Şejere - 19

agzalýan bu taýpa dokuzoguzlardan bölünip aýrylýar we garlyklaryň
eýeleýän mülkleriniň uly bölegini olaryň paýtagty Kaşgar bilen bile
basyp alýar. Ýagmalaryň köpüsi soňra özbek halkynyň düzümine siňýär.
W.W. Bartold ýagma diýen etnonimi “ýagýanlar”, “çozýanlar”
diýip düşündirýär. Dogrudan-da, ýagma sözi “dökülmek”, “çapmak,
çapawullamak” diýen manydadyr. Türkmen dilindäki ýagy, ýow sözleri
hem şu söz bilen asyldaşdyr.
Ýagmyr we ýagma sözleriniň yzyndaky –myr we –ma
goşulmalarynyň hyzmaty hem birräkdir: -myr (ýa-da –myş) öten zaman
ortak işliginiň goşulmasy bolsa, -ma iş adyny bildirýär.
ÝAZYR, ÝAZY
Ýazyr—24 türkmen taýpalarynyň iň ulularynyň biri bolup, Mahmyt
Kaşgary ony (ýazgyry) 10-njy, Reşideddin, Ýazyjy-ogly we Abylgazy
5-nji, Salar Baba bolsa 9-njy orunda ýerleşdiripdirler. Salar Baba by
taýpa adyny geçiren taýpabaşyny Ýyldyzhanyň birinji ogly hasaplasa,
beýlekiler ony Aýhanyň birinji ogly edip görkezýärler. Ýazyr sözüne
olaryň beren düşündirişleri şeýle: Reşideddin: “Çok (köp) ülkede häkim”;
Ýazyjy-ogly: “Çok welaýat anyň ola”; Salar Baba: “Köp welaýatlar
seniň sary bolgaý”; Abylgazy “Iller agasy”. Soňky alym özişinde ýasyr
diýen taýpanyň adyny hem tutýar we oňa “Aldyga her nemerse (närse)
uçrasa, any ýykar” diýip düşündiriş berýär.
Elbetde, bu alymlaryň ählisi adyň asyl köküni ýazmak (ýere
ýazmak, ýagny “ýeňmek”, “basyp almak” manysyndaky söz) bilen
baglanyşdyrýarlar: ýazyr-ýazar, ýagny “boýun egdirer”. Bu ýagdaý eýýäm
orta asyrlarda ýazyr etnoniminiň hakyky manysynyň unudylandygyn
güwä geçýär.
Biziň pikirimizçe, ýazyr sözüniň manysy we gelip çykyşy barada
252
akademikler S.P. Tolstowyň we A.A. Roslýakowyň pikirleri hakykata
ýakyndyr. Bular ýazyr etnonimini gadymy ýas diýen türki taýpa bilen
baglanyşdyrýarlar. Bu pikiri Abylgazynyň işinde 24 türkmen taýpasynyň
biri (6-njysy) hökmünde ýasyr etnoniminiň getirilmegi hem tassyklaýar
(ýazyr diýen at 5-nji orunda gelýär). Ýas ýa-da as diýen at gadymy
alanlaryň ikinji ady bolup, ol igdirleriň asa ýa-da ýasa tiresiniň adynda
hem duş gelýär (bu sözler barada Olam we Esgi makalalaryna-da
serediň). Şu pikir dogry bolsa, onda etnonimiň gurluşy şeýle bolmaly:
ýaz (-ýas –as) we –yr diýen gadymy türki köplük goşulmasy. Manysy:
“ýaz ili”, “ýaz taýpasy”.
Taryhçy alym S. G. Agajanow ýazyr diýen taýpa adyny “ýazy är”,
ýagny “ýazyda, sährada ýaşaýan il” diýip düşündirýär we ony gadymy sul
diýen taýpa adynyň düşnükli sözler bilen terjime edilen (kalkalaşdyrylan)
görnüşi hasaplaýar. Sul sözi “çöl” sözüniň fonetik öwüşginidir. Sullar
V—VI asyrlarda Balkan etraplarynda ýaşapdyrlar. Küşt boýunça ort
asyrlarda dünýä çempiony bolan meşhur türkmen küştçüsi as-Suly hem
şu taýpadan bolupdyr.
Mary tekeleriniň düzümindäki ýazy tiresiniň ady hem ýazyr diýen
etnonimiň gysgalan görnüşi bolsa gerek (şahyr Mollanepes şu tireden
bolupdyr). Ýaz sözüniň yzyna goşulan –y goşulmasynyň köplük sanyň
başga bir formasy bolmagy-da mümkindir, ol göki, gyrgy, barani, gaýy,
garrawy, gunny ýaly etnonimlerde hem duş gelýär.
Ýazy sözi Mary tekeleriniň düzümindäki ýazyýusup tiresiniň
adynda hem bar.
Sözümiziň ahyrynda ýazyrlaryň geçmişine degişli käbir zatlary
ýatlalyň. Mongol çozuşlarynyň edil öň ýanynda bu taýpa Ahalda
tas özbaşdak döwlet gurmak we özbaşdak halk bolmak derejesine
ýeteňkirläpdir. Olaryň paýtagtyna ilki Tak, soňra Takýazyr diýen at
berilýär. Bu gadymy şäheriň harabalary häzir Bäherden raýonynda
bolup, ol Şähryslam diýen at bilen bellidir. Ýazyrlaryň ýurduna bolsa
Ýazyr ili ýa-da Ýazyrystan diýlipdir.
Hazirki garadaşly diýen türkmen taýpasy hem ýazyrlardan döräpdir.
(Garadaşly makalasyna serediň). Mongol çozuşlaryndan soň, ýazyrlar
dumly-duşa dargap, olaryň köp bölegi Kiçi Aziýa ýurtlaryna göçüpdir.
253
ÝAÝÇY, ÝAJY
Dänew, Farap raýonlarynda we Buhara wlaýatynyň Alat, Garaköl
sebitlerinde ýaşaýan salyrlaryň düzüminde ýaýçy we ýaýçyly, Saragt
salyrlarynyň içinde hem ýajy (ýa:jy) diýen urug-tireler bolup, olaryň
asly we ady bir kökden döräpdir. Bu atlaryň manysy öz-özünden
düşnükli: “ýaýçy”, “ýaý ýasamaga we ýaýdan ok atmaga türgen il”.
Ýaýçy tireleriniň gadymy salyr türkmenlerine degişliligini
tassyklaýan delil hökmünde salyr serdary Tenek barada aýdylýan
rowaýatlarda köplenç sary ýaýyň gürrüňi edilýändigini, Maňgyşlakda
salyrlaryň gadymy oturymly ýerlerinde olaryň galdyran mazarlaryna,
tamdyrlaryna we guýularyna ýaýyň suratynyň çekilendigini bellemelidiris
(bular barada Ata Jykyýew öz kitaplarynda jikme-jik gürrüň berýär).
Galyberse-de, Abylgazy özüniň “Türkmenleriň şejeresi” diýen işinde
Ýajy sözüni salyrlaryň legendar serkerdesi bolan Ögürjik alpyň üçünji
gezek ekiz doglan ogullarynyň biriniň ady hasaplaýar (beýlekisi Diňli)
we onuň nebereleriniň häzir (XVII asyrda) Amyderýanyň boýlarynda,
Garaköl töwereklerinde ýaşaýandygyny, olara indi çajy däl-de, ýaýçy
diýilýändigini hem belleýär (şol ýaýçylaryň nebereleri Garaköl
töwereklerinde häzir hem bar).
Diýmek, bu urugyň ady ilatyň (ýa-da urugbaşynyň) tapylgysyz
we öz döwründe juda möhüm bolan hünäri—ýaý bejermek ýa-da oky
nyşana dogry urmak bilen baglanyşykly ýüze çykypdyr. Däri salnyp
ot açýan ýaraglaryň ýok eýýamynda (XIV—XV asyrla çenli), çozup
gelýän ýagyny ýakyn getirmezlige ýaý iň esasy ýarag hasap edilipdir.
Gowy ýaý ýasaýan ussalar we ýaý atmaga türgen ýigitler uly abraýdan
peýdalanypdyrlar. Şeýle toparyň kesp-käri, hünäri bilen baglanyşykly
adynyň soňra urug adyna öwrülen bolmagy mümkindir. W.W. Radlow
irki türkleriň arasynda ýaýçy tiresiniň bolandygyny ýatlaýar. Şeýle urug
Azerbaýjanda-da ýaşaýar.
Ýajy urugynyň ady ýaýçy etnoniminiň gysgalan görnüşidir. Ýaýçy
etnoniminiň ýüze çykyşy barada alymlar dürli rowaýatlary getirýärler.
Hakykylygyna ynanmasak-da, olaryň birini şu ýerde ýatlap geçeliň.
Etnograf Ýa. R. Winnikowyň ýaýçyly urugynyň wekillerinden ýazyp
alan rowaýatynda ýaý atmaga we aw etmäge ökde Çyly diýen adamyň
ady tutulýar, ol Salyr Gazanyň bir agtygy hasap edilýär (ýaý-Çyly—
ýaýçyly).
254
ÝAKALYBAMYLY
Garadaşlylyaryň ýakalaybamyly diýen tiresiniň ady bu etnik
toparyň geçmişdäki göçüp-gonan ýerleri bilen gös-göni baglanyşyklydyr.
Atdan belli bolşy ýaly, olar ilki Kaspi deňziniň ýakasynda, soňra hem
häzirki Bäherden raýonynyň Bamy obasynda oturypdyrlar. Tekeler
Ahaly eýeländen soň, olar Daşhowuz etraplaryna göçüpdirler.
ÝAKA TÜRKMENI
Kaspi deňziniň ýakasynda ýaşaýany üçin, söýünhany diýen taýpalar
birleşigine giren taýpalara (gökleňlere, eýmirlere, salyrlara we oklulara)
ýaka türkmeni hem diýlipidr. Taryhçy alym G.E.Markowyň bellemegine
görä, çeşmelerde XVI asyrdan başlap duş gelýän bu etnik at diňe Eýran
taryhçylarynyň işlerinde ulanylypdyr, olar Eýran bilen araçäkde—Etrek,
Gürgen we Balkan etraplarynda ýaşaýan türkmenlere ýaka türkmeni
diýipdirler. Türkmenleriň özi bu topara söýünhany diýip at beripdir.
ÝALAWAÇ
Salyr taýpasyny emele getirýän 4 bölümiň biri ýalawaçlardyr
(beýlekileri akman, garaman we kiçiaga). Gadymy türki dillerde
ýalawaç sözi “wekil”, “ilçi” we “pygamber” manylarynda ulanylypdyr.
Bu adyň ýalawaç sözüniň şol manylarynyň haýsy hem bolsa biri bilen
baglanyşykly ýüze çykan bolmagy ähtimaldyr.
Geçmişde ýalawaç lakamly taryhy şahslar hem bolupdyr. Meselem,
horezmli Mahmyt ýalawaç taryhda yz galdyran şahs hökmünde
bellidir. Çingiz han ony 1218-nji ýylda Horezm şasy Muhammet şanyň
huzuryna ilçi edip iberýär. Soňra ol Pekinde ilçi bolýar we 1254nji ýylda şol ýerde ölýär. Mahmyt ýalawajyň ogly Masut beg Orta
Aziýanyň ekerançylyk bilen meşgullanýan ülkelerine häkim bellenipdir.
Myhmydyň aslynyň salyr bolmagy hem mümkindir, çünki Pekiniň
ýakynynda salar türkmenleri häzir hem bar, olaryň uly topary bu ýere
Samarkant etraplaryndan 1370-nji ýyldan öň göçüp gelipdirler. Belki,
olar bu ýerde öňden oturan garyndaşlaryny penalap gelendirler. Ýalawaç
urugynyň adynyň daşary ýurtlarda ilçilik eden şeýle şahslaryň biriniň
255
tituly bilen baglanyşykly ýüze çykan bolmagy hem ähtimaldyr. Ýöne bu
pikire nakgaş-ýazyjy Juma Hudaýgulyýew düýbünde garşy çykýar (ser.:
Çaklamaňam çaky çagşy.—Edebiýat we sungat.—1991, 4-nji oktýabur.
ÝAPAGY, ÝAPAN, ÝAPAÇ, ÝAPBAN, ÝAPMA, ÝAPYRLY
Sözbaşyda sanalýan etnonimleriň ählisi ýap (ýap) sözünden we
dürli söz ýasaýjy (köplenç, köplük) goşulmalaryndan hasyl bolupdyr, bu
ýagdaý olaryň bir kökden döränligini çaklamaga mümkinçilik berýär.
Mahmyt Kaşgary (XI asyr) ýabagu diýen gadymy türki taýpanyň
adyny tutýar. Ol hem manysy babatda ýokarky etnonimler bilen bir
hatarda durýan atdyr.
Bu atlarda gaýtalanýan ýap, ýab sözi (çekimlisi gysga) gadymy
türki söz bolup, ol ýapmak (çörek ýapmak, ýorgan ýapmak), ýapyşmak,
ýabşyrmak ýaly sözlerde häzire çenli ýörgünli ulanylýar. Irki eýýamda
ol “ýapyşmak, birleşmek, toplanmak, jemlenmek”) ýaly manylary
aňladypdyr. Saýylmadyk, ýagny berçigip ýatan topbak-topbak
ýüňe ýapagy ýüň, gadymy türki türki dillerde burum-burum tüýli
haýwana (gürjä) hem ýapagy diýlip at berilýändigi ýap sözüniň hut şu
manydadygyny bildirýär.
Diýmek, sanalan etnonimleriň ählisi “birleşen il”, “topar”, “ýygyn”
manysyndaky ýap (ýap, ýab) sözünden durýar.
Indi olaryň degişli taýpalaryny görkezip, bu atlaryň manysy barada
käbir çaklamalary hem şu ýerde ýatlap geçeliň.
Saryklaryň ýapagy tiresi ýokarda ýatlanan ýabagu diýen gadymy
taýpanyň galyndysydyr. Bu at ýap sözünden we –ak hem-de –y diýen
köplük goşulmalaryndan durýar. Ýapan (teke) we ýapaç (esgi, teke)
etnonimleri-de ýap sözünden we –an, -aç diýen köplük goşulmalryndan
hasyl bolupdyr.
Ýomutlaryň ýapban tiresiniň ady ýapan etnoniminiň fonetik
görnüşidir. Bu ady etnograf alym G.P. Wasilýewa “aryk, kanal”
maysyndaky ýap sözünden hasaplap, onuň manysyny “mirap” diýip
düşündrýär we bu etnonimi Sumbar, Çendir, Etrak jülgelerinde dörändir
diýip çaklaýar.
Ata Jykyýew şyhlaryň düzümindäki ýapma etnoniminiň “ýapyşan,
ýagny soň goşulan” manysynyň tarapyny tutýar.
256
GOŞMAÇA
Türkmen taýpalarynyň nesil daragty
Türkmen taýpalary çylşyrymly gurluşdan (nesil daragtyndan)
ybarat. Ol ýa-da beýleki urugyň, tiräniň degişli etnik toparyny, nesil
daragtynyň ululy-kiçili ençeme şahalarynyň arasynda olaryň ýerleşýän
orunlaryny kesgitlemegi aňsatlaşdyrmak maksady bilen, biz taýpalaryň
urug-tire bölüniş shemasyny (nesil daragtyny, şejeresini) bermegi makul
bildik. Nesil daragty köp şaha bölünmeýän taýpalar shema görnüşinde
däl-de ýazgy arkaly berildi. Bir tagta kagyzda ýerleşdirildi. Türkmen
taýpalarynyň nesil daragty köplenç orus dilinde çap edilen işlerden
alyndy. Türkmen dilindäki asyl nusgasyny anyklamak mümkin bolmadyk
ýagdaýynda, tire atlarynyň yzyna sorag belgisi goýuldy (shemalarda we
ýazgylarda olaryň alnan çeşmesi görkezildi).
Shemalaryň alnan çeşmeleri:
Amansaryýew J. Türkmen diliniň ýomut şiwesiniň demirgazyk
gepleşikleri. Kand.dis. A.,1954.
Arazkulyýew S. Garagalpak ASSR-niň Dörtgül raýonyndaky
türkmen gepleşikleri.—Aşgabat: TDU, 1961.—15 sah.
Ataýew Kurbandurdy. Hozýaýstwo i etniçekaýa istoriýa turkmen
Ahala.—Dis. Kand. Istor. Nauk.—Aşhabat-Moskwa.1966.
Wasilýewa
G.P.
Turkmeny-nohury.//
Sredneazaitskiý
etnografiçeskiý sbornik.—M., 1954.
Winnikow Ýa.R. Rodoplemennoý i etniçeskiý sostaw naseleniýa
Çardžouskoý oblasti Turkmenskoý SSR i ýego rasseleniýe.// Trudy
Instituta istorii, arheologii i etnografii.—T. VI.—Ser. Etnog.—Aşhabat:
Izd-wo AN TSSR, 1962.
Demidow S. Turkmenskiýe owlaýady.—A.: Ylym, 1976.
Karpow G.I. Plemennoý i rodowoý sostaw turkmen.—Poltorask
(Ashahad), 1925.
Karpow G.I. Etniçeskoý sostaw turkmen. Dis. kand. istor. nauk.—
MGU, 1942.
Mawyýew N. Türkmen diliniň arabaçy dialekti.—A. Ylym, 1987.
Muhyýew H. Türkmen diliniň nohur dialekti. Kand. Dis. Aşgabat,
1959.
Hudaýbergenow J. Türkmen diliniň ýemreli dialekti. Aşgabat;
257
Ylym, 1977.
Ýazlyýew Ç. Istoriýa i hozýaýstwennoýe razwitiýe naseleniýa
Srednego Murgaba (XIX—naçalo XX w.).—A.: Ylym, 1985.
ARABAÇY
N. Mawyýewiň işinde berilýän maglumatlara görä, arabaçylar 12
urugdan durýar:
1.GULANJY. Degişli tireleri: gara, gyrman, dödek, hetda:r.
2.ÖKERJI.
3.AKJA—begler, kazylar, öküzler, wekiller.
4.JEMAL—begler, jürjenler, majaşlar, warraklar.
5. GÖ:GEM—gara, köçäsygmaz, goturgeçili, esensakaw
(Ýa.R.Winnikowyň işinde bu urug ikä—gögem we noýem tirelerine
bölünýär).
6.Ä:RDEM (Winnikowda bu urug ýok).
7.ÝARY—goýnaýak (Winnikowda goýunjy), gyzyl, waz, däliler.
8. GARLYK (a sesi gysga)—ak garlyk, gara garlyk, suwçy garlyk.
9. A:LDO:RY (Winnikowda aldaly)—pyşlar, tarhanlar, goturhanlar,
kürtler.
10.ALGULAK.
11.DAŇAK (Winnikowda damak).
12. DÄ:DEK.
Bulardan başga-da, Ýa. R. Winnikowyň işinde janaýyl diýen
urugyň ady getirilýär. Ýerli ýaşulular kelleaýak tiresini hem arabaçylara
goşýarlar, ýöne onuň degişli urugy belli däl.
BAÝAT
Ýerleşen ýerleri boýunça Ýa.R. Winnikow baýatlary 4 topara bölýär:
1.BURDALYKBAÝAT. Oňa degişli urug-tireler: başbagly, laňňylar,
kelteler, gazaklar, kemşik, mürüşgär.
2.GADAMBAÝAT—bi:gam, gözeller, ýeti:mek, sapaklar, taýlaklar,
çürreler.
3. NAMAZGABAÝAT—arbaplar, su:rlar, şalalar, çallar, etdiler.
4.KIŞTIWA:NBAÝAT—gök, kaşaň, esenbatly.
258
Bulardan başga-da, ýerli ýaşulular 4-nji topara degişli gaýy,
togalakkele, mäşpaýaly, köpek ýaly tireleryň adyny tutýarlar.
Alat raýonynda (Buhara oblasty) ýaşaýan baýat ýaşulularyndan
alan maglumatlarymyza görä, bu ýerdäki baýatlar çölbaýat (kelbaýat)
we gassapbaýat diýen iki topara bölünýär.
BURKAZ
Ýerli ýaşulularymyzdan ýazyp alan maglumatlarymyza görä,
burkazlar bersin, bö:ri, ýo:luň (ýo:luň) diýen üç urugdan, öz gezeginde
olar hem birnäçe tireden durýar:
BERSIN—beg-dessa:ly, a:ýabakar, ýary (ak ýary we gara ýary),
tekem.
BÖ:RI—bitli, da:ban, şyh, a:luw.
ÝO:LUŇ—ýassy, garai:njik.
GARKYN
Saýat we Halaç raýonlarynda ýerleşen garkynlar häzir ärsarylaryň
düzümine goşulyp giden bolsalar-da, Ýa.R.Winnikow olaryň nesil
daragtyny aýratynlykda görkezýär we olary iki topara bölýär:
ÇOHBETDEGARKYN—üçurug (oňa degişli tireler: arslan,
mandas, osman), gurreýtbekiş ( gurreýt we bekiş), baýhaky (bolmalysy:
baýhalky), sagaka (bolmalysy: solaka), pestili, çartly, hemze.
SAÝATGARKYN—şaýyk, akjalar, aryklar.
Kerki raýonynyň Tutly Gyzylaýak obasynda ýaşaýan garkyn
ýaşululary ärsarynyň daýysy saýylýan garkynlaryň jemi 11 tireden
durýanlygyny, bu tireleriň adynyň hem köplenç jabdak (jübüt-jübütden)
aýdylýandygyny belleýärler: ataka-tyrraýt (ýa-da ata-ketirreýt),
bekiş-gurraýt (hurreýt), osman-munduz (mundas), beg-solaka,
arslan, beg, baý.
GÖKLEŇ
G.I. Karpow (1925) gökleň taýpasyny gaýy, do:durga, hatap we
mukry diýen 4 topara bölüp, häzirki döwürde özbaşdak taýpa hasap
259
edilýän hatap we mukry taýpalaryny hem onuň düzümine goşýar.
Gökleňleriň ownuk tirelerini bolsa ol şeýle görkezýär:
GAÝY—jangurban, garnas, halkadagly (Eýranda), garabalkan
(Eýranda), dary, däli, temek (Eýranda), elýaňy, akkel, gyzyl, garakel,
bokgaja, gyzylymam.
DO:DURGA—gerkez, gyryk, ýaňak (Eýranda), seňrik (Eýranda),
baýyndyr (Eýranda), keýikgodana, sowranly.
HATAP—bo:rugçy, çanakçy, telter, köwsi.
MUKRY—ürgenji, köpekler, ýigirmidö:rt, tokaý.
Gökleňleriň tire-taýpa bölünişigi barada ýörite makala ýazan (K
woprosu o rodowom sostawe gýoklen.—TSSR YA-nyň habarlary.
Jemgyýetçilik ylymlary seriýasy.—1960--№4) Janmämmet Öwezow
bu taýpany diňe iki bölege bölüp, olara degişli tireleri aşakdaky ýaly
görkezýär:
GAÝY—akkel, garakel, suwar, garnas, jangurbanly, bokgaja,
temek, tat, çaryk, ak, köse, şyh, galmyk, arap, gulaly, ýüzbegi, çigni?
salar, adnakel, ýankel, onbegi, terekeme, ýanyk,togtamyş, gätmen, dary,
däli, elýaňy, gyzyl, goňur, halkadagly, garabalkan, karug?, kir?.
DO:DURGA—gerkez, sowranly, köpek, kirrik, garaguzy, godana,
diňlik, garawul, keýik, çakyr, gökje, ýana?, çekir, ganjyk, hojambaz,
aýderwiş, awşar (owşar), erkekli, baýnar?, kelesaňlar, garnas, kekeç,
köwli, mürzebaý, garaganak?, çowdur, baýat.
ÝEMRELI
J.Hudaýbergenowyň işinde getirilen shema görä, ýemreli taýpasy
ilki bilen dagly we gumly diýen iki uly bölümden ybarat. Daglylaryň
uruglary we olara degişli tireler şulardyr:
GAZAK—guşlar, garaçäkmenler, onbegiler, sarylar, jellewler,
köseler, soltular.
BAÝ—baýlar, soltanly, wişşikler, akgaşlar, gürgenler, kazylar,
şahyrlar, körler.
MA:RYP—gapanlar, tilkiler, göwdükler, jommuklar, serdarlar,
baýlar, sallahlar, köwekler, kekeçler, molla, köwli, şeýtan.
HYDYR—halamlar, hanlar, olam, düýeler, ussalar, bekewüller,
keleçler, sazandalar, porhanlar, küşşeler, külekler, ýetimekler, onbegiler,
260
ekitçeler, parraçlar, garataýly, temek, gabsyk, düýeler, heşdekler,
gedekler, akdişler, (arçadally), begler, şagallar, horazlar, gyzyljalar,
künjüliler, sä:neler.
BERDIHOJA—girneler, gerreýler, wekil, ýelek, köpek, öwren,
mergenler, kezzaplar.
ÇAKAN—arzybeg, heýwanlar, halwaçylar, toýnuklylar.
GARAJA—kädililer, güneýatanlar.
TAKYRDYŇ—enjamlar, keýtikler, seýpeller, gowçular, bakgallar,
porruklar, bazzallar, yňdyrmalar.
DÄ:DIŞ—sülügünler, küleler, itagzylar, pekgeýler, köseler.
JÜNEÝT—goşmaklar, gowaçalar, alajalar, galmyklar.
BEDES—kör, geçemen.
ÝARY—kepbanlar, peňňamlar, şorumsa, bilbil, bahar, kerler,
kejiler, begler, pyçaklylar.
GARRAWY—mürüşgär, şallym, onbegi, matgarlar, garaboýnak,
garaboýun, hallar, ýalaklar, çokçular.
MUKRY
Ýa. R. Winnikowyň düzen şejerisi boýunça mukry taýpasy 3
bölümden ybarat (ýerlerde öz ýygnan maglumatlarymyzy hem ýaý
içinde onuň üstüne goşýarys);
DAŞRABATMUKRY—ýigrimidört, çopan, tatlar, kuşlar, tokaý,
garagan, köpek, (çakyrlar), (araplar), (şagallar).
GYZYLAÝAKMUKRY—alçy, gyrgyly, ketdeler, egriler, begenler,
meýteli, perda:zy, baýlar, hudman, (boýnyýogyn).
HOJAHAÝRAN.
OLAM
Ýa. R. Winnikowyň işinde olamlaryň 6 urugynyň we olara degişli
ençeme tireleriň bardygy bellenipdir. Olar aşakdakylardan ybarat:
Ä:DEŇ—abal?, da:tha:, garaja. (olam dialekti barada ylmy iş ýazan
H. Bagyýew bu uruga degişli tireleri şeýle görkezýär: da:tha:-lar, amekýüwrük, ýoluk).
HEKIM (bolmalysy hä:ki:m)—bitli, köse, garatutly, tokguz, hykly,
eşek.
261
GYZYL—a:şyg, wölke, körhalky, horram.
ÝOLUK—keller, garalar, haýallar.
GARAMGO:L. Winnikow bu urugyň degişli tirelerini görkezmesede, H. Bagyýew onuň begler, kürümçi diýen tireleriniň bardygyny
belläpdir.
AKGUMOLAM—gökdonly, şorden (bolmalysy şä:rdem), elbe,
arap, kürt, gajar, tokly, jynly, bady, garsakçy, hyşşa.
H. Bagyýew Winnikow tarapyndan ýatlanmadyk orus urugynyň
adyny tutýar we onuň begler, abyl, baý, peşmek ýay tirelerini sanaýar.
Akgumolamly ýaşulular bolsa ýokardakylaryň üstüne ýene a:nnaba:ky,
köne şä:rdem, şyh, tatlar, kyrryklar, possuklar ýaly tireleri hem goşýarlar.
Täjigistanyň Jylyköl raýonynda ýaşaýan olamlaryň düzüminde-de
ýokardakylardan üýtgeşik aşakdaky tireler duş gelýär: keýikler, şagallar,
rähmet, döwler, uşak.
HATAP
Ýa.R. Winnikow hatap taýpasynyň nesil daragtyny şeýle görkezýär:
KELTEARYK—çanakçy, telter, borugçy, köwsi.
ÇÖMMEGA:RYK—dönmez, gopal, beg, joň, gürdek, kälhal,
garrylar.
I:RIAHMETLI—çallar, weliler.
I:RIDÄLI—i:ri däli, çillik.
MAÝDAKMARALI?—na:jeren, köseler, hoşoý.
Hatap ýaşulularyndan ýazyp alan maglumatlarymyzda,
ýokardakylardan başga-da, bu taýpanyň aşakdaky tireleriniň atlaryny
tutulýar: çepbe, a:geşekli, gartaňlar, gazak, guşçy, gyrak, mollalar,
ýu:halar, köwsi, perda:zy, arbap, bagşy, ýagmyrçy, nowaýyrlar,
bi:gam, çalyş, ýalap, maýda ahmedaly, i:ri ahmedaly, nä:jirem,
jürdük, maýda däli, i:ri däli, lowlaho:rlar, gäkilikler, tikgiler.
ESGI
Ýa.R. Winnikowiň işinde esgi taýpasynyň nesil daragty şeýle
görkezilýär: bu taýpa ilki bilen a:bygüzer we hanhalky diýen iki topara
bölünýär.
262
ABYGÜZERIŇ urug-tireleri şulardyr: buslum (ýa-da muslum),
garaýetim, galp, sowakçy, ýapaç, ýediurug, guljuk, sarybaky. Bulardan
galp urugy tersaýak we baçala diýen iki tirä bölünýär. Ýapaçlaryň bolsa
atalyk we agajaýak diýen iki şahasy bar.
HANHALKYNYŇ urug-tireleri: ýarymsa, solagaý, i:njaldy (ýa-da
i:njeldi), üggüldi, heseneke, çaka okjy, halhal.
Esgileriň uly bölegi Özbegistanyň dürli raýonlarynda we Täjigistanyň
Şährituz raýonynda ýaşaýarlar. Ýerleşen ýerlerine görä, olara şeýle atlar
dakylypdyr: Gyrteý esgisi—Garaköl we Alat raýonlarynda: Börilaň
esgisi—Alatda. Bu topar Kaşgaderýa welaýatynyň Mübärek şäheriniň
töweregine göçüp gelenden soň Köneşäher esgisi diýen ady alýar; Çalyş
esgisi—Ürgenç etrapynda, Hatap esgisi—Termez töwereginde ýaşaşar.
Köneşäher esgileriniň düzüminde na:jy, taýsy, kör diýen uruglar bolup,
olardan körler owşar, ýolma, bowuş, gandym diýen tirelere bölünýär.
Gyrteý esgilerinde ýene-de çalyş, leglek, si:wa, pitek, gopal ýaly tirelere
duş gelinýär.
Täjigistanyň Şährituz raýonynyň Jargorgan obasynda ýaşaýan
esgileriň ýaşulusy Saparguly Togtaýewden ýazyp alan maglumatymyza
görä, esgileriň abygüzer we hanhaky bölümleriniň hersi 16 tireden ýa-da
8 sany jübdek (goşa) urugdan durýär. Ola şu aşakdakylardyr:
ABYGÜZER—joň-nerbaş,
üggüldi-buslum,
galp-tersaýak,
sarybaky-amanek, köşek-taýlar...
HANHALKY—çokaý-heseneke,
ýapaç-ýediurug,
okçy-däli,
guljuk-gulla”py, ýa:rymsa-halhal, sowakçy-çöwre, injaldy-arybakan,
solagaý-agajaýak.
MÜJEWÜR
S.M. Demidow Mary we Baýramaly raýonlarynda ýaşaýan
müjewürleri iki uly topara bölýär: gutam (Mary) we haly:l (Baýramaly).
Ol bulara degişli tireleri şeýle belleýär:
GUTAM—mezi-t, serdar, gyzylja, ereş.
HALY:L—jynlar (onuň bir bölümi gyzyldonly), ma:rha: (haňralar),
y:sa:jy (Isa hajy), keller, ýo:nus, pirsözün (tatlar), serdarlar.
Şu awtor Tagta raýonyndaky müjewürleriň 5 bölümini belleýär:
abylhalyk, çandyr, mezit, mämmedaly, öwlüýäler.
263
Ýerli ýaşulular Murgap oazisindäki müjewürleri yslam we Ýo:nus
diýen iki uly topara bölüp, olara degişli şu tireleri sanaýarlar:
YSLAM—garabaý, ebeýt, babanyýazkel.
ÝONUS—pirsöýün, serdarlar. Bulardan başga-da, olar gutamlara
degişli e:rýegi, seýdi ýaly tireleriň atlaryny tutýarlar.
MAGTYM
Magtymlaryň etnik toparlary şulardan ybarat: o:tly magtym, pir
nagtym, gylly magtym, haltaly magtym, toka magtym, gyzyl magtym
(S.M.Demidow).
SEÝIT
Seýitleriň urug-tireleri: şaseýit, managar, ak eşekli (ýa-da ak eşikli),
gany:mat, tilkiler, düýeler, döwler (S.M. Demodow).
HOJA
Hojalaryň etnik toparlary: balkanly, hoja, dagly, ysrabatly (ýagny
astrabatly), depbamganly, horasanly, zeňňihoja, berdili, mätili, arabaçy,
tatlar, ärsary hojasy (S.M. Demidow).
GARADAŞLY
G.I.Karpow garadaşly taýpasyny jaglanly we satykly diýen iki uly
topara bölüp, olaryň uruglaryny şeýle görkezýär:
Jaglanly—kazy, çebiş, jüneýit, melişge, bamyly, bagty, orman,
meýilli (mehinli), esrikgara, syrtygara, keç, amanpolat, ýüztanap.
Satykly—gyzyl, gart, meňiş, pekgeý, sabyr, nasrylla, kürt, baý,
tagarçyk, arap, sapa, kädi, jüneýit, çildir.
PAMYK
Geçen asyryň ortalaryna çenli pamyk türkmenleri Amyderýanyň
sag kenaryndaky Nerezim oazisinde (Saýadyň deňinde) ýaşapdyrlar,
264
ýöne derýanyň sag kenaryny güýçli ýumurmagy we Nerezimi opgun
almagy zerarly, olar häzirki oturan ýerlerine—Kaşgaderýa welaýatynyň
Baharystan raýonyna göçmäge mejbur bolupdyrlar.
Ýerli ýaşulularyň beren maglumatlaryna görä, pamyk diýen etnik
topara öň arap hem diýlip, ol kekirler we garaçanaklar diýen esasy iki
topardan ybarat eken. Olara degişli urug-tireler şulardyr:
Kekirler—çalşak, melle, gullar, keçeler, ekizekli, nyýazbaý.
Garaçanaklar—keller, dogmalar ýa-da pälwanlar, çalşaklar,
garainjikler, jöhitler, gereňler, alaňlylar, iňňeçiler, palaňlar, çukurköllüler,
goturlar.
ÇANDYR
Daşhowuz, Çärjew, Buhara, Samarkant, Kaşgaderýa welaýatlarynda
ençeme obalary emele getirýän çandyrlar, ýerli ýaşulularyň
maglumatlaryna görä, baýyndyr, kelçandyry, ga:baja we gutlubaý
diýen dört bölekden ybarat bolup, olaryň düzümine börübeg, ka:jam,
köýük, dogmalar, şu:ra:ba:t, pa:syh: ga:şlar, berreler ýaly tireler degişlidir.
MÜRÇELI
Bu ownuk türkmen taýpasy owşar we ýüzbaşy diýen iki
bölümden ybarat bolup, onuň tireleri aşakdakylardan ybarat (öz toplan
materiallarymyz boýunça): dä:başy, köpek, begmämmet, lejin, boýakçy,
arba:p, hywaly, garadäli, japbak, bokly, geçili.
ÄNEWLI
Ýerli ýaşulular bu etnik topara degişli şu tireleri sanaýarlar: seýit,
magtym, talhan (tarhan), sakar, lezgiler, erbaplar, gazaklar, şa:ryza:lar,
serhoşlar, nejepler, tüpeňçiler, mäsimler, sarylar.
DÜÝEJI
Ýerli ýaşulular bu taýpanyň esasy 5 urugyny sanaýarlar: semidin,
265
saryja, akja, myýawyt (ýa-da miýewit), gereý (ýa-da bulutkowan).
HYDYRILI
Çärjew, Sakar, Farap raýonlarynda we Samarkant welaýatynyň
Samarkant raýonynyň “Moskwa” kolhozynda ýaşaýan hydyrili
taýpasynyň wekillerinden şu aşakdaky urug-tireleriň atlaryny ýazyp
aldyk: güwleme, karamat, salyr, çeçke, tekeleçler, çoň, garagaş, ýalançy
köseler, çepbeler, mugullar, ipeşikler, açbegler.
ŞYH
Türkmenleriň öwlat taýpalaryny ýörite derňän S.M.Demidow
(Türkmenskiýe owlýady. Aşhabad, 1976) şyhlary aşakdaky ýaly
territorial toparlara bölüp, olara degişli urug-tireleri şeýle görkezýär:
Gyzylşyh.
Kenarýaka (Kaspi) şyhlary—garababa, halylbaba, gündogdy,
annaguly, annagöz, ýapma, garalar.
Pakyrşyh—bu topar baýgeldi we hurdoýmak diýen iki bölege
bölünip, baýgeldi bölegi sarymolla, gurt garaçakan, gurak, köke, tüwer,
täjik, misgär, kezzap, hurdoýmaklar bolsa döw, aktelpek, ezizgök, sülpi,
gabasakgal, yslam, ýarty ýaly tireleri öz içine alýar. Bulardan başga-da,
biz şu topara degişli garrybükür, halyl, baýramaly ýaly tireleriň atlaryny
ýazyp aldyk.
Röwşenjilişyh.
Astanababalyşyh—dört bölekden ybarat: rabatly, sarykel, bedel,
täjik.
SURHY
Amyderýanyň sag kenarynda ýaşaýan surhy diýen ownuk
türkmen taýpasynyň wekilleri Sabynlysurhy (Hojambaz raýonynda)
we Gargalysurhy diýen iki topara bölünip, olar esasy 4 urugdan ybarat:
ýolug, lebberdi, mugal, garabagşyly.
266
ÄRSARY
Ärsary taýpasynyň nesil daragtynyň Ýa.R.Winnikow tarapyndan
1962-nji ýylda düzülen shemasynyň juda çylşyrymlydygy, oňa degişli
tire-urug atlarynyň ummasyz köpdügi, şonuň üçin-de bu shemanyň
ençeme tagta kagyzy eýelejekdigi göz öňünde tutulyp, ony ýazgy üsti
bilen bermegi makul bildik.
Mälim bolşy ýaly, ärsary taýpasy uludepe, güneş, gara we bekewül
diýen 4 uly bölümden, her bölüm ençeme urugdan, käbir uruglar hem
birnäçe tireden durýarlar. Biz her bölümiň degişli uruglaryny, ýaý içinde
bolsa uruglara degişi tireleri sanadyk. Ýa. R. Winnikowyň işi orusça
ýazylandygy üçin, käbir atlaryň türkmen dilindäki asyl nusgasyny
anyklamak mümkin bolmady. Şeýle ýagdaýda biz ol atlaryň yzyna
sorag belgisini goýduk. Il içinden öz ýygnan maglumatlarymyz käbir
ýagdaýda Ýa. R. Winnikowyň shemasyndakydan üýtgeşik gelýär. Biz
olary uruglara degişli tireleriň sanawyndan soň getirmegi makul bildik.
I. ULUDEPE.
Bu bölüm jemi 13 urugdan ybarat bolup, olara degişli ownuk tireler
aşakdakylardyr:
1. Gurama —guramamergenli (oňa degişli tireler: keşler, keller,
ekizli, ýusuply, şagallar?), guk, kazylar (oňa degişli tireler: garrylar,
peltekli, kazylar), köpekli (oňa degişli tireler: goçaklar, depederler),
hapyzlar (oňa degişi tireler: sarybaýlar, meňirsek, lokaşa?), o:klar (oňa
degişi tireler: çakanlar, gökjeler, çyrklar? sarylar, nerbaşlar, saryja,
mamyja?).
2. Garaja —bagşyly (degişli tireleri: sakawlar, tutluk, işanlar),
reýimberdili (degişli tireleri: taýlar, tergeler? akçili? toplar, tatlar,
gazaklar), gülegenje (degişli tireleri: tegen, garainjik, mangar? düňter,
çal, mamur, zorra, alýaly?), gutal, körgarga, garnas (degişli tireleri:
çala, mämiş), kürt, şekerek, korkansy? garamämili (degişli tireleri: ekiz,
tenter? gatygulak, enakly?) karkara, mergenli, agrybaş, erki (degişli
tireleri: awga, basak, ýyglak, iltalmaz, şagal, şeýtan, şor), suwlar.
3. Surhy —ýoluk, käller, gyzylkör, kemler, garrylar, gulaklar,
garabagşyly, lepderi, mugal, taýak, magsymlar.
267
4. Çatrak —gylgysdy, agajaly, şorly, çartmaly.
5. Surh —rahmyşly (degişli tireleri: ýolka, gurin? ýalama), kemenli
(degişli tireleri: akner? nuka?), guýmanly, jawaşly (degişli tireleri:
arykçy, gürji, jan), haýber, garainjik (degişli tireleri: geden, garainjik,
eseke), ürgençli.
6. Esenmeňli —çoça (degişli tireleri: kaşgala? çolak, taýmaz),
babaguly (degişli tireleri: seýgin, gazak, begler), tüwelekçi, yslamly,
maňgyşlaly, gumakly, gylgysdy, a:çbeg, saryja, gutal, gukly?
7. Akderi —garaýeser (degişli tireleri: gullar, boýnak, dolmek?),
gökler, gyzylly (degişli tireleri: çapaty, işanlar), günderi (degişli tireleri: