Мәңгелек ахыры - 13

— Әйе, әйе. Гадәттә мин дә шулай уйлыйм. Тик хәзер мин үземнең коточкыч хәлләр турында сөйлим. Әгәр икенче бер сәбәп бар икән, аңламыйча, аңлы рәвештә? Иксез-чиксез ерак киләчәккә бару мөмкинлеге булган кеше анда үзен шулкадәр үк баеткан кешеләрне очратырга мөмкин, ул үзе маймылдан никадәр качкан булса. Шулай бит?
— Бәлки. Ләкин кешеләр кеше булып кала...
— ...хәтта 70000-нчедә. Әйе, беләм. Ә бу безнең Чынбарлык Үзгәрешләре белән бәйле түгелме? Без гадәти булмаган әйберне кудык. Хәтта Сеннор гасырыннан төксез җәнлекләр дә сорау астында торалар, ә алар инде Вакыт күрә, бөтенләй зарарсыз. Әгәр дә без, намуслы һәм изге ниятләргә карамастан, югары кешеләр белән очрашырга курыкканга гына, кешенең эволюциясен туктатсак?
Ләкин бу сүзләр дә очкыннар чәчмәде.
— Туктаттык, - диде Харлан.
— Бу нинди мәгънәгә ия?
— Әгәр дә югары кешеләр шулай да безгә мөмкин булмаган ерак киләчәктә яшәсәләр? Без вакытны 70000 гә кадәр генә контрольдә тотабыз, алга таба ябык Йөзьеллыклар ята. Ләкин ни өчен алар ябык? эволюцияләнгән кешелек дөньясы безнең белән эш итәргә теләмәве һәм безне үз заманына кертмәве өченме? Нигә без аларга ябык калырга рөхсәт итәбез? Без дә алар белән эш итәргә теләмәгәнгә һәм, бер тапкыр уңышсызлыкка очрагач, алдагы омтылышлардан баш тартканга түгелмени? Мин бу фикерләр белән аңлы рәвештә эш итәбез дип расларга теләмим, тик аңлы рәвештә яки аңлы рәвештә эш итәбез - без алар белән җитәкчелек итәбез.
— Алай булсын, - диде Харлан, караңгы чырай белән. - Алар безнең өчен кулай түгел, ә без алар өчен. Үзең дә, бүтәннәргә дә комачаулама.
Бу сүзләрдән шаккаттым хәтта.
"Үзең дә, бүтәннәргә дә комачаулама". Ләкин без бит нәкъ киресенчә эшлибез. Без Үзгәрешләр ясыйбыз. Күпмедер сан аша Үзгәрешләр Вакыт инерциясе аркасында сүнә. Хәтереңдәме, Сеннор иртәнге аш вакытында бу эффект турында, хәл ителмәслек табышмакларның берсе турында әйткән иде? Аңа бу мәгълүматлар - чиста статистика, дип әйтергә кирәк иде. Үзгәрешләрнең тәэсире Йөзьеллыкларның күбрәк санына, башкаларның тәэсире кимрәк санына сузыла. Ни өчен, берәү дә белми, Теоретик яктан йөз, мең, хәтта йөз мең санына да кагыла ала торган Үзгәрешләр бар. Бу турыда Яшерен Йөзьеллык кешеләре белә ала. Әйтик, алар бер көнне ниндидер Үзгәрешләр бөтен бу дәвергә, 200000 елга кадәр, кагылачак дигән мөмкинлек белән борчыла.
— Харлан җитди мәшәкатьләре булган кеше кыяфәте белән: Ни өчен хәзер бу турыда борчылырга? - дип сорады.
Твиссел пышылдап кына әйтте:
— Ә син күз алдыңа китер, бу тынычсызлык әллә ни җитди түгел иде, чөнки Секторлар Яшерен Йөзьеллыкта түләнмәгән булып калдылар. Алар өчен бу бездә агрессив ниятләр юк дигән дәлил булып хезмәт итте. Һәм кинәт кемдер дуслыкны бозды һәм кайдадыр 70000-нче урында урнашты. Әгәр алар бу бәреп керүнең беренче билгесе дип санасалар? Алар бездән үз вакытларын аерып җибәрә ала - димәк, аларның фәне безнекеннән күпкә узып киткән. Кем белә, бәлки, алар безгә теоретик яктан мөмкин булмаган кебек тоелган әйберләрне эшләргә сәләтледер - Вакыт коеларын блокларга, безне кисеп алырга...
Харлан, коты алынып, сикереп торды.
— АЛАР НОЙСНЫ УРЛАДЫ?!
— Белмим. Болар барысы да минем уйларым гына. Бәлки, бернинди киртә дә булмагандыр. Бәлки, синең капсулаң гади булмагандыр...
— Барьер, булды! - дип кычкырды Харлан. Сезнең бердәнбер дөрес аңлатмагыз. Нигә сез миңа элек бер сүз дә әйтмәдегез?
— Мин ышанмый идем! - дип ыңгырашты Твиссел. Хәзер дә шикләнәм. Мин үземнең ахмак фантазияләремне искә төшерергә тиеш түгел идем. Барысы да туры килмәде... минем куркуларым... Купер белән тарих... Көтәбез. Берничә минут калды.
Ул санагычны күрсәтте. Ук 95000-м һәм 96000-м арасында хәрәкәт иткән.
Твиссел, кулын идарә рычагына куеп, саклык белән генә капсуланы туктатты, 99000 се артта калды. Тупас санагычның атуы хәрәкәтсез калды. Йомшакрак санагычта аерым Йөзьеллыкларның номерлары акрын гына алмашынды.
99726-99727-99728...
— Харлан пышылдап кына: Нишләргә соң?
Твиссел башын чайкады; кыюсыз өмет һәм сабыр булырга өндәү, үзенең көчсезлеген аңлап, шушы хәрәкәттә кушылды. 99851-99852-99853...
Харлан барьерга һөҗүм итәргә әзерләнде һәм, тәмам өметсезләнеп, уйлап куйды: Өлкәнлекне кичектереп тору өчен генә коткарырга, Яшерен Йөзьеллыклар төзелмәләре белән көрәшү өчен вакыт отарга туры килер микәнни? Ләкин Нойсны тагын ничек кайтарырга? Аны ничек коткарырга? Тизрәк артка, 575-нче елларда, анда да бөтен көчне тупларга!..
99938-99939-99940...
Харлан тынды. Твиссел тагын тизлеген киметте. Капсула чак кына алга шуыша иде. Аның барлык механизмнары да тел тидермәслек эшләде; ул Исәпләүченең һәр хәрәкәтенә сизгер җавап бирә иде.
99984-99985-99986...
— Хәзер, хәзер, менә хәзер... - дип пышылдады Харлан, үзе дә сизмәстән.
99998-999-100000-100001-100002...
Ике ир-ат, транстагы кебек, Санагычтагы саннарның алмашынуын киеренке рәвештә күзәттеләр.
Твиссел беренче булып аңына килде.
— Бернинди киртә юк! - дип шатланып кычкырып җибәрде ул.
— Барьер бар иде бит, булды! - диде Харлан. Курку аңа физик авырту китерә иде.
— Шулай ук алар аны урлап, кирәксезлеге өчен барьерны төшерделәр микәнни?..
111394-е.
"Нойс! Нойс! " Харлан капсуладан сикереп чыкты. Буп-буш коридорлар буйлап яңгыравык тавыш ишетелде һәм еракта тынды.
— Харлан, тукта! - дип кычкырды Твиссел, яшь юлдашы артыннан җитешмичә.
Файдасыз! Харлан, Нойс белән үзләренә ниндидер йорт сыман нәрсә оештырган Секторның шул өлешенә кешесез күчүләр аша бик тиз очып барды.
Бер генә секундка ул Твиссел аларны "югары кешеләр" белән очрашу мөмкинлеге турында уйлады, һәм аның чәчләре үрә тора, ләкин Нойсны эзләп табу омтылышы куркудан көчлерәк булып чыкты.
— НОЙС!
Һәм кинәт, Нойсны күрергә өлгергәнче, ул аның кочагына килеп керде; кулларын аның муенына куеп, бөтен гәүдәсе белән аңа сыенды да, яңагы белән иңбашына шундый итеп типте, хәтта аның йомшак кара чәчләре ияген бөтенләй каплады.
— Әдрәм, - дип пышылдады ул, аның кочагына буылып, - кайда югалып йөрдең син? Сине барысы да юк һәм юк иде, мин курка башладым.
Харлан аны читкәрәк этәрде һәм аңа чиксез сокланып карады.
— Синең белән бер-бер хәл булдымы?
— Минем белән юк бит. Сиңа бәла килмәдеме икән дип курыктым. Мин уйладым...
Ул кинәт тотлыгып калды, күзләрендә курку чагылды.
— Эндрю!
Харлан тиз генә борылды.
Ләкин бу тиз йөгерүдән сулышы кысылган Твиссел гына иде.
Харланның чырае бераз тынычландыра төште булса кирәк, һәм ул тагын да тигезрәк тавыш белән сорады:
— Син аны беләсеңме, Эндрю? Ул синең белән?
— Курыкма, - дип җавап бирде Харлан, бу минем җитәкчелек, Өлкән Исәпләүче Лабан Твиссел. Ул барысын да белә.
— Өлкән Исәпләүче?!
Нойс куркып читкә тайпылды.
Твиссел акрын гына аңа якынлашты.
— Мин сиңа булышырмын, балам. Мин икегезгә дә ярдәм итәрмен. Мин Техникка сүз бирдем, ләкин ул миңа ышанырга теләми.
— Гафу итегез, Исәпләүче, - диде Харлан, тәүбә итү билгеләре булмаган кебек. - Гафу итәм, - дип җавап бирде Твиссел.
Нойс кыюсыз һәм икеләнүсез аңа кулыннан тотты.
— Әйт әле, кызый, монда синең тормышың яхшымы?
— Мин борчылдым.
— Харлан сине ташлап киткәннән бирле монда беркем дә юк идеме?
— Юк, сэр.
— Берәүне дә? Бер генә җан әсәре дә юкмы?
Нойс башын чайкап Харланга сораулы карады.
— Ә сез нигә сорыйсыз?
— Юкны сөйләмә. Ахмак фантазия. Әйдә, без сине 575-нче елларга илтеп куярбыз.
Кире кайтканда Эндрю Харлан акрынлап тирән уйга чумды. Ул хәтта Санагычка да күз салмады, 100000-нче еллар үткәч һәм Твиссел, соңгы минутка кадәр тозакка эләгүдән курыккандай, җиңел сулап куйды.
Хәтта Нойсның уч төбеннән шуып төшкән кечкенә генә кулы да Харланны бу халәттән алып чыкмады, һәм аның җавабын машина белән генә кысты.
Нойс күрше бүлмәдә тыныч кына йоклап киткәч, Твисселның түземсезлеге чигенә җитте.
— Игълан, игълан бир, минем малай. Мин сүземдә тордым. Синең сөйгәнеңне кайтардылар.
Харлан, әле һаман да үз уйлары белән мәшгуль булган хәлдә, өстәл өстендә яткан кәгазьне ачты да кирәкле битне тапты.
— Барысы да бик гади. Башта мин сезгә бу белдерүне инглизчә укырмын, аннары аны күчерермен.
Белдерү 30 нчы битнең югары сул почмагын биләгән. Нечкә штрих сызыклары белән ясалган рәсем фонында эре кара хәрефләр белән берничә сүз басылган:
АКЦИЯЛАР
СӘҮДӘ КИЛЕШҮЛӘРЕ
ТӘҖРИБӘЛЕ МАКЛЕР
Аста вак хәрефләр белән язылган иде:
"Почта ящигы 14, Денвер, Колорадо".
Тырышып тәрҗемәне тыңлап торган Твиссел, кәефе китеп:
— Акцияләр нәрсә ул? Алар моның белән нәрсә әйтергә теләгәннәр?
— Капиталны җәлеп итү ысулы, - дип аңлатты Харлан, биржада сатылган кәгазьләр. Ләкин эш аларда түгел. Бу белдерүнең нинди рәсем фонында басылганын күрмисезмени?
— Күрәм. Атом бомбасы шартлавының гөмбәсыман болыты. Игътибарны җәлеп итү омтылышы. Шуннан нәрсә?
— Изге Вакыт! - Харлан шартлады: - Сезгә ни булды? Исәпләүче? Чыгарылыш датасына күз салыгыз әле.
Ул битнең иң өске почмагындагы кечкенә генә җөйгә төртеп күрсәтте:
"1932 елның 28 март".
— Бу тәрҗемәгә мохтаҗмы? Цифрлар Вакытлар-арасылыча саннардагы кебек үк диярлек күренә, һәм сез минем ярдәмнән башка бу 19, 32 дип укырсыз. Ул заманда гөмбә сыман болыт бер генә җан иясен дә күргәне юк микәнни? Аны беркем дә нәкъ шулай төгәл ясый алмас иде, тик шулай гына...
— Тукта, тукта. Монда бит берничә нечкә сызыклар генә, - диде Твиссел, тынычлык сакларга тырышып. Бәлки, бу очраклы туры килү генәдер?
— Очраклы туры килүме? Ул чагында юлларның беренче хәрефләренә карагыз: Акциялар-Сәүдә килешүләре-Тәҗрибәле-Маклер. Аларны бергә төзегез, һәм сез АТОМ сүзен алырсыз. Сезнеңчә, бу да очраклы туры килүме?
Күрмисезмени, Исәпләүче, бу белдерүнең барлык эшләнгән шартларны канәгатьләндерүен? Ул шундук минем күзгә ташланды, Купер минем мондый анахронизмны кичермәячәгемне белә иде. Шул ук вакытта 19, 32 кешелек кеше өчен анда бернинди яшерен мәгънә дә юк.
20 йөз еллыкта мондый белдерүне Купер гына урнаштыра ала иде. Аның безгә язган хаты шул инде. Без аның Вакыт бер атнага чаклы булганын беләбез. Бездә аның почта адресы бар. Аның артыннан китәргә генә кала. Бөтен Мәңгелектә бер генә кеше Башлангыч Дәвернә яхшы белә, анда Куперны эзләп табу өчен, - бу мин.
— Син дә аның артыннан китәргә ризамы? - Твиссел җиңел сулап куйды.
— Бер шарт белән килешәм. — Тагын шартлармы? – Твиссел дип ачуланып кашларын җыерды.
— Шартлары шул ук: Нойс иминлеге. Мин бернинди яңа таләпләр дә чыгармыйм. Ул минем белән барыр. Монда мин аны калдырмыйм.
— Син һаман миңа ышанмыйсыңмы? Сине алдый аламмыни мин? Нәрсә борчый сине?
Харлан, караңгы чырай белән: — Бер генә нәрсә, Исәпләүче, - диде, - тик бер генә нәрсә: 100000-нче йөзьеллыкта барьер куелган. Нинди максат белән? Шундый фикер миңа тынгылык бирми.

17 бүлек
Түгәрәк йомыла.
Бу уй аны бертуктаусыз эзәрлекләп барды. Китәргә хәзерләнү мәшәкатьләрендә вакыт сизелми үтеп китте, ләкин Харланның тынычсызлыгы көннән-көн көчәя барды. Башта аның белән Твиссел арасында, ә соңрак аның белән Нойс арасында читләшү дивары килеп басты. Китәр көн җитте, ләкин бу хәл дә Харланны караңгы уйга калдырды.
Твиссел кайткач һәм аның белән Комитетның махсус утырышы турында сөйләшә башлагач, Харлан кыенлык белән генә сөйләшүне дәвам итте.
— Алар нәрсә әйттеләр? - дип сорады ул.
— Яхшы түгел, - дип арыган тавыш белән җавап бирде Твиссел.
Харлан бу җавап белән канәгатьләнергә әзер иде, ләкин пауза тутыру өчен:
— Сез аларга сөйләмәгәнсездер дип беләм...
— Курыкма, - диде ачуы чыккан бер җавап. Мин аларга бу мәсьәләдә кыз турында да, синең рольең турында да әйтмәдем. Мин барысына да механизмнарда җитешсезлекләр, хәлләрнең уңайсыз туры килүе гаепле, дип белдердем. Бөтен җаваплылыкны мин үз өстемә алдым.
Харланга никадәр генә авыр туры килсә дә, ул вөҗдан газабы кичерде.
— Бу хәлләр сезгә начар булып тоелыр.
— Хәзер Совет көчсез була. Аларга хата төзәтелгәнен көтәргә туры килә. Моңарчы алар миңа тимәячәкләр. Уңышка ирешсәк, җиңүчеләрне хөкем итмиләр. Әгәр юк икән, кемне дә булса җәзалар һәм беркем дә юк. Твиссел иңбашларын сикертеп куйды. - Соңыннан да, мин барыбер бу эшнең азагында актив эшчәнлектән читләшергә җыенам.
Тәмәке хәтта яртысын да кабызып бетермичә, ул аны сүндерде һәм көл савытына ыргытты.
— Мин аларны бу эшкә бик теләп багышламас идем, ләкин Бөек гасырның аскы чигенә яңа сәфәрләр өчен махсус капсула куллануга рөхсәт алу мөмкинлеге юк иде, - дип авыр сулап тәмамлады ул.
Харлан читкә борылды. Аның уйлары яңадан иске сукмакка кайтты. Харлан Твисселның нәрсәдер әйткәнен томанлы гына ишетеп торды, ләкин Харлан, сискәнеп китеп, үз соравын берничә тапкыр кабатларга туры килде:
— Гафу итегез?
— Мин сорыйм: синең кызың әзер? Ул алда нәрсә буласын аңлыймы?
— Әйе, әлбәттә. Мин аңа барысын да аңлаттым.
— Ничек карады соң ул моңа?
— Нәрсә? Ә, әйе, әйе... һм... Мин уйлаганча. Ул курыкмады.
— Өч сәгать чамасы калды.
— Беләм.
Шуның белән сүз өзелде, һәм Харлан яңадан үз уйлары белән ялгыз калды, үзенең кыйбатлы гаебен йолып алу өчен кыйммәтле бәя бирәчәген исенә төшерде.
Капсула һәм идарә итү җайланмасы белән эш беткәч, Харлан һәм Нойс пәйда булды, алар 20-нче гасыр башында авыл җирлегендә ничек киенгәннәр. Нойс Харланның кием-салым һәм эстетика мәсьәләләрендә үзенең хатын-кызлар сизгерлегенә сылтама ясап, аның костюмына карата рекомендациясендә берничә төзәтмә кертте. Ул атналык тиешле томнарда реклама рәсемнәре буенча үзенең киемнәре детальләрен җентекләп сайлап ала һәм дистәләгән төрле Йөзьеллыклардан китерелгән әйберләрне игътибар белән карый.
Ул берничә тапкыр Харланга киңәш сорап мөрәҗәгать итте, ул иңбашларын җыерып куйды.
— Хатын-кыз күңеле сизгер булгач, миңа дәшмәү яхшырак.
— Артык күндерәсең инде, Эндрю. Аның шат күңелле булуында ниндидер табигый булмаган нәрсә бар иде. Бу начар билге. Ни булды сиңа? Син үзеңә охшамагансың. Менә берничә көн инде мин сине танымый торам.
— Бернәрсә дә булмады, - дип боек кына җавап кайтарды Харлан.
Аларны 20-нче Йөзьеллыкның аборигеннары ролендә күргәч, Твиссел кинаяләп көлде. Вакыт мине сакла! Бу Башлангыч кешеләр нинди ямьсез костюмнар киеп йөриләр, шулай да сезнең матурлыгыгызны яшереп тора алмыйлар, кадерлем, - дип мөрәҗәгать итте ул Нойска.
Нойс аның ягымлы елмаюын бүләк итте, һәм аның белән янәшә караңгы бер тынлыкта торган Харлан, Твисселның иске галант комплиментында хакыйкать өлеше барлыгын танырга мәҗбүр булды. Нойсның күлмәге аның гәүдәсенең матурлыгын яшергән; косметика иреннәрендә һәм яңакларындагы буяуларның берничәсенә генә кайтып кала, кашлары ямьсез итеп ясалып тора, һәм иң коточкыч озын чәчләре кызганусыз кыскартылган. Шулай да ул гүзәл иде.
Харлан үзе биленә каеш кыстырган, култык астына кыстырган, тупас тукыма буяуларының тычканнарына игътибар иткән: аңа берничә тапкыр чит йөз еллыкларының сәер костюмнарын киеп йөрергә туры килгән.
— Мин капсулада ничек җыенганыбызны кул идарәсе урнаштырырга теләр идем, - дип мөрәҗәгать итте Твиссел Харланга, - ләкин бу мөмкин түгел икән. Инженерларга моның өчен шактый көчле энергия чыганагы кирәк, ә андый чыганаклар беркайда да юк. Без сезне, Темпораль кырының локаль киеренкелеген үзгәртеп, Башлангыч Дәвергә илтеп ташлыйбыз. Шулай да без кире кайтару рычагын ачыклый алдык.
Ул аларны, кирәк-ярак киплары арасыннан капсулага кертеп, эчке диварга ябыштырылган кечкенә генә рычагка төртеп күрсәтте.
— Ул гади сүндерүче буларак эш итә. Автомат рәвештә Мәңгелеккә әйләнеп кайту урынына капсула Башлангыч Заманда калачак. Кайтырга теләсәгез, бу рычагны борыгыз. Аннары тагын берничә минут, һәм соңгы сәфәр...
— Ничек, тагын бер сәфәр? - дип сорады Нйс.
Харлан аңа таба борылды:
— Беләсеңме, мин сиңа аңлатып бирә алмадым. Безнең экспедициянең максаты - Куперның 20 йөзьеллыкта пәйда булу мизгелен төгәл билгеләү. Без аның килеп җитүе һәм игълан бастыру арасында күпме вакыт узганын белмибез. Без аңа күрсәтелгән почта адресы буенча язачакбыз һәм бу мәгълүматларны мөмкин кадәр төгәлрәк итеп ачыкларга тырышачакбыз. Аннары бу вакытка капсула Башлангыч шәһәрендә калган унбиш минутны да өстәрбез...
— Аңлыйсызмы, без капсуланы бер үк урынны һәм вакытны биовакытның ике төрле мизгелендә җибәрә алмыйбыз, - дип сүзгә кушылды Твиссел. Ул Нойска елмаерга тырышып карады.
Нойс бу аңлатманы намус белән үзләштерергә тырышты.
— Аңлыйм, - диде ул, бик үк ышанып бетмичә.
Твиссел, аңа мөрәҗәгать итеп, дәвам итте:
— Куперны ул килгән вакытта эләктереп алып, без барлык микроҮзгәрешләрне дә мөрәҗәгать итәчәкбез. Гөмбә сыман болыт белән игълан юкка чыгачак, ә Купер үзе капсуланың юкка чыгуын гына беләчәк, ничек тиеш булса, шулай дип, кинәт яңадан пәйда булды. Ул теге Йөзьеллыкта түгел, ә без аңа бу турыда әйтмәячәкбез, дип белми дә. Аңа аның инструкциясендә ниндидер бик мөһим пункт төшеп калган (бу пункт әле уйлап табарга кирәк булачак), ә алга таба безгә ул вакыйгага әллә ни әһәмият бирмәс һәм үзенең мемуаренда аны узган ике тапкыр җибәрүләре турында искә төшермәс дип өметләнәсе генә кала.
Нойс җыерчыклы кашларын күтәрде:
— Болар барысы да минем өчен артык катлаулы.
— Әйе, кызганычка каршы. Ул, кулларын угалап, эчке шикләнүләр кичергән кебек, аларга карады. Аннары ул турайды, яңа сигарет кабызды һәм хәтта тавышына ниндидер ваемсызлык бирә алды:
— Ярый, хәерле юл, дуслар!
Ул тиз генә Харланның кулын кысты, баш какты һәм капсуладан чыкты.
— Без китәбезме инде? - дип сорады Нойс, алар икәү генә калгач.
— Бер-ике минуттан, - диде Харлан.
Ул тиз генә аңа карап алды. Нойс аның күзләренә туп-туры карап тора һәм куркусыз елмая иде. Җавап елмаюын ул бик авырлык белән генә тыеп кала алды. «Хисләр акылдан көчлерәк», - дип уйлады ул һәм читкә борылды.
Сәяхәттә искитәрлек бернәрсә дә юк иде; ул капсулада гадәттәгечә йөрүдән берни белән дә аерылмый иде. Ниндидер мизгелгә алар Мәңгелекнең аскы чиге аша күчүгә туры килгән эчке тетрәүне сизделәр. Хәер, бу этеш-төртеш чак кына сизелеп тора һәм алар хыялының җимешләре генә була ала иде.
Капсула Башлангыч Вакытында туктап калгач, алар батып барган кояшның якты нурлары белән яктыртылган кыялы, чүл дөньясына чыктылар. Зәгыйфь җилдә инде җиңелчә генә яңа килгән төн сизелеп тора иде. Бер генә тавыш та тынлыкны бозмады.
Тирә-якта салават күпере төсләренә буялган ялангач, мәһабәт кыялар, тимер, бакыр һәм аксак тимерләр. Харланның кешесез һәм җансыз диярлек бу искиткеч матурлыгы аны таң калдырды. Мәңгелектә матди дөнья хас булмады; анда кояш юк, хәтта һава да читтән китерелә. Балачак хатирәләре томанлы һәм билгесез булган. Ә үзенең Күзәтүләрендә ул кешеләр һәм аларның шәһәрләре белән генә эш иткән. Гомерендә бер тапкыр да ул бу картинага охшаган бернәрсә дә күрмәде.
Нойс аның җиңеннән тотты.
— Эндрю, туңдым.
Ул, сискәнеп, аңа таба борылды.
— Эндрю, - дип кабатлады ул, - миңа салкын. Бәлки, инфралампны урнаштырырбыз?
— Яхшы. Купер мәгарәсендә.
— Ә син аның кайда икәнен беләсеңме?
— Янәшәдә генә, - диде кыска гына җавап.
Харлан моңа ышана. Мәгарәнең урынын мемуарда да, башта Куперда да күрсәттеләр, аннары алар да шул урынга җибәрелделәр.
Дөрес, Харланның мәктәп эскәмиясендә Вакытның теләсә кайсы вакытында Җир өслегенең теләсә кайсы пунктына төгәл эләгү мөмкинлегенә шик туды. Ул бервакыт Остаз Ярроу белән бәхәсләшкәнлеген исенә төшерде.
— Җир Кояш тирәли әйләнә бит, - диде Харлан, - ә Кояш Галактика үзәгенә карата хәрәкәт итә, Галактика үзе дә хәрәкәттә. Әгәр дә Җирдә ниндидер урыннан йөз ел элек күчсәк, без бушлыкта калачакбыз, чөнки Җиргә, фәзаның шушы ноктасына ирешү өчен, йөз ел буе кирәк булачак. (Ул көннәрдә әле ул Йөзьеллык урынына «йөз ел» сөйләде.)
— Вакытны да, Фәзаны да аерырга ярамый, - диде аңа каршы Ярроу. - Син, Вакыт артка таба хәрәкәт итеп, Фәзада Җир белән бергә хәрәкәт итәсең. Җир Кояш тирәли әйләнеп, секундына утыз километр тизлек белән очып киткәндәй булгач, кинәт бушлыкта калыр төсле тоелмыймы сиңа?
Аналогия, билгеле булганча, куркыныч әйбер, әмма соңрак Харлан тагын да саллырак дәлилләр белән дә танышкан. Менә шуңа күрә дә, Башлангыч Бөтендөнья дөньясына моңарчы күрелмәгән сәяхәттән соң, Харлан ышаныч белән берничә адым атлады һәм мәгарәгә нәкъ менә Инструкциядә күрсәтелгән урында керү юлын күреп, аз гына да гаҗәпләнмәде.
Ул ишекне япкан ташлар һәм галькалар өемен җимерде дә эчкә керде. Фонарьның нәзек нуры, скальпель кебек, караңгылыкка чумды. Дюйм артыннан ул мәгарәнең идәнен, диварларын һәм түшәмен җентекләп карады. Аңардан бер адым да китмичә, пышылдап кына:
— Нәрсә эзлисең син?
— Үзем дә белмим. Теләсәң нишлә, - диде ул.
Бу "теләсә нәрсә" мәгарәнең иң ахырында яссы таш белән беркетелгән яшел кәгазь өеме рәвешендә табылган. Харлан, ташны ташлап, бармагы белән пачканың кырыен сыпырды.
— Нәрсә бу? - дип сорады Нойс.
— Банкноталар. Акча түләү. Акча.
— Син аларны монда табарга уйладыңмы?
— Мин бернәрсәгә дә исәп тотмадым. Ышандым гына...
Бу тагын Твиссел кулланган беркатлылык логикасы иде - тикшерү буенча сәбәп табылу. Мәңгелек бар - димәк, Купер дөрес карарга килергә тиеш булган. Әгәр дә ул белдерүне Харланны тиешле Вакытка китерәчәк дип исәпләгән булса, мәгарәдән өстәмә элемтә чарасы сыйфатында файдалану табигый булган.
Эшләр Харланга ышанырга батырчылык итүгә караганда яхшырак та иде. Харлан сәяхәтенә әзерлек вакытында күп тапкырлар аның шәһәрдә алтын кисәкләре белән барлыкка килүе, әмма кесәсендә бер тиенсез шик һәм тоткарлыклар китереп чыгарыр дип курыккан. Әлбәттә, Купер боларның барысын да уңышлы үтте, ләкин Купер ашыкмыйча хәрәкәт итә ала иде. Харлан капчыгын актарган. Шундый бер өем акча туплау алай ук җиңел түгел. Бу егет чит дәвердә начар гына урнашмаган, бөтенләй начар түгел!
Тагын аз гына ара кала, һәм түгәрәк йомыла!
Кояш баеган кызыл нурларда алар капсуланы бушатып, азык-төлекне мәгарәгә күчерделәр. Капсула үзе диффуз тасмасы белән капланган, аны кызыксынучан күзләрдән ышанычлы яшереп тора. Аны якында гына табып була иде, ләкин бу очракта Харлан аннигилятор белән коралланган иде. Инфралампаны куйдылар, фонарьларның ярыгына кададылар, һәм мәгарәдә җылы һәм уңайлы булды.
Ә тышта салкын март төне башланды.
Нойс акрын гына әйләнә торган инфралампаны чагылдыручы параболик җайланмага уйчан гына карап торды.
—— Нишләмәкче буласың хәзер, Эндрю?
— Иртәгә иртән мин якындагы шәһәргә китәм. Мин аның кайда икәнен беләм... ягъни ул кайда булырга тиеш.
«Бар да тәртиптә булыр», - дип уйлады ул. Тагын шул ук твиссел логикасы беркатлылык.
— Мин дә синең белән барам, әйеме?
— Юк, син монда каласың, - дип башын чайкап куйды Харлан, - син телне белмисең, ә минем болай да мәшәкатьләрем бик күп.
Нойсның күзләрендәге көтелмәгән ачу Харланны оялып читкә борылырга мәҗбүр итте.
— Мине юләр дип санарга кирәкми, Эндрю. Син минем белән бөтенләй сөйләшмисең, минем якка карамассың да. Эш нәрсәдә? Бәлки, синең гомер әхлагың тагын синең өстән киләдер? Әллә син минем аркада Мәңгелекне харап итә язганыңны кичерә алмыйсың микән? Әллә мине юлдан яздырдым дип уйлыйсыңмы? Эш нәрсәдә?
— Минем ни уйлаганымны күз алдына да китермисең, - диде ул.
— Алайса, сөйлә миңа. Безгә хәзер сөйләшергә кирәк. Кем белә, аннары бездә шундый мөмкинлек булырмы? Син мине һаман яратасыңмы, Эндрю? Нигә мине үзең белән алдың? Аңлат миңа. Әгәр миңа хәтта җирәнгеч карау да кирәк булмаса, ни өчен мине Мәңгелек дөньясында калдырмаска?
— Куркыныч бар, - дип мыгырданды Харлан.
— Чыннан да?
— Куркыныч кына күбрәк. Коточкыч төш. Исәпләүче Твисселның тиле төше. Без, паникага бирелеп, Яшерен Йөзьеллыклар аша синең янга йөгергәндә, ул мине шушы Йөзьеллыклар турында үз уйларына багышлады. Ул ерактагы киләчәктә кешелекнең эволюцияләнгән ботагы, билгесез җан ияләре, бәлки, безне тыкшынудан саклап калган һәм Чынбарлык Үзгәртү буенча эшебезгә чик куярга ниятләгән гайре табигый кешеләр яшеренеп ятадыр, дип курка. Ул алар 100000-нче йөзьеллыкта киртә куйганнар дип уйлый. Аннары без сине таптык, һәм Исәпләүче Твиссел үзенең коточкыч төшне турында онытты. Ул миңа барьерны сизеп алды да, Мәңгелекне коткару проблемасына әйләнеп кайтты.
Ләкин аның куркулары миңа күчте. Мин барьерның булганын белә идем. Мәңгелеләрнең берсе дә аны куя алмый, чөнки, Твиссел сүзләренчә, мондый нәрсә теоретик яктан акылга сыймаслык нәрсә! Хәер, бәлки, Мәңгелеләрнең фән җитәрлек үсмәгәндер. Ләкин киртә бар иде. Һәм кемдер аны куйды.
Әлбәттә, кайбер нәрсәдә Твиссел ялгыша. Аңа кешелер эволюцияләргә тиеш кебек тоела, ләкин бу алай түгел. Палеонтология Мәңгелектә популяр фәннәр санына керми, ләкин ул Башлангыч Дәверенәң соңгы Йөзьеллыгында уңышлы үсеш алды, шулай булгач, мин анда кайбер мәгънәне аңлыйм. Һәм менә нәрсә билгеле: тере җан ияләре Әйләнә-тирә мохиттәге Үзгәрешләр йогынтысында гына эволюцияләнә. Әгәр чолганыш тотрыклы икән, бу затлар да миллионлаган йөз еллар дәвамында үзгәрешсез кала. Башлангыч кеше бик тиз эволюцияләде, чөнки ул даими үзгәреп торган кырыс шартларда яшәгән. Әмма кеше үз теләге белән мохитын үзгәртергә өйрәнүгә, ул, әлбәттә, эволюцияләүдән туктады.
— Мин синең нәрсә турында сөйләгәнеңне күз алдына да китерә алмыйм, - диде Нойс, тамчы да йомшармыйча, - синең безнең турында бер сүз дә әйтмәвеңне генә аңладым, ә бу мине хәзер кызыксындыра торган бердәнбер тема. Харланның йөзендә бер генә мускул да селкенмәде.
— Шулай итеп, бу заманның блокировкасы нинди максат күзәтте соң? - дип дәвам итте ул. - Син котырган идең. Барьер ни өчен кирәк булган? Шуннан соң мин үз-үземә сорау бирдем: киртә куелганмы, юкмы, ул булмаса, нәрсә булмас иде?
Харлан, үзенең авыр, килбәтсез ботинкаларына карап, беравык дәшми торды. Ул аларны нинди җиңел хәл белән төшерер иде дип уйлады...
— Бу сорауга бер генә җавап булырга мөмкин. Барьерга бәрелгәч, ярсып башымны югалттым һәм, аның ярдәме белән Финжидан тануны тартып алу өчен, авырту-сиптергеч артыннан чаптым. Ә аннары мин сине коткарыр өчен Мәңгелек тәвәккәлләргә булдым, һәм сине мәңгегә югалттым дип уйлап, Мәңгелекнең гомерен харап итә яздым. Аңлыйсыңмы?
Нойс аңа ышанмау һәм курку катыш чырай белән карады.
— Киләчәк кешеләре сине бу гамәлләрне кылырга мәҗбүр итте дип әйтмәкче буласыңмы? Алар синең яктан нәкъ менә шундый реакциягә нәрсә исәп тотканнар?
— Әйе. Һәм миңа алай карама. Әйе. Син моның барысын да үзгәртүен аңламыйсыңмыни. Мин үз теләгем белән эшләгәнчегә кадәр үз гамәлләрем өчен җавап бирергә риза. Ләкин мине мавыктырганнарын, кемнеңдер минем хисләрем белән идарә итүен һәм минем хисләрем белән манипуляцияләвен белү, мин тиешле программаны салу да җиткән Исәпләү машинасы кебек...
Харлан кинәт аның кычкырганын аңлап алды һәм тотлыгып калды. Берничә секунд көтеп торгач, ул сүзендә дәвам итте:
— Минем кемнеңдер кулында, минем көчемнән югарырак марионетка гына булуымны белергә. Мин эшләгән нәрсәләрнең барысын да төзәтергә тиешмен. Бары тик шуннан соң гына мин тынычлык таба алачакмын.
Бәлки, ул аны шул вакытта табар да. Түгәрәк йомыла. Үзен көткән шәхси фаҗигасенә карамастан, бурыч хисе барыбер тантана итә.
Нойс кыяр-кыймас кына аңа таба кулын сузды, ләкин ул читкәрәк китте.
— Барысы да көйләнгән иде. Минем синең белән очрашуым. Соңыннан булган бөтен нәрсә. Минем характерым анализланган иде. Бу күренеп тора. Гамәл һәм реакция. Бу төймәгә басыгыз - һәм кеше монда сугыша. Икенчесенә төртегез.
Оят һәм үкенү аңа сөйләргә комачаулый иде.
— Тик мин башта бер нәрсәне генә аңламадым: Куперны Башлангыч Дәвергә җибәрергә тиешлекләрен ничек сизенгән идем. Дөньяда иң акылга сыймаслык фараз. Минем аның өчен бернинди нигезем дә юк иде. Твиссел моның белән берничек тә килешә алмады. Минем математиканы начар белүемә, дөрес нәтиҗәгә килә алуыма ул берничә тапкыр гаҗәпләнде.
Шулай да сизенгән идем. Беләсеңме, бу юрау беренче тапкыр минем башыма килде. Нәкъ шул төнне. Син йоклый идең, ә мин йоклый алмадым. Минем ниндидер бер сәер тойгым бар иде, әйтерсең лә, миңа, һичшиксез, нәрсәдер искә төшерергә кирәк иде, минем башымда ниндидер бер уй чагылып китте. Мин уйладым һәм уйладым, Купер белән бәйле булган бөтен нәрсәнең мәгънәсен кинәт аңламадым, һәм шул ук вакытта минем башымда, мин Мәңгелекне юк итә алырлык хәлдә, дигән фикер чагылды. Соңрак мин математика тарихын өйрәндем, ләкин моның инде кирәге юк иде. Мин болай да барысын да белә идем. Алай гына да түгел, мин моңа тулысынча ышана идем. Ничек? Ни өчен?
Нойс аңа шикләнеп карады. Шуннан соң инде ул аның кулыннан тотып карамады.
— Шулай ук син Яшерен Йөзьеллыкның кешеләрен бу да төзегән дип әйтмәкче буласыңмы? Бу фикерләрне синең миеңә нәрсә салдылар һәм синең гамәлләреңне юнәлдерделәр?
— Әйе, әйе! Нәкъ менә шуны эшләделәр дә. Ләкин алар эшне ахырына кадәр җиткермәгәннәр. Түгәрәк йомыла, ләкин ул әле йомылмаячак.
— Ләкин алар хәзер ничек тә булса берәр нәрсә эшли алалар? Алар монда юк бит?
— Юк? - Аның тавышы шундый тонык яңгырады, Нойс агарынып китте.
— Күзгә күренми торган җан ияләре? - дип пышылдады ул. Юк, артык җан түгел. Мин сиңа үз чолганышымны, үз мохитеңне тудырып, кеше эволюцияләми башлады дип аңлаттым инде. Яшерен Йөзьеллыкларның кешесе - гомо сапиенс тавышы. Тән һәм каннан гади кеше. Ул чагында алар тәгаен монда юктыр. - Монда син бар, Нойс, - диде Харлан күңелсез генә. — Әйе. Һәм син. Һәм башка беркем дә юк.
— Син дә, мин дә, - дип килеште Харлан, - һәм шуннан артык кеше юк. Ябык Йөзьеллыкларның хатын-кызы һәм мин... Җитәр кыланырга, Нойс. Үтенәм.
Ул, коты очып, аңа карады.
— Ни сөйлисең син, Эндрю?
— Мин нәрсә әйтергә тиеш. Итле эчемлек белән эчемлек эчемлек эчерткән кичне син миңа нәрсә такылдыйсың? Синең ягымлы тавышың... ягымлы сүзләрең... Ул чагында мин берни дә аңламадым, ләкин аңлы рәвештә барысын да истә калдырдым. Нигә болай назлы итеп пышылдадың? Үткәннәргә җибәрелгән Купере турындамы? Мәңгелек гыйбадәтханәне җимерүче Самсон турындамы? Шулай бит?
— Мин хәтта бу Самсонның кем икәнен дә белмим, - диде Нойс.