Акындын Элеси - 14

Ударникти мактап өт,
Жалкоолорду каптап өт.
5/XII 1945
Койсары
КАРА ЧЫЙЫРЧЫК
Кара чыйырчык көрсөңөр,
Урбагыла таш менен.
Жыгачтан уя салгыла,
Ала шалбырт жаз менен.
Кара чыйырчык көрсөңөр,
Атпагыла жаа менен.
Тал башына кооздоп
Үй салгыла кепкенен.
Эгинге зыян келтирген,
Чегиртке менен кармашат.
Жазмыштын өжөр колунан,
Адамдын багын талашат.
Чоңго айланат акыры,
Турмушта майда кырсыктар,
Майданын, майда баатыры,
Биздин кара чыйырчыктар.
10/XII 1945
Койсары
БАЛДАР МЕНЕН ТУРНАЛАР
Эй, эй, каркыра, турна,
Кайдан келе жатасың?
Алтын саамай кыз алып,
Кыштан келе жатамын.
Эй, эй, каркыра, турна,
Эми кайда барасың?
Күмүш көкүл бала алып,
Күнөс жерге барамын.
Эй, эй каркыра, турна,
Күнөс жерде эмнең бар?
Жакшы окуган байкем бар,
Таза жүргөн эжем бар,
Эй, эй, каркыра, турна,
Бизден таза, ак бекен?
Силердей эмес эжекем,
Мектебинен кечиккен.
Эй, эй каркыра, турна,
Кана дагы бирдеме айт.
Коңгуроолор шыңгырайт,
Бизге эрчибей кайра кайт.
10/XII 1945
Койсары
САМОЛЁТ ЫРЫ
Самолёт, самолёт,
Кайда шашып барасың?
Чөнтөгүңө сала кет,
Командирдин баласын.
Самолёт, самолёт,
Кайда шашып барасың?
Канатыңа ката кет,
Ударниктин баласын.
Самолёт, самолёт,
Кремлге бара кет!
Кремлде атага
Бизден салам айта кет!
10/XII 1945
Койсары
НҮРГҮЛ
Ысык-Көлдө Койсары,
Койсарыда бир кыз бар.
Көктөгүдөн сулуурак
Нургүл деген жылдыз бар.
Кундуздай кара чачы бар,
Сегизге келген жашы бар.
Жүрөгү бар дикилдек
Мектеп десе ашыгар.
Оңой менен кеч кирбейт,
Оңой менен таң атпайт,
Эки төртүң сегиз деп
Жадыбалды бат жаттайт.
Өз үйү сонун болсо да,
Мектеби андан жакшырак.
Апасы тамак ич десе,
Партасына жашынат.
Арипти түгөл үйрөнүп,
Калем учун колго алып,
Энекем деп жазат да
Күлүп калат кубанып.
11/XII 1945
Койсары
«2» МЕНЕН ЭМИЛБЕК
Эмилбек, Эмилбек,
Эбелектей жеңилбек,
Биздин берген суроого
Жооп берет мындай деп.
Кырк алтынчы жыл кетти,
Кырк жетинчи жыл жетти,
Жарым жылдык белгиңиз,
Кандай экен билели.
«2»иң канча?
жети!
«4» үңчү?
Эки.
«3» үң канча?
«3» үмбү...
Үчүм...
Таң...
Эсимен чыгып кетти,
Айтор
Төртпү... Бешпи...
Тартибиңчи?
Тартибимби...
Тартиптен:
«1» жок,
Эмесе «1» берет элек дешти:
Андыктан,
Андан да «2».
«5» иң канча?
«5» им...
Тиги... тиги...
(Башын тырмап)
«Ж» ны
«Ш» кылып
(Мурдун тартып)
«5» им «Шок» деди.
5/ХI 1946
Чолпон-Ата
КАЛПЫЧЫ КАНЫМКҮЛ
Канымкүл быйыл жетиде
Жаңы кирген мектепке,
Тили келбейт эрке өскөн
«й» деп сүйлөйт «Р» десе.
Кечээ неге келбедиң?
Бутум ооюп...
Бейшембидечи?
Муйдум ооюп...
Бешиндечи?
Мысыгым ооюп.
Онундачы?
Күчүгүм ооюп.
Үчүндөчү?
Бассым ооюп.
Айткыла балдар Канымкүлгө
Жакшы окусун,
Калп ооруп,
Калп айтканын коюп.
6/ХI 1946
Чолпон-Ата
ТАЙ КҮЛҮК
Борбуй байлап борсоюп,
Торгойдой учуп торсоюп,
Тай-тайдан мурда талпынып,
Каз-каздан өтүп каз туруп
Басат экен, Акентай,
Шашат экен, Акентай.
Бир колуңа май берем,
Бир колуңа эт берем.
Кел, келегой жүтүрүп
Тай күлүк,
Тай күлүк!
Тай күлүк,
Тай күлүк!
Сен жетиге келгенде,
Чайнап таруу жегенде,
Мектебиңе жиберем
Жетелетип эжеңе.
Басат экен, Акентай,
Шашат экен, Акентай,
Бир колуңа кат берем
Бир колуңа .кант берем
Алыс эмес жети жыл,
Кел, келегой жүгүрүп
Тай күлүк,
Тай күлүк!
Тай күлүк,
Тай күлүк!
Сен он бешке чыкканда,
Он беш көйнөк жыртканда,
Иш кадырын билсин деп,
Ишке салам кырманга.
Бир колуңа ат берем,
Бир колуңа дан берем,—
Алыс эмес он беш жыл,
Басат экен, Акентай,
Шашат экен, Акентай,
Кел, келегой, жүгүрүп
Тай күлүк,
Тай күлүк!
Тай күлүк,
Тай күлүк!
Он жетиден ашканда,
Окуп кумар жазганда,
Учкучтукка жаздырам
Ойноп жүргөн асманда.
Бир колуңа ант берем,
Бир колуңа даңк берем,—
Алыс эмес он жети.
Басат экен, Акентай,
Шашат экен, Акентай
Кел, келегой, жүгүрүп
Тай күлүк,
Тай күлүк!
Тай күлүк,
Тай күлүк!
6/ХI 1946
Чолпон-Ата
КУЛОЙ, КУЛОЙ, ТОРПОГУМ
Кашка музоо кашка уйдан,
Жакшы музоо жакшы уйдан, Ургаачы белем жарыктык,
Сүйүнчү, апа, сүйүнчү,
Сузгуга ууз сүт куйсаң!
Сузгудан ууз сүт ичип,
Кулойлоюн моминтип:
Кулой, кулой, торпогум,
Карышкырдан алыс жүр!
Уурулардан оолак жүр!
Буудай уурдап жебей жүр,
Коонумдан албай жүр,
Картөшкөмдү ачпай жүр
Бакчаларга баспай жүр,
Көк мээ көрбөй кетсин,
Айланпаш аттап кетсин,
Кулой, кулой торпогум,
Кулой, кулой торпогум!
Жорго болсун торпогум,
Соргок болсун торпогум,
Кулой, кулой, торпогум,
Кулой, кулой, торпогум!
7/ХI 1946
Чолпон-Ата
ФИЗКУЛЬТУРА
Кышында куштай сызып лыжаңды ойно,
Конёк теп, конёгуңду теппей койбо.
Атка мин, ат өнөрүн жакшы үйрөнгүн,
Секиртип сур коёндой кырдан ойго.
Жазында, жайында, жылуулукта,
Көлгө түш, күнгө кактан, жаткын кумга.
Унутпа, эсиңе тут, барлык байлык:
Баатырлык, сулуулук да, мына ушунда.
Футбол теп, шахматты бил, чебер жүрүп,
Жеңип чык жигиттерди четке сүрүп,
Жарышкын, секиришкин, диска көтөр,
Антпесең теңтуштарың жүрөр күлүп.
Жарашпайт жабык жүрүү жаш муунга,
Ачык бол, өнөр үйрөн бекер турба.
Ооруну соолор сүйбөйт, оору жаман,
Соолуктун атасы. ким? -физкультура!
7/ХI 1946
Чолпон-Ата
БАЛА ТИЛИ
Биз балапан кездерде,
«Апага» тил келгенде,
«Апа», «Ата» дечү элек.
Азыркы балдар башкача,
Апа, атасын чакырса:
«Папа», «Мама» кел дешет.
Мейли десе, - дей берсин,
«Ата» менен «папа» нын,
Угулмагы бир экен.
«Апа» менен «мама» нын
Уйкаштыгы бир экен.
Ата менен папанын
Апа менен маманын
Короо жайы бир экен,
Азыркы жаңы бөбөктүн,
Антиши жакшы кеп экен.
7/ХI 1946
Чолпон-Ата
ТОРУ ТАЙ
Ай, тору тай, тору тай,
Жоргосу бар сонун тай.
Кунан болсун өскөндө
Кылар ишиң момундай.
Мектеп менен айылдын
Арасы он беш чакырым,
Китеп кабым асынып,
Мен барамын акырын.
Бышты болуп өскөндө,
Жигит болуп өлкөдө,
Чек арада турабыз
Жол бербей жолбун өткөнгө.
Экөөбүз бирдей эр болуп,
Көкүрөктөр кең болуп,
Коёндон жапыс сен болуп,
Куштан илгич мен болуп.
ТЕЛИБАЙ ТЕНТЕК
Илгерки өткөн заманда,
Телибай тентек болуптур,
Азыркы биздин Темирбек,
Ошол атка конуптур.
Чектен чыккан тентекти,
Телибай дейт биздин эл,
Темирбек жайын айтайын
Угам десең бери кел.
Өзүнүн аты Темирбек,
Эл койгон ат Телибай,
Тентектигин сурасаң,
Тентектиги момундай:
Эсеп окуу болгондо,
Эчки болуп бышкырат.
Мугалим айткан сөздү укпай
Улар болуп ышкырат.
«Эне тили» болгондо.
Карга болуп какылдайт.
Мугалим эже кой десе,
Кулакка илбейт, тил албайт.
«Физкультура» болгондо,
Бака болуп бакылдайт.
«Ыр үйрөнүү» болгондо
Сагызган болуп шакылдайт..
Дем алуу мезгил болгондо
Парталарга секирет.
Мугалим агай кой десе,
Абийрин такыр кетирет.
Биздин жакшы мектепте,
Тентек болуу жарабайт.
Бул адатын таштасын,
Темирбек деген балага айт.
Катуу айтып, жакшы айтып,
Тыялбайт бекен атасы?
Баласын жаман өстүргөн,
Уялбайт бекен апасы?
12/ХI 1946
Чолпон-Ата
ЭКИ МЕТР ЭСЕНКУЛ
Партасына олтурса,
Башы чыгат Эсенкул,
Бардыгынан бөлүнүп,
Чачы чыгат Эсенкул.
Катар сапка турганда,
Мойну чыгат Эсенкул,
Башкалардан коржоюп,
Бою чыгат Эсенкул.
Биздин балдар айткандай:
Эки метр Эсенкул.
Мындай шылдың болуунун,
Себептери мына бул:
Ата-энеси ээрчитип,
Окууга алып келгенде,
Биринчиге өткөндө,
Билбей калган Эсенкул.
Экинчиге келгенде,
Эки жыл калган Эсенкул,
Үчүнчүгө чыкканда,
Үч жыл калган Эсенкул.
Сая кетип далай жыл,
Ылдый болгон Эсенкул,
Окуусу өспөй, мойну өсүп,
Шыргый болгон Эсенкул.
Катуу айттым түшүнсөң,
Мени кечир Эсенкул,
Окуусу өспөй, мойну өскөн
Эки метр Эсенкул.
12/ХI 1946
Чолпон-Ата
УЧКАЯК БОЛГОН БАЛАПАН
Учкаяк болгон балапан
Учуп келди жаныма.
Ичине дептер катылган
Китеп кап койду алдыма.
Бирден алып окусам,
Чотурбайдын колу экен,
Тайраң-туйраң эткизип
Шашып жазган жолу экен.
Белгилерин санасам,
Жалаң «2» «3» экен,
Орус тилден катасы
Калп айтпайын, жүз экен.
Башымды чайкап: «ай, айлап»,
Отуруп калдым шол жерде,
Уят,
Уят,
Уят деп,
Балапан учту мектепке.
12/XI 1946
Чолпон-Ата
КИТЕПТИН ДУШМАНЫ
Ким китепти кирдетсе,
Китеп баркын билбесе,
Жулуп алып барагын
Орой койсо бир нерсе:
Ал китептин душманы.
Ким китепти сүйбөсө,
Кадырына күйбөсө,
Чылым ороп шарт айрып,
Калжың-кулжуң сүйлөсө:
Ал китептин душманы.
Ким китепти кордосо,
Ырайымы болбосо,
Сүрөттөрүн уурдаса,
Уурдап көнгөн колдорчо:
Ал китептин душманы.
Бардыгынан ким жаман?
Китеп жырткан шум жаман,
Китепти сүйгөн балдардан
Наалат алсын ал адам,
Ким китептин душманы?
20/ХI 1946
Чолпон-Ата
БИРИНЧИ СЕНТЯБРЬ
Күлө карап барлык жак
Келген кенже билимге,
Салам айтат куттуктап,
Сентябрдин бирине.
Кары билим жол ачат,
Кичинекей билимге.
Мектептердин баары аппак,
Сентябрдин биринде
Так келе элек тил менен
Таттуу билим алганы.
Биринчи келди мектепке,
Биринчи класс балдары.
Акыл менен окуткан
Кулак салып апага,
Жети жашар Жеңишкан
Жакшы олтурат партада.
19/XI 1948
Чолпон-Ата
КИТЕПТИ СҮЙ
Китепти сүй, баркын бил,
Китептин көп акылы.
Ким китепке дос болсо,
Ал ошонун жакыны.
Сүттөй таза тилеги,
Деңиздей кең талабы.
Көктөй тунук акыйкат
Анын ар бир барагы.
Таалайдын жолун көрсөтүп,
Чакырып турат келчи деп.
Арамдыктан тазалап,
Жакшылыкка эрчитет.
Ошондуктан баркын бил,
Кирдебесин бир чети.
Сыя төгүп булгабай
Жакшы сакта китепти.
19/XI 1948
Чолпон - Ата
КУШТАР КЕТТИ
Чабалекей жакшы эле
Жарышып чуркап ойносок,
Бүгүн келип карасак,
Уясы турат өзү жок.
Кара чыйырчык жакшы эле,
Жарышып күлүп ойносок.
Кайда кеткен балдары
Уясы калган өзү жок.
Күз келгенде барлыгы,
Отор кеткен алыска.
Кышкы кийми жок экен,
Болбойт экен калышка.
Сасык үпүп, күкүк жок,
Жакшы эле мында жүргөнү.
Кырк-кырк эткен асмаңда
Кеткен турна үндөрү.
Бизден кеткен келгин куш,
Жакшы жерге консо экен.
Кайра бизге келгенче,
Аман-эсен болсо экен.
19/XI 1948
Чолпон-Ата
БАК ТИГЕЛИ
Бак тигели жүргүлө,
Биздин мектеп алдына,
Кең казалы арыгын,
Бирден күрөк алгыла.
Алма, өрүктүү бак өссө,
Биздин мектеп алдына,Кубантар жазгы гүлдөрү:
Кызыл-тазыл агына.
Арча, кайың тал өссө,
Биздин мектеп багына,
Тазалык менен сулуулук,
Өзү келер жанына.
Сергип турар көңүлүң.
Жашыл тартса барлык жак.
Жарашык кирер жаштыкка,
Жайкалып турса жашыл бак.
Кыянат кылып сындырбай,
Жакшы баксак кадырлап,
Береке берер өмүргө,
Биздин колдон өнгөн бак.
19/ХI 1948
Чолпон-Ата
МУГАЛИМ
Билим менен көгөртүп,
Эстүү болсун деп тилеп:
Заманына жарашкан,
Жакшы балдар болсун деп
Тарбия берип тазартып,
Ырыстуу болсун деп тилеп,
Өлкөсүнө жарашкан,
Өткүр балдар болсун деп,
Жазгы сонун гүлдөрдөй,
Кооздонтуп гүлдөтүп,
Ууз талдай буралтып,
Ак кайыңдай бүрдөтүп.
Маңдайынан нур төгүп,
Күлө карап турган ким?
Ал Эмгеги көп ушундай,
Биздин асыл мугалим.
Бизге тирек күч болуп,
Алдыбызда турган ким?
Ал Мээнети көп ушундай,
Биздин алтын мугалим.
20/ХI 1948
Чолпон-Ата
ПИОНЕР КИМ
Жаш жеткинчек пионер Комсомолдун бөбөгү.
Кичи пейил, тартиптүү,
Тазалыктын өрнөгү.
Жаш өспүрүм пионер,
Комсомолдун бөбөгү.
Сылык мүнөз адептүү,
Жакшылыктын өрнөгү.
Жаман окуп мектепте,
Эне тилден «2» албайт.
Жооп айта албай жер карап,
Энесинен уялбайт.
Көңүл койбой сабакка
Жат жазуудан «2» албайт.
Жооп айта албай жер карап
Атасынан уялбайт.
Жок пионер «2» албайт,
Пионер деп ушуну айт.
Ача салсаң дептерин:
Жалаң «4», «5» жаркырайт.
Ошондуктан пионер,
Комсомолдун бөбөгү,
Кайсы жерде болбосун,
Барлык иштин өрнөгү.
20/XI 1948
Чолпон-Ата
ПИОНЕР ЫРЫ
Оттой күйгөн жалындап,
Биз:
Баатыр элдин пионерлери!
Ленин жолун кирдетпес,
Биз,
Келечектин ээлери!
Суудай аккан шарылдап,
Биз
Эркин элдин пионерлери!
Ленин жолун кирдетпес,
Биз
Болочоктун ээлери!
Аткан октой жалтанбас,
Биз:
Большевиктин эр балдары!
Ага жогун жоктотпос,
Биз
Болочоктун солдаты.
Кубанычка кулпунган,
Биз
Сонун элдин пионерлери!
Коммунизм куруучу
Биз
Коммунизм ээлери!
20/XI 1948
Чолпон-Ата
АНЕГДОТТОР, ЛЕГЕНДАЛАР
КАЙГЫ
(Илгерки бир мергенчиден)
Бир кедей туура элүү жашты басты,
Ошондо Чолпон деген уул тапты,
Булбулдай таттуу тили чыгар кезде,
Байкуштун жалгыз уулу каза тартты.
Саргайтты сары убайым өңдөн кетти,
Камалып жалгыз үйдө санаа чекти,
Ойдолоп түн уйкусуз ойлоп чыгат
Алдына бала ойногон кызык кезди.
Өткөргөн жаштык доорун замандашы
Тең-тушу бала күндөн чын сырдашы,
Жүр деди сергип капа кетирели,
Биз үчүн көл болду го көздүн жашы.
Замандаш досу анын мергенчи эле,
Ак бараң бош кетчү эмес мээлегенде.
Өзүнүн күндүк гана оокаты үчүн
Зыпылдап желдей учкан жерден жерге.
Эки дос, эки ат минип жолго аттанды,
Мергенчи далыга аскан ак бараңды.
Уулу үчүн жүрөгү ооруп убай чеккен
Досуна дүйнө күңүрт, жер караңгы.
Аралап калың токой кечке жүрдү,
Тыңшашты нечен мукам түркүн үндү,
О, дүйнө ай, жердин бети ый экен го,
Деп досу жараланып ыйлай жүрдү.
Бир жерден карап турса коён качат,
Байкуш ай жан талашып кандай шашат.
Шордууга жерде кордук аз келгенсип,
Асмандан куштар келип тырмакташат.
Кайгылуу досу көрөт жер зорлорун,
Кучсүздөр күчтүүлөргө кор болгонун.
О, дүйнө ай, бизге дагы күн берсеңчи,
Мынчалык таш боор болуп эмне болдуң.
Жүрүштү кечке чейин тоодо аң уулап,
Келишсе бир жайыкка каман турат,
Мергенчи ак бараңды сунар кезде
Асмандан күркүрөгөн үн угулат.
Мергенчи ак бараңды четке ыргытты,
Жүргүн деп досу менен мындай чыкты,
Карап тур өз көзүңө көрсөтөйүн
Жан достум сен көрө элек бир кызыкты.
Күркүрөк асмандагы экөө болду,
Экөөнүн каман экен торогону.
Энеси жар башында карап турат,
Баласы түз атылып сунду колду.
Бар экен бала бүркүт балалыгы,
Каманды алууга күч чалалыгы,
Бир буту жонго тийип, бири калып
Камандын ыгы кетип жара кылды.
Кыраанга кызыгы жок тим туруштун
Чапчыды бала бүркүт бир чоң устун,
Жетерлик душмандын да күчү бар го
Жонуна жулуп кетти бир жак бутун.
Тырмагы далай жерге батып калды,
Камандын жонунан кан атып калды.
Каруусу жаш бүркүттүн аздык кылып,
Талаада жан талашып жатып калды.
Асмандан зуулдап доош шукшурулду,
Күч топтоп эки канат куушурулду,
Каманды асманга лып илип кетип,
Бийиктен үйдөй ташка мээлеп урду.
Аздан соң бүркүт келип ташка конду,
Чиркиндин бар го шумдук ойлогону.
Кандуу жаш, баласына аза тартып,
Чув этип кайра учту тик жогору.
Асмандан аткан октой шукшурулду,
Ызалуу эки канат куушурулду.
Кайгылуу бул дүйнөдө жашоо бекер,
Дегендей ташка келип өзүн урду.
О, дүйнө досум сөзүн чын турбайбы,
Мынчалык неге азап тырмак жайды.
Бала деп өлдү бүркүт сен жанымда
О, досум тегерегим терең кайгы.
Мергенчи жан досуңдун ушул айбы,
Турмуштун агылышы ушундайбы?
Уулуу огу ак бараңдын оокат үчүн,
О, досум кызык эмес, кайгы, кайгы.
16/IV 1937
Жети-Өгүз
МҮНӨЗ ОЙНУ
Силер жок, биздер тентек бала чакта
Көк орой жашыл ыраң Көлтөр жакта,
Кадимки Кула мерген өзү сүйлөйт,
Болгонун төмөнкүдөй бир окуя.
Кең мейкин, үстү зоока, алды токой,
Чиркин жер, сулуу кыздай айбы жоктой,
Азуулуу, тырмактуулар оюн куруп,
Аркырап, күркүрөгөн чоочуп коркпой.
Бир күнү жата-жата зерикти да,
Жаш эмес өмүрү улуу токсон жашта,
Ээрчитип жалгыз уулун Кула мерген
Аң уулап мында келди жаасын тарта.
Мергендин бир ою бар төмөнкүдөй,
Эрке уулу, калбасын деп өнөр билбей,
Үйрөтүп мергендигин калтырсам дейт,
Күүгүмдөй өчөр кезде, батар күндөй.
Уулум дейт Кула мерген ушундай тур„
Сен эми бала эмессиң эрдикке умтул,
Аркар көп, теке да көп, кулжа да көп,
Сен аткын, мен айдайын сонун учур.
Деди да жер таянбай желдей сызып,
Унутуп карылыгын, жаштай кызып,
Жок болду Кула мерген, шумдук мерген,
Зоокадан, аскалардан аттап зып-зып.
Ошол күн, ошол мезгил бир учурда,
Азуусу албарстан курч, чын кыл кыйма,
Эр каман торопоюн баштап чыкты,
Өнөрүн үйрөтмөккө ойлоп бу да.
Ар жактан калың камыш арасынан,
Жонунан чаар жүнү жаркыраган,
Күркүрөп жаш, карт жолборс келе жатты,
Ирмелбес көздөрү бар канталаган.
Аңгыча зоо жаңырып дүр-дүр этет,
Кең асман тең жарылып гүр-гүр этет.
Калдайып баласына жандап алып,
Чабыттап бир олжо издеп бүркүт келет.
Ар жандын, ар айбандын баласы бар,
Баарынын бул өмүрдөн талашы бар,
Эгерде колу жетип кубат келсе,
Дүйнөнү жалгыз ээлер чамасы бар.
Эмесе бул айтканым адил болсун,
Жаштарга маани берер тамсил болсун,
Көйкөлгөн көп сырга бай Көлтөр бети,
Ушул жер бардыгына далил болсун.
Биринчи сөздү улайлы азаматтан,
Жаш бала бугуп жаткан жанагы айткан,
Корс этип, бала каман сезе коюп,
Чалмакка жөнөп калды арка жактан.
Билбеймин атайыбы, же теккеби,
Карт жолборс, жаш жолборско белги берди,
Баланы каман эми чалар кезде
Жаш жолборс шып дей түшүп серпип кетти.
Жолборстон шонтип каман өлүм тапты,
Жаш мерген арка жагын карай калды,
Караса эр көкүрөк жаш шер турат,
Маңдайга мээлеп туруп атып салды.
Карт жолборс бул жорукка жини келип,
Айкырып жерди чапчып эпкинденип,
Күнөөсүз баласынын күйүтү үчүн,
Баланы жарып кетти эки бөлүп.
Аңгыча шек алгандай айкырыктан,
Кулжа айдап Кула мерген келип калган,
Түш курдуу, көз алдында укмуштуу иш,
Бала өлгөн, ал жер да кан, бул жер да кан.
Чал ыйлайт туш-туш жагын шашып карап,
Бет бойлоп, жолборс качып бара жатат,
Атты эле тийбей калды, бирок жолборс
Аскадан учуп өлдү боюн таштап.
Ал учту баласынын азасы үчүн,
Таанытып чын өрнөгүн эрктин, күчтүн,
Армандуу Кула мерген өзүнчө аң-таң,
Турмушта жаза атканы биринчи күн.
Жанагы кыл кыйма тиш кара каман,
Баятан баарын билип байкап турган,
Мергенден кун алууга чуркап калды,
Дугдуңдап, түз качырып туура жактан.
Ким билсин аядыбы азаматты,
Эл айтат, өзүң талда, чынбы калппы,
Мергенге болушкандай күр дей түшүп,
Каманга бала бүркүт тырмак салды.
Бир колу бата түштү калың жондоп,
Кармады бир түп талды да бир колдоп,
Карт каман күчтүү эмеспи, жулуп кетти,
Жонуна бала бүркүт бир колу орноп.
Эң ылдам, бир дегенче убак өтпөй,
Кичирип, куушурулуп дал көөкөрдөй,
Каманды ата бүркүт илип алып,
Жөнөдү көтөрүлүп көктү көздөй.
Уламдан-улам бийик-бийик учуп,
Күн ыйлап, бороон боздоп, улуп-уңшуп,
Каманды тырмагынан коё берди,
Таамайлап, зоока ташка болжоп туруп.
Антти да кайра ылдыйлап жерге конду,
Камандан кек алганга көңүлү толду,
Бирок да баласы үчүн кайра атылып,
Бир тийип зоока ташка күм-жам болду.
Айрылып Кула мерген баласынан,
Кош жолборс, кош каманды олжо кылган,
Бат эле бала зары унутулду,
Бирок да жаза атканга дайым аң-таң.
27/XI 1944
ЫСЫК-КӨЛ
Бул жерди аманында кимдер көргөн?
Көргөндөр көр эркине небак көнгөн.
Эл айтат: миң дарбаза, кырк капкалуу Калмактын шаары эле дейт, көркөмдөлгөн.
Бийликте кан сурагы калыс болбой,
Каңтарып калк ырысын такыр койбой,
Соруп жеп, жегени үчүн чыгым салып,
Жазалап күнөөсүздү ойлогондой.
Ошондо калк ичинен бир Кары адам,
Алсызга райым сурап ханга барган:
«Аз жумшап, эл сообуна кара» десе,
Хан анын бир жак көзүн оюп алган.
Ал Кары ачууланып үйгө келген,
Мындай деп, кемпирине буйрук берген:
«Токтоосуз балдарды алып тоо таянгын
Көрүнбөй айсыз күндүн түнү менен».
Муну айтып, жерде жаткан кетменди алган
(Шамдагай, жаткан аяр, жаткан балбан)
Суу берген бүт шаарга жалгыз кудук,
Жанына шол кудуктун басып барган.
«Айрылгыс мискин шору-шор болгон соң
Адилсиз хан амири зор болгон соң,
Жокчулук, ачкалыкта өрттөнгөнчө,
Шаардын жер үстүнөн жок болгону оң».
Деп Кары шаты салып түшүп келген,
(Качууга шүдүңкүтүн белендеген)
Кудуктун каканагын жара коюп,
Сел жасап тоого карай чыга берген.
Күр этип кудук суусу бирден каптап,
Алаамат селге батып барлык жан-жак...
Эртеси күрпүлдөгөн Көлгө айланган
Толкуса буурул толкун, көбүгү аппак.
8/ХI 1948
Чолпон-Ата
КУУ КУМПАЙ
Азуулунун арстанына алдырбас,
Айткылачы эр ителги кимден пас?
Салышканда салмагы өйдө болгон соң:
Бүркүт баатыр ителгиге катуу кас.
Бир заманда.:. Ушул Арпа талаасы,
Боз түшкөндөй асман-жердин арасы,
Боз түшкөндөй бозорсо эгер абасы,
Болжогондо күз мезгил го чамасы.
Болгон өңдүү балбандардын согушу,
Зоболу зор зордукчунун зору ушу...
Барган сайын аянычтуу угулат
Ителгинин баркылдаган добушу.
Ал айланат, асманды чарк айланат,
Бир нерсеге эрдик эрки байланат.
Ыйлайт баатыр, бирок кулча жалынбайт,
Жалынбаса, көңлү кантип жайланат?..
Айланганын эч ким ойго албаган,
Калдаң этип көтөрүлдү бир караан,
Ал эр бүркүт... албарстай курч тумшугун
Ителгинин балдарына кандаган.
Учат, сызат, кекке канып шаттанат,
Кек канынын таттуусуна мактанат.
Жердеги адам, көктө теңри алдында
Бул кылганым баатырлык деп актанат.
Буга ителги ичиркенген окшоду,
Көктү айланып шаңшыганы токтолду.
Балдарына аза күтүп болгон соң
Кай жаккадыр караан үзүп жок болду.
Кетсе келер, кезмеги бар бул турмуш
Кемтик дүйнө кеңдигине болор туш.
Чай кайнамдай мезгил өтөр-өтпөстө,
Пайда болду көктү жарган бир добуш.
Күркүрөгү жерди ордунан козгоду,
Күткөн өңдүү күч бийлиги ошону,
Эр бүркүттү муштумдай боз бир нерсе,
Шуу дей түшүп серпип кеткен окшоду.
Бүркүт жатты, кара жерде калдайып,
Как бөлүнүп канаттары далдайып,
Бир тебүүдөн тең бөлүнүп чалгыны
Колу сынып жаны кетип шалдайып.
Эрлер-эрди каран түнгө урунтпай,
Колдойт тура, керегинде, унутпай...
Карап туруп күркүрөк үн өчкүчө
Карыялар: «Ушул дешти Куу Кумпай».
8/ХI 1948
Чолпон-Ата
БАЛТА ЖУТАР (ТАЗ ЖОРУ)
Таз жорунун жумурткасы зоокада,
Уя салат миң жыл жаткан муздарга,
Кай жакадыр каңгып учуп кетет дейт,
Болжол кылып, кайра барар бир маалга.
Балапанга жан киргенче кыбырап,
Бөгөт болуп үч күн жатат жылтырап,
Адам көрбөй ал шартынан өткөндө:
Үч күн жатат күчүк болуп кыңшылап.
Адамзатка кез келишсе бул доору,
Ойлогондой табар эле олжону...
Көзгө түшпөй, алты күндөн өткөн соң:
Балта жутар баягы эле таз жору.
8/ХI 1948
Чолпон-Ата
ДОМОНУН КЫЗЫ
Тең карап, айгинелеп актай агын,
Дааналап катка салып агын анын,
Айтылган уламыш сөз болсо дагы,
Угалы кушка тилмер Кыз баянын.
I
Кезинде кызы да өткөн, Домо да өткөн,
Сермесе колго түшпөй эрк көксөткөн.
Күн бүтүп, Домо карып калган кезде,
Калкына мына мындай сөз көрсөткөн:
Асманда бүркүт шаңшып үйдү айланат,
Добушун Домо жерден байкай калат:
«Э балдар бул баягы Сарежи экен»
Деп анан калдырканын урат, кагат...»
Кете албай көктө бүркүт бул белгиден
Эрчитип балапанын түшүп келген,
Караса: туура отуз жыл салып жүрүп
Домо чал азат кылган Сарежи экен.
Өмүрлүк айрылышып асыл колдон,
Сарежи кеткенине төрт жыл болгон.
«Карыдың, жаныбарым, кош» деген соң
Соңку ирет өтсөм деген ушул жолдон.
II
Домодон эркек болбой, бир кыз калат,
Не чара? Кыз болсо да болор канат.
Өзүнүн көзү тирүү бар чагында,
Оокаттуу жерге берип канааттанат.
Кыз эркин жазмыш оту ысытпаган,
Эрчитип, элиркетип кызытпаган.
Барган жер, дөөлөткө шай болгон менен,
Куш салуу сөөлөтүнө кызыкпаган.
Ошентип жыл артынан жылдар өтөт
Адаттай: сайлар кургап, кырлар көктөп.
Домонун ыраактагы кызы үстүнөн:
Армандуу күндөр учат, нечен көп-көп...
Бир күнү бир себептен иши кылып,
Акеси келинине көңүлү жылып: .
«Я балам, кимди көрүп иттер үрөт?
Деген соң: «Карап көрчү сыртка чыгып».
Келини кайра кирип жооп берет:
«Карадым. Үч бүркүтчү бизге келет,
Бири шат, биринде чоң өкүнүч бар,
Биринде күчтүү күйүт тереңденет».
Акеси: «Туюнтуп айт, балам маган»,
«Бүркүтү сүйүнгөндүн калтар алган,
Бүркүтү өкүнгөндүн жазып калган,
Бүркүтү күйүнгөндүн кур калтырган...»
Үчөөнү аттан алып, эшик ачып,
Колдогу сый тамакты төгүп, чачып,
Чечилип сыр сырдашып олтурганда
Окуя жогоркудай болгону ачык.
Эртеси бүркүтчүлөр аттанарда:
«Акебай, айтканымды жаман алба,
Бүркүттүн үчүнчүсүн сатып бергин,
Дал ошол жаманы үчүн мени карга».
Акеси бул буйрукка кантип барбайт?
«Сат баатыр, мунуңду» деп, жакын жандайт,
Багжаңдап өкүнүчтүү бүркүт ээси:
- Бекер ал! Бекер ал! деп жаны калбайт.
«Жок аке - дейт келини, анткен болбос,
Ызатка качан болсун убал жолдош.
Эң кеми: айгыр үйүр жылкы бергин,
Бүркүттүн ошондо да куну толбос».
Ээсине айтканындай жылкы айдатты,
Ээ бербей бүркүтчүнү ай-кайлатты,
Эң мурда: «Шылдың кылып жүрбөсүн» деп,
Андан соң көңүлү канып көз жайнатты:
Акеси: «Бул бүркүттүн өнөрү эмне?»
Дегенде берген жообу мындай эле:
Бул бүркүт, биринчи ирет мен бүркүт деп,
Үмүтүн биринчи ирет сермегенде:
Түз тийип, таамай мыкчып каман алган,
Каманга каарданып тырмак салган.
Ошондо жалын бүткүл жутуп ийип,
Ошол жал коё болуп катып калган.
Эртелеп ак боз бээни союу керек,
Казысын бөлүү керек үчкө теңеп:
Табактай, аяктайдан, чыныдайдан,
Сугунтуп, коё түшөр күнгө ченеп.
Түшкөн соң көкүрөктөн каман жалы,
Бүркүттүн башкача эле каранганы,
Дейт анда Домо кызы: Бул бүркүттү,
«Төө комдот» деп атайбыз мындан ары.
«Төө комдот» деп атайбыз деген себеп:
Бул бүркүт көргөнүн бүт терип берет,
Жайылып чалгын салып учкан жакка,
Түрүлө төөнү комдоп барыш керек.
Күн санап арбый берсин элдин саны,
Кошулуп жаңы санга улам жаңы,
Анткени - эл канчалык арбын болсо:
Бүркүттүн ошогон тең келер табы.
Эртеси, айткан шартты көңүлгө ала,
Чер жазып канмак үчүн бир санаага,
Тандалган кырк жигитти жанына алып,
Жайылып күйөө чыкты кең талаага.
Сайрандын ушул болуп жан эрмеги,
«Төө комдот» албаган жок эмнелерди...
Карышкыр, түлкү, кулжа, текелерди
Ар жүздөн, жүз ашырып бере берди.
«Төө комдот» илбирс алды, каблан алды,
Умтулуп мырза күйөө салганды алды.
Жаркылдап ат туягы калган жерде:
Күйөөгө: урмат, сыйлык, атак калды.
Бир күнү... ой жорубай эч шумдукка,
Бак - дөөлөт жете тийип ак булутка...
Байкоосуз Домо кызы карап турса,
«Төө комдот» коно калды туурдукка.
«Акетай, болор бир иш болгон экен»,
Деп алып, анан сурап акесинен:
- «Кеткен эл, бүгүн аке арбын беле?»
- «Жок балам! Балам менен бешөө кеткен!».
- «Кудурет күйүтүү күн салган тура,
Салтанат сайран күнү жалган тура,
Чабытта эрдик анты канбаган соң,
«Төө комдот» бешөөн бирдей алган тура.
Деп анан, баш тарта албай эрдик анттан,
Кайгырып ичтен күйүп, кыял тарткан.
Бүркүттү кармап туруп, балта менен Колунун ортоңкусун кыя чапкан.
Кош энди бир болор иш болгон экен,
Кир күнөө сенден кетпей, кетти менден.
Шертиң ак, жаныбарым аман бол деп,
Бүркүттү азаттыкка коё берген.
9/ХI 1948
Чолпон-Ата
КАЛП АЙТУУ
Шодокондой көзү ачык жок тубаса,
Шокең эмес, жалган сөзгө кунаса.
«Кече күнү бүркүтүңүз эмне алды?»
Деп атайы теңтуштары сураса:
«Сары жондон түлкү көрдү тик салды,
Шашпай туруп оң колуна бирди алды.
Боз кыядан кайып өтө берерде,
Бир түлкүнү сол колуна кармады.
Көк кайкыдан да бир түлкү кызарды,
Аны жакең тумшугуна кыстарды.
Ак түзөңдөн көрө коюп да бирин,
Кыбың-кыбың эки көзүн кысарбы»...
10/XI 1948
Чолпон-Ата
АЛДАР
«Алдар!» - деди Көсөөгө бир жай адам:
«Сага алдаткан эси жок кандай наадан?
Кыйын болсоң алдачы кана мени?
Элди алдаган алдоону көрсөт маган!»
«Аттиң!» деди Көсөкең анда аган:
«Менин алдар баштыгым үйдө калган»,
«Андай болсо, алып кел сен, баштыгыңды»
Минген атын Көсөөгө бере салган.
Алдар атка шап ыргып минип алган,
Алдар деген атынын неси жалган?
«Алдайт деген тууганым ушул болот»
Деп атына камчы уруп кетип калган.
11/XI 1948
Чолпон-Ата
МАРТЧЫЛЫК
Жоомарттан-жоомарт чыкпас Атантайдай,
Акындар мактоого алган сайрай, сайрай,
Жашы өсүп эр жеткенде не болду экен?
Айтышат уламышта аны ар кандай.
Жатканда бешигинде ээ-жаа бербей,
Кайда али ымыркай кез, бирге келбей,
Тили жок айтам десе, кандай кылсын?
Элиркеп ыйлай берген эмчек эмбей.
Бирөөнүн бир жетимин таап келип,
Эненин бир мамасын ага берип,
Экөөнү бирдей алып эмизгенде
Атантай жыргай түшкөн, эрип, кеңип.
11/XI 1948
Чолпон-Ата
ШУМКАРДЫН ТУУЛУШУ
Баласы ителгинин-Шумкар делет,
Асманда өзүмсүнөт алгыр мен деп.
Алыскы суук жакка жазда кетип,
Шуулдап күзгү үшүктө кайра келет.
Жашоодо өмүр жолун канга маштап,