyly diýip atlandyrypdyr. Ýund sözi “baýtal” manysynda
häzire çenli türk dilinde saklanyp galypdyr. Ähtimal, türkmen dilindäki
ýona we ýonaçy sözleri hem şu söz bilen asyldaş bolsa gerek.
Diýmek, alaýontly—“ala atly” diýen manydadyr. Hytaýda Tan
imperiýasy döwründe ýazylan senenamalarda we “Tun-dýan” diýen
hytaý ensiklopediýasynda bu türki etnonim eloçji (okalyşy alat), alan,
helan görnüşlerde ýazylypdyr we “ala at” diýlip terjime edilipdir.
Biziň eramyzyň başlaryndaky hytaý çeşmelerinde bo-ma diýen türki
etnonim agzalýar. Ol alat (ala at) diýen türki adyň hytaýça kalkasydyr.
Şol çeşmelerde ýazylyşyna görä, alatlar baradaky ilkinji maglumatlar şu
eranyň IV asyryna degişlidir. Şol döwürde alatlar Hytaýdaky Huanhe
derýasynyň boýundaky Ordos düzlüginiň demirgazygynda ýaşapdyrlar.
VII asyrda olaryň uly bölegi Altaý daglarynyň demirgazyk taraplaryna
41
göçüpdirler. VIII asyrda bolsa olar uzak günbatarlara aralaşyp, ownuk
böleklere bölünipdirler we beýleki türki taýpalaryň arasyna siňipdirler.
Özbaşdak taýpalygyny ýitiren alatlaryň uly topary oguz türkmenleriniň
(peçenegleriň), bulgarlaryň, gypjaklaryň arasynda eräp gidipdirler.
Irki orta asyrlarda alatlaryň bir topary alaýondly, alaýondlug diýlip
atlandyrmaga başlaýar. Bu atlaryň ikisi-de şol bir manyny aňladýar. XI
asyr alymy Mahmyt Kaşgarly 22 (hakykatda 24) türkmen taýpasynyň
17-njisi hökmünde Ula-Ýondulug diýen taýpanyň adyny ilkinji gezek
tutýar. Ol bu taýpanyň tagmasynyň şekilini şeýle görkezýär:
Reşideddin (XIV asyr), türk alymy Ýazyjy-ogly (XV), Salar
Baba Gulaly ogly (XVI), Abylgazy (XVII) ýaly alymlaryň işlerinde
Alaýondly—adam ady, ýagny Oguz hanyň Daghan oglundan bolan
agtygynyň ady hasaplanýar. Reşideddin, Salar Baba bu adyň manysyny
“gowy mally”, “maly gurat”, Ýazyjy-ogly we Abylgazy bolsa “ala atly”
diýip düşündirýärler. Garagalpak alymy, ýazyjy Daulen Aýtmuratow
alaýuntly etnoniminiň aslyny alaýunlog (ýagny ”alaýüňlek”) sözlerinden
gözleýär we onuň “ala çokully”, “ala saçly” diýen manysynyň tarapyny
tutýar. Onuň pikiriçe, bu at gadymy türkleriň kellesinde (depesinde)
çokul, örülen saç goýmak däbi bilen baglanyşyklydyr.
Her niçik bolsa-da, biz bu etnonimiň “ala atly” manysynyň tarapyny
tutýarys, çünki birinjiden, hytaý çeşmeleri, şeýle-de Ýazyjy-ogly we
Abylgazy bu adyň hut şu manydadygyny nygtaýarlar. Ikinjiden, türki
halklar, şol sanda türkmenler aty mukaddes mal hökmünde eý görüpdirler.
Muny “Ertir turup, ataňy gör, ataňdan soň atyňy” diýen türkmen nakyly
hem tassyklaýar. Geçmişiň uruş-dawalara baý eýýamynda atsyz ýaşamak
mümkin hem däl ekeni. Ahal-teke bedewleri ýaly dünýä meşhur atlary
ösdürip ýetişdiren ata-babalarymyz atyň gadyryny gowy bilipdirler,
hatda ölen atyny edil adam jaýlan ýaly jaýlamak däbi hem muňa güwä
geçýär. Diýmek, ala atlar türki halklaryň (türkmenleriň) belli bir topary
üçin totem hökmünde hyzmat eden bolmagy mümkin. Bu toparyň şeýle
atlary ösdürip ýetişdirmek arkaly şu ady alan bomagy-da ähtimaldyr.
Biziň bu pikirimizi gökleňleriň, tekeleriň düzüminde ýaby, hojalarda
baýtally, saryklarda alaşa, garaatly, ýapagy, ärsarylarda, esgilerde
alataýly, taýlar, arabaçylarda aldory ýaly urug-tire atlarynyň saklanmagy
hem tassyklaýar.
Häzir alat we alaýontly diýen etnonimler Türkmenistanda duş
42
gelmeýän hem bolsalar, bu taýpanyň wekilleri Çärjew oblastynyň
territoriýasynda öň ýaşapdyr?/. Muňa Farap raýony bilen serhetdeş
bolan Alat raýonynyň we demir ýol satnsiýasynyň (Buhara oblastynda),
şeýle-de Üçajy posýologynyň ýakynyndaky Alat diýen guýynyň atlary
güwä geçýär.
OLAM, ALAN, ALAM, ALAŇ, AS
Türkmen taýpalarynyň biri bolan olamlaryň wekilleri häzirki
döwürde Hojambaz raýonynyň merkezinde hem-de Kirow (öňki Olam)
oba sowetinde, Çarşaňňy raýonynyň Akgumolam, öňki Dostluk raýonynyň
Olamsurhy obalarynda, Kerki şäherine ýakyn obalarda, Samarkant
şäheriniň Türkmengüzer (ýa-da Kölabat) mähellesinde (kwartalynda),
Surhanderýa welaýatynyň Termez raýonynyň Kepderhana obasynda,
Täjigistanyň Jylyköl raýonynda, şeýle-de Owganystan respublikasynda
ýaşaýarlar. Ýemrelileriň dagly urugynyň düzüminde-de olam diýen tire
duş gelýär.
Salyrlaryň garaman we ýomutlaryň garaçuka bölümlerinde alam,
Kaşgaderýa welaýatynyň Naharystan raýonynda ýaşaýan pamyk
türkmenlerinde bolsa alan diýen tireler bar. Bularyň ählisi aslynda bir
kökden emele gelen toparlar bolup, olaryň olam, alam we alan diýen
atlary hem şol bir sözüň dürli fonetik öwüşginleridir.
Bu taýpalaryň bir wagtky oturan, ýaşan ýa-da häzir hem ýaşaýan
ýerleri barada olaryň etnik atlary dakylan obalar we beýleki ýerler has
ygtybarly çeşme bolup hyzmat edýär. Olam sözi bilen gelýän we ýokarda
agzalan obalardan başga-da, bu söz Çarşaňňydaky Olamaryk diýen ýaba,
Gyzylgumuň içi bilen Hojambazdan Buhara gidýän gadymy Olamýola,
Ýylanly raýonynyň Keneges obasyndaky Olamýaba dakylypdyr. 1857nji ýyla çenli Ýolötendäki Alamdepäniň töwereklerinde salyrlaryň alam
tiresi ýaşapdyr. Saragtda-da olaryň häzirki oturan ýerine Alamdepe
diýilýär.