Şejere - 26

Astrabatdaky we Mazanderandaky dikmeleriniň garşysyna gozgalaň
turuzýar. Gozgalaň ýeňilýär. Begenjaly beg we Muhammet Hasan han
6 müň goşuny bilen Hywa ýomutlarynyň içine baryp, 1744—1745-nji
ýyllarda Nedir şanyň Hywadaky dikmesi Alyguly hanyň garşysyna
ýomutlaryň alyp baran göreşlerine ýolbaşçylyk edýärler. Nedir şanyň
häkimiýeti dagandan soň, 1759-njy ýylda Begenjaly türkmenleriň Hywa
hanynyň zulmuna garşy eden gozgalaňlaryna baştutanlyk edip, aldymberdimli söweşleriň ençemesine gatnaşypdyr.
Bu şahsyň ady diňe bir tirä däl, eýsem Şagadam we Daşhowuz
aralykdaky, Çagyl posýologynyň ýakynyndaky uly gyrlaryň birine-de
dakylypdyr (Begenjalygyr).
BEKDILI, BEG
Beg, begler diýen urug we tire atlary türkmen taýpalarynyň
ählisinde diýen ýaly duş gelýär. Olar tirebaşynyň beg diýen tituly bilen
baglanyşykly dörän atlardyr.
Häzir diňe gökleňleriň düzüminde tire ady hökmünde saklanan
bekdili diýen söz orta asyr ogyz-türkmenleriniň 24 esasy taýpasynyň
biriniň ady hökmünde ulanylypdyr. Mahmyt Kaşgary bu taýpany 7-nji,
Abylgazy bolsa 11-nji orunda goýýar. Seljuklaryň ýörişi döwründe
bekdilileriň köpüsi Eýran, Türkiýe, Kawkaz, Yrak, Siriýa ýaly ýurtlara
göçüpdirler.
Mahmyt Kaşgary, Reşideddin, Ýazyjy-ogly, Salyr baba, Abylgazy
ýaly geçmiş alymlarynyň ählisiniň işlerinde bekdili taýpasynyň ady Oguz
hanyň Ýyldyz han oglundan bolan üçünji agtygynyň ady hasaplanýar
we bu söze dürli-dürlüçe düşündiriliş berilýär: “ýaşulularyň sözi ýaly
70
hormatly” (Reşideddin); “garrylaryň sözüne kybapdaş mylaýym dilli”
(Salyr baba); “sözi hormatly” we “döwletli” (Abylgazy); “begleriň sözi
hormatly” (Ýazyjy-ogly). Edebiýatçy alym Ahmet Bekmyradowyň
pikiriçe, bu adyň asly “bek dilli”, ýagny “syr saklaýan”.
Her niçik bolsa-da, biz bu taýpanyň adynyň baryp XI asyrda
(Mahmydyň sözlüginde) bektili görnüşinde ýazylyşyndan ugur alyp,
ony beg, bek diýen türki söz bilen baglanyşdyrmakçydyrys. Bu adyň
yzyndaky –li iň soňunda goşulan goşulma bolup, ol degişliligi aňladýar.
Onuň öňündäki –ti iki bölekden durup, -t bölegi iňňän gadym döwürlerde
köplügi, jemi bildirýän türki goşulmadyr, -i hem türki bolup, ol-da
degişliligi aňladypdyr. Diýmek, bekdili – “begler urugyna degişli il”
diýen manyda ýüze çykan bolsa gerek. Muňa türkmen taýpa-tireleriniň
şu ýol bilen ýasalan gadymy atlary güwä geçýär (suhty, bagty, gowky,
soky we ş.m.).
BEKEWÜL
Ulydepe, güneş we gara etnonimleri bilen bir hatarda ärsarylaryň
uly dört bölüminiň birini düzýän bekewülleriň ady taýpa ady hökmünde
ilkinji gezek Abylgazy Bahadyr hanyň “Türkmenleriň şerejesi” diýen
taryhy işinde duş gelýär. Abylgazy Bekewüli Ärsary baýyň ikinji ogly
Zeýnelgazydan bolan kiçi agtygynyň ady hasaplaýar (ulusy Gara). Şu
maglumata we ilatyň arasynda saklanyp galan rowaýatlara esaslanyp,
bekewülleriň taýpa (ýa-da urug – taýpalaryň birlişigi) hökmünde XIV
asyryň ahyrlarynda, XV asyryň başlarynda Günbatar Türkmenistanda
(Balkan – Maňgyşlak etraplarynda ) kemala gelendigini çekinmän
aýtmak mümkin, çünki ondan öň ýazylan şejerelerde bekewül diýen
etnonime duş gelinmeýär.
Abylgazynyň pikiriniň tersine, biz bekewül sözüni aslynda adam
ady däl-de, eýsem tire ýa-da taýpabaşynyň lakamy, onuň wezipesiniň,
derejesiniň ady hasaplaýarys. “Türkmen sowet ensiklopediýasynyň”
1-nji tomunda bu söz “toýdur baýramçylykda, üýşmeleňlerde dürli
oýunlary, ýaryşlary gurap, olaryň dogry geçirilişine gözegçilik edýän
adam ” diýlip düşündirilýär. Diýmek, has irki döwürlerde bu söz
“tire-taýpanyň, jemagatyň guramaçysy, öňbaşçysy” ýaly manyda
ilki taýpabaşynyň lakamy, soňra hem tutuş taýpanyň ady hökmünde
71
ulanylmaga başlan bolsa gerek.
Bekewül sözüniň taýpa ady bolmagy mynasyp başga manylary hem
bar. Arap we orus ýazuwyndaky çeşmelerde bu söz bekewül (bekaul)
we bukawul görnüşlerinde iki hili ýazylýar. Türki hanlyklarda we
şalyklarda bekewül sözi han üçin taýýarlanan naharlary dadyp görýän
emeldaryň wezipesiniň adydyr. Ol hanyň naharynyň zäherlenmezligi
we gowy hilli bolmagy üçin jogap beripdir.
Türki we mongol hanlyklarynda bukawul görnüşinde duş
gelýän ikinji terminiň asly “bukmak” işliginde bolup, ol “garawul”,
“gümrükhanada tagmalanmadyk (möhür basylmadyk) zatlary geçirmezlik
üçin goýulýan serhetçi” ýaly manylarda ulanylypdyr. Türki we mongol
hanlary, meselem, Çingiz han we onuň nebereleri öz goşunynda ýörite
bukawullar saklapdyrlar. Oljalary tagmalamak, täze alnan oljalara tagma
(möhür) basmak we olary esgerleriň arasynda çine görä bölüşdirmek şu
bukawullaryň wezipesi eken. “TSSR-iň taryhyny” (I tom, 1-nji kitap,
358 sah.) ýazanlaryň pikirine görä, bekewül diýen türkmen tiresi hut şu
mongol (?) sözi bilen baglanyşykly bolup, ol Altyn Ordada döräpdir.
Bekewül sözüniň ýokarda bellenen 3 manysynyň haýsysyna
syrygýandygyna seretmezden, derňelýän etnonim taýpabaşynyň
lakamyndan emele gelipdir. Häzirki döwürde bekewüller Garabekewül
raýonynda, Hojambazda, Saýatda, Buhara welaýatynyň Garaköl, Alat
we Buhara raýonlarynda, Jylykölde (Täjigistan), şeýle-de Owganystan
respublikasynyň ençeme welaýatlarynda ýaşaýarlar.
Daşhowuz
welaýatynyň Ýylanly we Lenin raýonlarynda ýemrelileriň dagly
bölüminiň düzüminde hem bekewüller bar. Bu ýagdaý bekewülleriň
belli bir böleginiň Was töwereklerinde we Daşhowuz etraplarynda hem
ýaşanlygyna güwä geçýär.
BEÇENE, ITBEÇENE, PEÇENEG
Gadymy türk, orta asyr rus we gündogar Ýewropa ýurtlarynyň
taryhynda öçmejek yz galdyran kuwwatly türki taýpalaryň biri
peçeneglerdir. Türki halklarda beçene, itbeçene görnüşinde ulanylan bu
etnik adyň gadymy görnüşi peçenegdir (XI asyr alymy Mahmyt Kaşgary
bu ady şeýle ulanypdyr). Beçene sözüniň öňüne it sözüniň goşulyşyny
Abylgazy (XVII asyr ) özüniň “Türkmenleriň şejeresi” diýen kitabynda
72
şeýle düşündirýär: beçeneler salyrlar bilen tersleşip, Toýmadyk hanyň
ýolbaşçylygynda olary ýeňýärler. Muny gaty gören salyrlar beçeneleri
it bilen deňeşdirip, olara it ýigrenç bilen itbeçene diýen ady dakýarlar.
Abylgazynyň bu pikiri bilen ylalaşmak mümkin däl, çünki gadymy
türklerde it ýigrenji däl-de, eýsem çuň hormaty bildiren söz bolupdyr,
hatda irki ata-babalarymyz iti börüden soňra ikinji orunda goýupdyrlar
(bu barada barak, it, ganjyk, köpek etnonimlerine bagyşlanan makalada
giňden gürrüň edipdik).
Eýsem, peçenegler kim? Olaryň asly watany nirede?
X-XI asyrlarda Kiýew knýazlaryny uly howsala salan, ady agzalanda
Bulgarystan, Hazarystan, Majarystan ýaly uly döwletleriň patyşalarynyň
ýüregine dowul düşüren peçenegler öz aslyny VI-VII asyrlarda Beýik
Türk Kaganatyny (imperiýasyny) emele getiren türki taýpalardan (Gök
türklerden) alyp gaýdýar. Şol döwürde Yssykköl we Balkaş etraplarynda
ýaşan bu peçeneglere onoklar ýa-da türkeşler hem diýlipdir. Beýik
Türk imperiýasy synandan soň, şol döwrüň syýasy wakalary ençeme
türki taýpalaryň çar tarapa dagamagyna sebäp bolýar. IX asyryň birinji
ýarymynda peçenegleriň uly bölegi Emba, Ural, Wolga, Don etraplaryna
ýöriş edýärler. Olar Kiýew knýazlarynyň serhetindäki giň sähralarda
orun tutýarlar. IX-X asyrlarda peçenegler topar-topar göçüp gelip,
bu ýerde olaryň sany barha köpelýär. 915—1036-njy ýyllar aralykda,
Kiýew knýazlary Igoryň we Swýatoslawyň höküm süren döwürlerinde,
peçenegler orus knýazlyklaryna 11 gezek gazaply hüjüm edýärler, hatda
968-nji ýylda Kiýewi hem gabaýarlar.
Çarwa peçenegler öri gözleginde diňe bir Orsyýetiň günorta
oblastlaryna ýaýraman, eýsem olaryň uly toparlary Majarystan
(Wengriýa), Bolgariýa ýaly Ýewropa ýurtlaryna hem göçüp gidýärler.
Rus knýazlary birleşip, peçenegleriň garşysyna güýç toplaýarlar.
Netijede, orus knýazy Ýaroslaw Mudryý 1036-njy ýylda peçenegleri
Kiýewiň eteginde kül-peýekun edýär. Peçenegler dagaýar, olar kemkemden üstün çykan halklaryň (oruslaryň, ukrainleriň, bolgarlaryň,
majarlaryň) arasyna siňip gidýär.
XI asyrda “Türki sözler diwany” diýen ajaýyp sözlügi ýazan
Mahmyt Kaşgary peçenegleri 22 türkmen taýpasynyň arasynda 19-njy,
Reşideddin (XIV asyr) beçenäni 24 taýpanyň arasynda 7-nji, Abylgazy
hem (XVII asyr) 14-nji orunda goýýar. Bu orta asyr alymlarynyň
73
eserlerinde peçenegler biragyzdan türkmen saýylýar. Beýik göçe-göçlük
eýýamynda (IX-X asyrlar) peçenegleriň ählisi uçdan-tutma Orsyýet
sähralaryna göçmän, olaryň belli bir bölegi Yssykköl etraplarynda
galypdyrlar we häzirki türkmen, gyrgyz we beýleki halklaryň dürli
taýpa-tirelerini emele getiripdirler.
Haýsy döwürde we haýsy ýerde ýaşaýandygyna seretmezden,
beçeneleriň (peçenegleriň) tagmalary hem meňzeş: rim sifri V ýaly
(Mahmyt Kaşgary ony ýatyryp goýýar - >, Abylgazy – başaşak - ˄ ).
Diýmek, bu çeşmelerde şol bir taýpa barada gürrüň gidýär. Hatda gyrgyz
etnograflary häzirki gyrgyzlaryň düzüminde saklanyp galan itbeçene
taýpasyny hem oguz-türkmen elementi hasaplaýarlar.
Ýene bir zady şu ýerde ýatlap geçeliň. X asyrda Ýewropa göçen
peçenegler 8 sany uly taýpadan ybarat eken. Eýýäm XIII asyrda olaryň
sany 13-e ýetýär. Şol taýpalaryň arasynda ertem, gapan, garaja, gögerçi,
temir, teber ýaly atlary göterýänleri hem bar. Bu atlar şol durşuna ýada biraz üýtgän görnüşde türkmen etnonimiýasynda hem duş gelýär.
Meselem, Darganatadaky Gögerçinli diýen orta asyr galasy beçeneleriň
gögerji taýpasynyň wekilleri tarapyndan salnandyr diýip çaklaýarys.
Saryklaryň erden, ärsarylaryň gapan, garaja, saryklaryň, ýomutlaryň,
çowdurlaryň, salyrlaryň düzümindäki temir, temirli, temirogly,
tekeleriň arasyndaky teber diýen tire-taýpa atlary peçenek etnonimleri
bilen ýöne ýerden gabat gelenok, olar peçenegler bilen beýleki türkmen
taýpalarynyň arasyndaky gadymy etnik aragatnaşyklardan habar
berýärler.
Indi peçeneg, beçene diýen adyň manysy barada gürrüň edeliň.
Ýatlanan orta asyr alymlarynyň ählisi, şeýle-de Ýazyjy-ogly (XV asyr),
Salyr Baba Gulaly ogly (XVI asyr) dagy bu sözi Oguz hanyň ogly Gök
hanyň oglunyň ady hasap edýärler we onuň manysyny “kylguçy”, ýagny,
“ýerine ýetiriji”, “hyjuw bilen iş ediji” diýip düşündirýärler. Akademik
S.P.Tolstow peçeneg diýen etnonimi gadymy apasiak ýa-da pasian
diýen halk adyna syrykdyrsa, garagalpak alymy D.Aýtmuratow bu ady
üç bölege bölüp, onuň biç bölegini hindi-ýewropa dillerinde “gamçy”,
“örülen ýüp” manysyny aňladan söz, -en we –er böleklerini bolsa
at ýasaýjy goşulmalar hasaplaýar. Onuň pikiriçe, bu at “depesinde
gamçy ýaly örülen saç goýýanlar” diýmekdir, çünki gadymy türki
halklaryň erkeklerinde şeýle däp ýörgünli bolupdyr. Bu düşündirişleriň
74
hiç haýsysyna-da ynanasyň gelmeýär. Biziň pikirimizçe, peçeneg
sözüniň manysy babatda Krymdaky türki halklar (türkmenler) barada
1929-njy ýylda uly makala ýazan Z.Ş. Nawşirwanowyň pikiri hakykata
ýakynrakdyr. Ol bu ady peçen we ek diýen iki bölege bölüp, birinji
bölegini bijin-piçin-peçen, ýagny, “maýmyn” sözüne syrykdyrýar,
-ek bolsa at ýasaýjy goşulmadyr. Şeýlelikde, bu alym peçeneg diýen
etnonimi totemden emele gelen at hasaplaýar. Alymyň bu pikiri
goldanmaga mynasyp, çünki itbeçene diýen adyň birinji bölegi hut
türkmenleriň eý görýän haýwany, ýagny itiň totem hasaplanmagy bilen
baglanyşyklydyr.
Her niçik bolsa-da, orus senenamalarynda öwran-öwran atlary
tutulýan torklar (türkler), uz (oguz), polowes ( gypjak), kuman (gypjak),
torkman (türkmen), çornyýe klobuki (garagalpak) ýaly türki taýpalar
bilen bir hatarda, oguzlaryň peçeneg diýen gadymy taýpasy türkmen
ganyny orus, ukrain, belorus, majar, bolgar, polýak, ýugoslaw gany
bilen gatyşdyran, gan-garyndaş eden taýpa hökmünde bellenmäge
mynasypdyr.
BIWETEN
Baýat taýpasynyň düzüminde biweten diýen tire bar. Daşhowuz
we Horezm welaýatlarynda bolsa häli-häzire çenli biweten diýen ady
göterýän etnik toparlara duş gelinýär.
Hywa hanlygyndaky daýhançylygyň taryhy barada iş ýazan özbek
alymy M.Ýuldaşowyň pikirine görä, biweten diýen termin XIX asyrda
döreýär. Şol döwürde bu termin iki manyda ulanylypdyr: “ýersizýurtsuz”, “watansyz”, ýagny garyp-gasar ilat we “patyşalyk mülkleri,
metjit-medreselere wahym edilip berlen ýerleri kärendesine alyp
işleýän kärendeçiler”. Öz ýerleri bolmany üçin, bu garyp ilat nesilmenesil kärendeçilik etmäge mejbur bolupdyr. Olara biwetenler, ýagny
“watansyzlar” diýipdirler. Hanlykdaky garyp iliň sosial ýagdaýyny
bildiren bu at soňra käýerlerde tire adyna öwrülip gidipdir.
BITIK
Hydyrili taýpasynyň düzüminde bitik diýen urug, Farap raýonynda
75
Bitik diýen oba we ýap bar. Bu atlar iňňän gadymy türki sözden
emele gelipdir. VI-VIII asyr Orhon –Ýeniseý türki ýazgylarda bitmek
işligi “ýazmak” (hat ýazmak), bitik diýen at hem “kitap”, “hat” ýaly
manylary aňladypdyr. Mahmyt Kaşgarynyň döwründetürkmenler
bitigçi sözüni “mürze”, bitiglik sözüni “hatdat” we “sowatly”, bitigü
sözüni hem “syýa” manylarynda ulanypdyrlar. Ençeme türkşynas
alymlaryň pikiriçe, bit we bitik sözleri hytaý dilinden ilki mongol,
soňra bolsa türki dillere aralaşypdyr. Bitik sözüni türki dillerden pars
dili hem kabul edipdir.
Türki dilleriň köpüsinde bit we bitik sözleri häli-häzire çenli şol
gadymy manysynda ulanylýar, ýöne yslam dinini kabul eden türki
halklaryň birnäçesinde bitik sözi hat, kitap diýen arap sözleri bilen
çalşyrylýar. Türkmen dilinde bu söz hat-petek söz düzüminde saklanyp
galypdyr.
Orta Aziýa, Eýran we Altyn Orda hanlyklarynda (şol sanda Buhara
emirliginde hem) mongollardan galan bitikçi diýen titul bolup, ol
“mürze”, “sekretar”, “diwanhanadaky hat-petek işlerini alyp barýan”
diýen manylary aňladypdyr. Mongol hanlyklarynda bitikçi termininden
öň şol manyda bagşy sözi ulanylypdyr.
Hanlyklarda bitikçiler uly abraýdan peýdalanypdyrlar, olara
ýerler, ýaplar mülk edilip berlipdir. Şol ýerlere, ýaplara “Bitikçiniň
ýeri”, “Bitikçiniň ýaby”, bitikçiniň töweregine üýşen ile-de “Bitikçiniň
ili”, “bitikçi”, “bitik” diýiljekdigi düşnüklidir. Soňra bu at tire adyna-da
geçip gidipdir.
BOZAJY
Çowdur taýpasyny düzýän bäş uly bölümiň biri bozajylardyr. Orta
asyrlarda olar Maňgyşlakda, Kaspiý deňziniň gündogar-demirgazyk
kenaryndaky Bozajy (kartalarda Buzaçi) ýarym adasynda ýaşapdyrlar.
Bu ýarym ada hem şu urugyň ady dakylypdyr. XVI-XVIII asyrlarda
Maňgyşlakda ýaşamagyň kynlaşanlygy, galmyk, nigaý we gazak
feodallarynyň dyngysyz çozup durmagy zerarly, beýleki türkmen
taýpalary bilen birlikde bozajylaryň hem uly bölegi Daşhowuz
welaýatynyň Telman we Kalinin raýonlaryna, Şagadama, Astrahana
we Stawropol ülkesine göçmäge mejbur bolupdyrlar. Bozajy ýarym
76
adasynda häli-häzire çenli şol bozajylaryň we abdallaryň wekilleri duş
gelýär.
Çowdur şiwesini öwrenen H.A.Maşakow we çowdurlaryň
etnografiýasy barada dissertasiýa ýazan G.Nyýazgylyjow dagy bozajy
etnonimini “bozhajy” sözleriniň gysgalan görnüşini hasaplaýarlar.
Ýöne beýle pikir hakykata laýyk gelmeýär, çünki türkmen diliniň
fonetik kanunlaryna laýyklykda, hajy sözündäki h sesiniň düşürilmegi
a çekimlisine uzynlyk bermeli (baýrama:jy, söýünja:jy ýaly türkmen
etnonimleri muňa doly güwä geçýär), emma bozajy etnoniminde a
çekimlisi gysga aýdylýar.
Eýsem, bozajy sözüniň manysy näme? Ýaşulularyň käbirleri bu ady
“bozaçy”, ýagny bozy diýen içgini taýýarlaýanlar diýip düşündirýärler.
Etnonimiýada –çy, -çi goşulmasynyň açyklaşan -jy, -ji görnüşi hem
köp ulanylýar. Meselem, düýeji, goýunjy, gulançy/gulançy we ş.m.
Gazak, gyrgyz, altaý ýaly ençeme türki dillerde boza, buza sözi arpabugdaý, darydan, süýtden turşadylyp edilýän içgileri, araplarda we
türkmen klassyk edebiýatynda bolsa çakyry aňladýar. Magtymgulynyň
“Näbilsin” goşgusyndaky şeýle setirlere üns beriň:
Ne tama bar hamr içen gedemden ,
Buzahor ýagşyny, ýasy näbilsin.
Gazaklaryň buza taýýarlamaga ökdedigini, bozajylaryň
Maňgyşlakda
köp wagtlap gazaklar bilen goňşy oturandygyny,
Daşhowuz bozajylaryň hem hut ýaňy-ýakynlara çenli boza diýen içgini
taýýarlandyklaryny nazara alsak, bozajy etnoniminiň bozaçy diýen
manysy hakykata laýyk ýaly görünýär. Türkmen etnonimiýasynda kesphünär bilen baglanyşykly awçy, arabaçy, gawunçy, temmäkiçi ýaly
atlaryň köpdügini hem muňa delil hökmünde ýatlamak mümkin.
Bozajy diýen adyň ýokarda aýdylan manysy has ynamly ýaly
duýulsa-da, biz onuň düýbünden başga hili ýüze çykmak mümkinçiligini
hem bellemelidiris. Bu çaklama görä, bozajy diýen at boz sözünden we a
hem-de –jy (-çy) goşulmalaryndan ybarat. Boz sözüniň häzirki türkmen
dilinde ulanylýan boz (boz ýer) sözi bilen dahyly ýok. Ol gadymy türki
dillerde “taýpa, urug” manylaryndaky boz sözündendir. Türk dilinde
bu söz boý görnüşinde häzir hem “taýpa” manysynda ulanylýar. Boz,
77
boý sözleriniň asly bod bolup, ol hem bodun, budun sözi ulanylypdyr.
Bod-boz-boý sözlerindäki d-z-ý ses gezeklişigi türki dillere mahsus
fonetik hadysadyr. Deňeşdiriň: adak-azak, aýak, adgyr-azgyr-aýgyr.
Boz sözüniň yzyndaky –a atdan at ýasaýan iňňän gadymy türki
goşulma bolup, ol baga, bada, waga, çaka, hara, ýasa ýaly ençeme
türkmen etnonimleriniň, şeýle-de gije (asly giç sözünden), goza (goz,
ýagny hoz sözünden), gowa (gow) ýaly käbir sözleriň ýasalmagyna hem
gatnaşýar. Bu goşulma türkmen dilinde häzir önümsiz hasaplanýar.
Bozajy sözüniň yzyndaky -jy bolsa –çy goşulmasynyň açyl
görnüşidir. Etnonimiýada ol degişliligi, jemi bildirýär.
Eger şu çaklamamayz dogry bolsa, onda bozajy etnonimi aslynda
boza bolup, ol “taýpa”, “urug” manysyndaky adaty jyns atdan emele
gelipdir. Iňňän gadymy tire-taýpa atlarynyň aglaba “tire, taýpa, urug,
jem” ýaly manylary aňlatmagy, ilkinji etnonimleriň hut şu ýol bilen
ýasalmagy bu çaklamanyň hakykatdan uzak däldigini görkezýär.
Oguz türkmenleriniň mesgeni Balasagun şäherinde doglan Ýusup
Balasagunynyň 1069-1070-nji ýyllarda ýazan “Kutadgu-bilik” (“bagt
getirýän bilim”) diýen ajaýyp eserinde boz sözüniň “tire, urug”
manysynda ulanylandygyny nazara alsak, bozajy diýen türkmen
etnoniminiň hem VIII-X asyrlarda Yssykköl-Syrderýa etraplarynda
ýaşan oguzlaryň arasynda dörändigini çak etmek mümkin.
BOZOK, BOZMELIK, BOZÝATAN
Gadymy “Oguznamalarda” we olara esaslanyp iş ýazan Mahmyt
Kaşgary, Reşideddin, Ýazyjy-ogly, Salar Baba, Abylgazy ýaly orta asyr
alymlarynyň eserlerinde bozok diýen etnonim oguz türkmenleriniň 12
sany taýpasyny öz içine alýan uly etnik birleşmäniň umumy adydyr.
“Oguznamalarda” türkmenleriň uly atasy Oguz hanyň 6 ogly
bolupdyr diýilýär. Ynha, olaryň atlary: Günhan, Aýhan, Ýyldyzhan,
Gökhan, Deňizhan, Daghan. Rowaýatlarda bu 6 ogluň hersinden 4
ogul doglandygy , olaryň neberelerinden 24 türkmen taýpasynyň gelip
çykandygy, olara-da şol 24 ogluň ( Oguz hanyň agtyklarynyň) adynyň
dakylandygy barada gürrüň berilýär. Bozok birleşmesine Oguz hanyň
ilkinji (uly) üç oglunyň nebereleri degişlidir. Reşideddinin “Jemi
at-tawahir” (“ Taryh ýygyndysy”) diýen işinde olaryň atlary şeýle
78
görkezilýär: Günhanyň ogullary (ýa-da şol ogullardan dörän türkmen
taýpalary): Gaýy, Alkyrewli (Abylgazyda Alkaöýli), Baýat, Garaewli;
Aýhanyň ogullary: Ýazyr, Dodurga, Düker, Ýasyr (Abylgazyda Baýarly);
Ýyldyzhanyň ogullary:Awşar, Bekdili, Garyk (Abylgazyda Gyzyk),
Garkyn. Jemi 12 ogul – 12 taýpa. 24 taýpanyň galan 12-si Oguz hanyň
kiçi ogullaryna (üç ogluna) degişli bolup, olara sol ganat ýa-da üçok,
birinji topara bolsa sag ganat ýa-da bozok diýlipdir. Türkmenleriň 24
taýpa bölünmegi, olaryň 6 uly topara birleşmegi, ahyrynda hem şol 24-iň
ikä – sag we çep ganata (bozoga we üçoka) aýrylmak däbi öz gözbaşyny
gadymy hunlardan alyp gaýdýar (bu barada Ýigrimidört diýen tiräniň
ady düşündirilende ymykly gürrüň ederis).
Bozok we üçok diýen etnonimleriň manysy barada Reşideddin
gyzykly rowaýat getirýär: Oguz han Eýrany, Turany, Şamy (Siriýany),
Müsüri, Kiçi Aziýany, Pereňi basyp alyp, bu ýeňşiň hatyrasyna öz
watanynda (Urdagda we Kurdagda) äpet altyn çadyr dikýär, uly toý
berýär. Toýda 900 baýtal we 90 000 goýun soýulýar. Bu toýa ol özüniň
ähli aýallaryny, emirlerini, serkerdelerini çagyrýar, köp ýurdy eýelemäge
kömek eden adamlara ylaýta-da özüniň 6 ogluna artykmaç hezzet-hormat
edýär, olary sylaglaýar. Toýdan soň birnäçe gün geçýär. Oguz hanyň 6
ogly awa çykýar. Bu alty ogul bilelikde bir altyn ýaý we onuň üç sany
okuny tapýar. Bu gymmatly tapyndygyny nähili bölüşjegini bilmän, ony
alyp, Oguz hanyň ýanyna gelýärler. Oguz han altyn ýaýy üç uly ogluna
berip: “Siz güýçli. Ýaýy döwüp (bozup) deň bölüşiň” diýýär. Kiçi üç
oglunyň hersine hem bir altyn ok tutdurýar. Ýaýy bozup bölüşenlere ol
bozuk, üç oky alanlara hem üçok diýip at berýär we : “Sizden önjek
neberelere (taýpalara) hem bozuk we üçok adyny bermeli” diýip
nesihat edýär. Oguz hanyň pikiriçe, altyn ýaýy bozup biljekler güýçli
bolmaly, güýjem uly ogullarda. Şonuň üçin olar söweş wagty goşunyň
sag ganatyna serkerdelik etmeli. Üç oky alanlaryň goşuny uly ogullara
hemaýatçy bolmaly. Hökümdarlyk hem Oguz handan soň iň uly ogla
(Günhana) geçmeli, ol uruşda öläýse, Aýhana, soňra Ýyldyzhana.
Reşideddiniň kitabynda getirilýän rowaýata görä, Oguz han ölenden
soň, Günhan 70 ýyllap ýurda häkimlik edýär.
Rowaýat rowaýat bolýar.
Reşideddiniň getiren rowaýaty
hunlaryň we olaryň nebereleri bolan oguzlaryň harby-administratiw
bölünişigi barada gymmatly maglumatlar berse-de, bozok we üçok
79
diýen etnonimleriň hakyky manysy dogry düşündirip bilmeýär.
Reşideddin ýaly meşhur taryhçy alymyň baryp XIV asyrda bu atlaryň
manysyny rowaýatdan gözlemegi bozok we üçok etnonimleriniň juda
gadymydygyna, olaryň hakyky manylarynyň eýýäm XIV asyra çenli
ýitirilendigine güwä geçýär.
Eýsem, bozok diýen etnonimiň manysy näme? Bozok, bozmelik,
bozýatan diýen atlaryň, şeýle-de öňde teswirlenen bozajy diýen urug
adynyň düzüminde şol bir söz – boz sözi gaýtalanýar. Bu ýagdaý
türkmen etnonimiýasynda boz sözüniň tötänleýin däl-de, diliň öz içki
kanunalaýyklygy esasynda ýüze çykandygyny, onuň manysynyň hem
bu atlaryň ählisinde birmeňzeşdigini görkezýär. Diýmek, bozok diýen
etnonimiň düzümindäki boz sözi “taýpa,” “tire” manysyndaly gadymy
türki bod sözüniň soňrakky fonetik öwüşginidir ( bu barada bozajy
etnonimine serediň). Bu adyň ikinji bölegi bolan ok sözi hem şol bir
manyny – “taýpa”, “tire” diýen manyny berýär. Ol ogul, oglan sözleriniň,
oguz,ok, okly, üçok ýaly türkmen etnonimleriniň düzüminde hem duş
gelýär ( bu barada oguz etnoniminiň teswirinde giňden gürrüň bereris).
Näme üçin şol bir etnonimde “taýpa” manysyndaky iki söz
gaýtalanyp getirilýär? Muny düşündirmek gaty aňsat. Ynha, täze bir
etnik topar döreýär. Ol “taýpa” manysynda şol döwürde ýörgünli
ulanylýan jyns ady – adaty söz bilen atlandyrylmaga başlaýar. Durabara jyns at has ada – taýpanyň şahsy etnik adyna öwrülýär. Wagt
geçýär. Käbir sözleriň ( biziň mysalymyzda boz sözüniň) könelişmegi
netijesinde, onuň bir wagtky asyl manysy unudylýar. Netijede, soňky
döwürde “taýpa” manysynda ulanylýan täze söz (ok sözi) onuň yzyna
goşulýar. Onomastikada bu hadysa sinonimik zynjyrlar hem diýilýär.
Esasy sözüň yzyna şol bir manydaky başga sözi beýleki şiweleriň ýa-da
dilleriň wekilleri hem goşup biler.
Bozok etnonimini düzýän iki sözüň iňňän gadymydygyny we
ol barada döredilen rowaýatlaryň hun-oguz gatnaşyklary döwründen
habar berýänligini nazara alyp, bozok we üçok diýen etnik birleşmeleriň
biziň eramyzdan öňki II-I asyrlarda (Oguz hanyň döwründe) dörän
bolmagynyň mümkindigini çaklamak bolar.
Indi bozmelik we bozýatan diýen etnonimleriň manysy barada gürrüň
edeliň. Salyrlaryň kiçiaga bölüminiň bir tiresiniň ady bolan bozmelik
etnoniminiň ikinji bölegini düzýän melik sözi tire ady hökmünde
80
ärsarylaryň gultak, alilileriň ýüzbaşy urugynda we nohurlylarda hem
duş gelýär. Bu söz aslynda arap sözi bolup, ol “hökümdar”, “patyşa”,
“soltan” ýaly manylary aňladýar: bozmelik – “hökümdaryň taýpasy,
urugy”. Bu at arap basybalyjylaryndan (VII asyrdan) soň ýüze çykypdyr.
Saryklaryň alaşa urugynyň bir tiresi bolan bozýatanlaryň ady
weli has irkidir, çünki onuň ikinji bölegini düzýän ýatan sözi ýatmak
işliginden bolup, ol ýatuk görnüşinde Mahmyt Kaşgarynyň sözlügindede duş gelýär. Ol “çomur, oturymly, göçüp-gonmaýan” diýen manyda
bolsa gerek. Ýatan sözi özbaşdak tire ady hökmünde saryklaryň
baýraç urugynyň, ýatagan tire ady hem Büzmeýinde ýaşaýan tekeleriň
düzüminde duş gelýär.
BORUGÇY
Hatap taýpasynyň düzüminde bo:rugçylar (o sesi uzyn aýdylýar)
diýen tire bar. Şu tiräniň wekilleriniň ýaşaýanlygy üçin, Dostluk
raýonyndaky bir oba we şol ýerdäki demir ýol stansiýasyna-da Borugçy
diýilýär, ýöne resmi dokumentlerde obanyň we stansiýanyň atlary
Burguçy görnüşinde nädogry ýazylýar.
Tiräniň ady gadymy türki bor sözünden emele gelipdir. Hek diýen
pars sözi dilimize aralaşýança, türkmenler heke bor diýipdirler, türkmen
diliniň şiwelerinde, şeýle-de türki dilleriň aglabasynda bor, mor sözleri
häzirem ýörgünlidir.
Borugçy diýen adyň düzümindäki –ug (-uk) (goşulmasy –ak,-ek,
-yk, -ik, -uk, -ük goşulmasynyň bir görnüşi boup, atdan at ýasaýan
önümsiz goşulmadyr. Ol başak, golak, böwrek (böwür sözünden),
gabyk, gumak, suwuk ýaly käbir sözlerde duş gelýär. Tire adynyň
yzyndaky –çy goşulmasy ilatyň kesp-kärini, hünärini bildirýär. Diýmek,
borugçy “hekçi” diýmekdir.
Näme üçin bu tirä “hekçi” diýildikä? Borugçy obasynyň günbatarynda
Pulzyndan diýen bir dagjagaz bar, ol şu ýerdäki Küregendagyň bir
bölegidir. Şu ýerde häzir Kerki şäheriniň hek öndürýän ýörite kärhanasy
işleýär. Ýerli ilat has irki döwürlerde-de bu ýerden hak alyp, ony Kerki
etraplarynyň ilatyna satypdyr. Şonuň üçin hem olara borugçy diýen at
galypdyr.
81
BOÝAKÇY, GÖKÇI, NILGER
Alilileriň onbegi, mürçelileriň owşar uruglarynyň düzüminde
boýakçy (ýagny “boýagçy”), Çärjew raýonynda ýaşaýan salyrlaryň
akjyk urugynda gökçi, ärsarylaryň söýünjajy we çarşaňňy uruglarynyň
düzüminde hem nilgerler diýen tire atlaryna duş gelinýär. Bu atlaryň
ählisi boýag öndürip satmak bilen baglanyşykly ýüze çykypdyr. Şu atlary
göterýän tireleriň wekilleri häli-häzire çenli bu gadymy hünärlerini
dowam etdirýärler. Etnograf alym Janmämmet Öwezowyň ýazmagyna
görä, mürçelileriň boýagçylary diňe bir boýag öndürmäge däl, eýsem
matalary dürli reňke boýamaga-da gaty ökde ekenler.
BÖRI, GURT, MÖJEK
Bersin we ýoluň (ýo: luň) uruglary bilen birlikde, börüler
burkazlaryň üç uly bölüminiň birini düzýär. Buhara welaýatynyň Alat we
Garaköl raýonlarynda ýaşaýan çandyrlaryň düzüminde börübeg, saryk,
salyr we şyh taýpalarynyň arasynda gurt, ärsarylaryň gultak urugynda
gurtly, tekelerde gurtzäkir, onuň goňur we gökje uruglarynda bolsa
möjek diýen tire atlaryna duş gelinýär. Ýomutlaryň düzümindäki gurçuk
tiresiniň ady aslynda gurtjuk bolup, ol “gurt urugynyň kiçi bölegi” diýen
manyny aňladýar. Bu etnonimleriň ählisi şol bir manyny bilrdirýän böri,
gurt, möjek diýen sinonimdeş sözlerden emele gelipdirler.
Näme üçin tire-taýpalar “möjek” manysyndaky söz bilen
atlandyryldyka? Ol atlar haçan ýüze çykdyka?
Bu soraglara jogap bermek üçin, gadymy ata-babalarymyzyň
dünýägaraýşy, olaryň irki ruhy medeniýeti bilen gysgaça tanyşmagymyz
gerek.
Dünýä halklarynyň ählisi öz ösüşiniň has irki döwürlerinde, ýagny
tire-taýpa bolup ýaşaýan eýýamlarynda, töwereginde ýaşaýan belli bir
haýwany özüne howandar tutunyp, ony mukaddes hasaplapdyrlar, oňa
hormat goýup, hatda etini hem iýmändirler. Şol döwür adamlarynyň
düşünjesine görä, her toparyň öz haýwany onuň ýakyn garyndaşy,
hossary, hatda şol topary döreden jandar hasaplanypdyr. Ylmy dilde
muňa totemizm, eý görülýän haýwana bolsa totem diýilýär. Bu termin
Demirgazyk Amerikada ýaşaýan indeýleriň ojibwe ot-otem (“onuň
82
urugy”) diýen sözlerdendir. Gadymy türki halklar toteme ongon, uran
hem diýipdirler. Totemi şol bir haýwan bolan taýpalar özlerini ykbaldaş,
hatda biri-biri bilen dogan hasaplapdyrlar.
Etnograf alymlaryň köpüsi totemlerden emele gelen etnonimleri
has atlaryň arasynda ir dörän gatlak hasap edýär. Dünýä halklarynyň
aglabasy iň çydamly, dogumly, akylly, çalasyn haýwan bolan möjegi
özüne howandar tutunypdyr. Meselem, F.Engelsiň “Maşgalanyň, hususy
eýeçiligiň we döwletiň döreýşi” atly meşhur kitabynda Demirgazyk
Amerikada ýaşaýan irokez indeýleriniň seneka taýpasynyň 8 urugynyň
ählisiniň dürli haýwanlary özüne totem edinendigini ýazýar. Bularyň
arasynda möjek birinji orunda durýar. Ýene bir mysal. Gadym dünýä
taryhynda gürrüň berlişine görä, biziň eramyzdan has öň dörän Rim
şäheriniň emblemasy möjegi emip oturan iki oglanjygyň suratydyr.
Rowaýata görä, bu şäher ýaşlykda ýetim galan we möjegi emip ulalan
Romul we Rem tarapyndan esaslandyrylypdyr. Romul biziň eramyzdan
öňki 754-717-nji ýyllarda Rimiň ilkinji patyşasy bolýar, şähere-de onuň
ady dakylýar (Roma, rus dilinde bu at Rim görnüşinde nädogry ýazylýar.
Ýeri gelende aýtsak, türkmen klassyk edebiýatynda köp duşýan Rum