Мәңгелек ахыры - 14

— Сиңа бу хакта чамалавы кыен түгел. Әйт әле, син беренче тапкыр 482 йөзьеллыкта пәйда булдыңмы? Син кем урынын алдың? Әллә син болай гына... Йөзьеллыкка кердеңме? 2456-нчыдан белгеч минем үтенечем буенча синең Язмышсыңны исәпләде. Яңа Чынбарлыкта син яшәмәдең. Синең хәтта Аналогың да юк иде. Гаҗәп, әлбәттә, мондый зур булмаган Үзгәрешләр өчен, әмма шулай да мөмкин. Аннары Язмышны-Хисапчы миңа бер әйбер әйтте, һәм мин аны ишеттем, ләкин аңламадым. Гаҗәп, мин аның сүзләрен гомумән истә калдырдым. Бәлки, ул чагында ук алар миндә ниндидер бер кылга кагылгандыр, тик мин синең сүзләреңә колак салыр өчен артык шыксыз идем. Менә нәрсә әйтте ул: СЕЗ МИҢА БИРГӘН ФАКТЛАРНЫ КОМБИНАЦИЯЛӘГӘНДӘ, МИҢ АНЫҢ АЛДАГЫ ЧЫНБАРЛЫКТА НИЧЕК ЯШӘВЕН АҢЛАП БЕТЕРМИМ.
Ул хаклы иде. Син анда булмадың да. Син ерак киләчәктән килмешәк идең һәм минем белән уйнадың, Финжи да, үз максатыңда.
— Эндрю...
— Барысы да туры килә. Ничек мин шундый сукыр була алдым? Синең китапханәдәге китап - "Социаль һәм икътисадый тарих" исеме астында. Мин аңа бәрелеп гаҗәпләндем. Ләкин ул сиңа кирәк иде бит, дөрес бит, рольгә керер өчен. Һәм тагын бер. Безнең Яшерен Йөзьеллыклар сәяхәтебезне хәтерлисеңме? Син бит бу капсуланы 111394 йөзьеллыкта туктаттың. Син аны һич кичектермичә туктаттың. Син капсула белән кайда идарә итәргә өйрәндең? Чөнки, күрәсең, бу синең Вакытлыктагы беренче сәяхәтең иде, сүз уңаеннан, ни өчен нәкъ менә 111394-нчедә? Бу нәрсә, синең туган йөзең?
— Нигә алдың мине? - дип сорады ул әкрен генә.
— Харлан көтмәгәндә кычкырып җибәрде: Анда син нәрсә эшли алыр идең икән, мин белмим. Ләкин син монда ярдәмчесез, чөнки мин сине үртәргә өлгердем. Дөресен генә әйт: болар барысы да дөрес! Дөресен генә әйт!
Ачуыннан пароксизмда ул сикереп торды да аңа кизәнде. Ләйсән селкенмәде дә. Аның йөзе бөтенләй тыныч иде. Ул үтә күренмәле җылы балавыздан коелган искиткеч статуя булып тоелды. Харланның кулы һавада асылынып калды.
— Дөресен әйт! - дип кабатлады ул.
— Шушы фикерләрдән соң син һаман да шикләнәсең микәнни? - дип сорады ул. Дөресен генә әйткәндә, моның нинди әһәмияте бар соң?
Харлан күңелендә яңадан котырыну дулкыны кузгалуын сизде.
— Дөресен әйт: миңа соңыннан үкенү дә, кызгану да сизмәскә.
— Үкенеч?
— Нойс, минем үзем белән аннигилятор бар, һәм мин сине үтерергә катгый карар кылдым.

18 бүлек
Чиксез юл башлангычы.
Аннигиляторның көпшә авызы Нойска караган. Ләкин Харланның тавышында ышаныч юк иде, аның йөрәк түрендә, тәвәккәллек калдыгын ияртеп, уйлар яңадан шиккә төштеләр.
Нигә җавап бирми ул? Аның ясалма тыныч булуы артында нәрсә яшеренә?
Ул аны үтерә аламыни?
Аны исән калдырырга ярыймыни?
— Ник дәшмисең? - диде ул карлыккан тавыш белән.
Ул, үзенә ясалган аннигиляторны сизмәгән кебек, кулларын тезләренә кушырып, җайлап утырды. Аннан ваз кичүдә серле, мистик бер көч сизелеп тора иде. Ниһаять, ул сөйли башлагач, аның тавышы катырак тыныч яңгырады:
— Син мине үтерергә телисең, ләкин Мәңгелекне коткаруның башка ысулын күрмәгәнгә түгел. Син бит минем кулларымны, аякларымны бәйләп, авызымны чүпрәк белән томалап, мәгарәдә калдырып, таң атканда тыныч кына юлга чыга алыр идең. Яки мине үзем белән алып, чүлдә ташларга. Яки Твисселдан мине бикләнеп кайтканчы тотып торуларын сорарга. Юк шул, тик минем үлемем генә сине канәгатьләндерә ала. Беләсеңме ни өчен? Чөнки син ышанасың, мин сине үз челтәремә җәлеп иттем һәм Мәңгелек хыянәткә этәрдем. Син мине алдаган һәм синең мәхәббәтеңә хыянәт иткән өчен үтермәкче буласың; һәм моның гадел үч алуы дип үзеңне ышандырырга кирәкми. Син бары рәнҗетелгән горурлыгың өчен үч аласың, менә шул.
Харлан бөреште.
— Ләкин син бит Яшерен Йөзьеллыкларнан? Җавап бир!
— Әйе, - дип җавап бирде Нойс. - Нигә атмыйсың?
Харланның бармаклары пуск төймәсендә аннигиляторның калтырана башлады. Ләкин шик-шөбһәләр аны ташламады. Ул, үзенең мәхәббәте калдыгына ябышып, үзен акларга тырышып карады. Бәлки, аның шик-шөбһәләренә төшенеп җиткәндер, ул, үлем белән уйнап, юри үз-үзенә сүз куша торгандыр? Бәлки, ул сөйгән кешесен мәңгегә югалтканга куркучы шашкан хатын-кызның ахмак сүгенүе генәдер?
Юк! Шулай итеп, 289-нчының баллы-төче һәм сентименталь традицияләрендә язылган фильмнар герое үз-үзен шулай тота ала иде, ләкин берничек тә Нойс түгел. Ул үзен кире каккан сөяркәсенең кулында, сынган лалә чәчкәсе кебек, үлүчеләрдән түгел иде.
Ләкин ни өчен ул Харланның аны үтерергә тәвәккәллегенә шикләнә? Эш нәрсәдә? Үзенең чарасыз булуына ышанып, әле һаман да Аннаны яратканын бик яхшы белүендә түгелме соң? Бу мәхәббәтнең хәлиткеч мизгелдә аны аяк-куллары белән бәйләп куя, ихтыярын буйсындыручы кешегә әйләндерә дип санамыймы ул?
Сугу кашка түгел, күзгә туры килде. Куркуыннан туктап, бармагы ычкындыру төймәсенә каты гына ятты.
— Син акрын, - дип яңадан сүзгә кереште Нойс. - Бәлки, син минем аклануларымны көтәрсең?
Харлан, мыскыллы көлемсерәп: — Синең аклануларың бар икән? - дип сорады.
Ләкин күңел түрендә ул кичектерүгә шат иде. Ул үзенә аннигилятор төймәсенә басарга туры килгән мизгелне генә ерагайтты.
«Сөйләсен, - дип уйлады ул. – Яшерен Йөзьеллыклар турында ул никадәр күбрәк сөйләсә, Мәңгелек өчен дә шулкадәр яхшырак».
Бу фикер аны үз күз алдында күтәрде, каты сәясәтнең кыяфәтен икеләнебрәк сиздерде. Аның күз карашында бераз тынычлык һәм ышаныч күренде.
— Сине Яшерен Йөзьеллыклар кызыксындырамы? - дип дәвам итте Нойс, аның фикерләрен укыгандай. - Әгәр шулай икән, минем аклануым кыен түгел. Сине нәрсә кызыксындыра? Син, мәсәлән, 150000-нче Йөзьеллыктан соң кешелекнең Җир йөзеннән ни өчен юкка чыгуын белергә теләмисеңме?
Харлан мәгълүматларын сорарга да, сатып алырга да җыенмаган. Аның аннигиляторы бар иде, һәм ул бернинди йомшаклык билгеләрен күрсәтмәскә карар итте.
— Сөйлә! - диде ул, өзек-өзек итеп һәм, аның мыскыллы елмаюын күреп, кып-кызыл булды.
— Мәңгелек 10000-нчегә барып җиткәнче, ерактагы Йөзъеллыкларга җиткәнче, без Мәңгелек яшәү турында белдек. Сүз уңаеннан, син хаклы идең, мин чыннан да 111394-нчедән. Без дә Вакыт сәяхәт итә беләбез, әмма безнең этика безгә моны эшләргә рөхсәт итми. Матди объектларны Вакыт эчендә күчерәсе урында, без үткән Йөзъеллыкларны күзәтәбез. Үткәннәре генә.
Мәңгелек барлыкка килү турында беренче тапкыр без кыек юл белән белдек. Без үзебезнең Чынбарлык булу ихтималын исәпләдек, һәм безне бу ихтималлыкның бик аз булуы гаҗәпләндерде. Безнең мөмкин булмаган Чынбарлык ничек барлыкка килде? Бу сорау безгә тынычлык бирмәде... Ләкин син мине тыңламыйсың, Эндрю. Бу сиңа бөтенләй кызык түгелме?
Нойс аның исемен электәге шикелле үк интим иркәләү белән әйтте.
Әйтерсең лә, шундый оятсыз фальшь аның колагын чәнчеп алырга тиеш иде, ләкин ул, коты чыгып, хәтта ачуланып та карамаганын хис итте.
— Хатын-кыз, сөйләвеңне дәвам ит, вакыт сузма, - диде ул, үзенең бөтен батырлыгын ярдәмгә чакырып. Ул бу «Эндрю»да яңгыраган җылылык һәм иркәләүне, «хатын-кыз» сүзенә салкын нәфрәт белән тигезләргә тырышты, һәм Нойсның кискен елмаюына янә бердәнбер җавап булды.
— Без үткәннәрдә эзли башладык, - дип дәвам итте ул, - һәм яңадан-яңа Йөзъеллыкларга буйсынучы Мәңгелеккә очрадык. Һәм шул вакытта без биовакытның ниндидер алдагы кисемендә - бездә дә бу төшенчә бар, тик без башка термин белән файдаланабыз - безнең Чынбарлык бөтенләй башка иде. Бу Чынбарлыкны максималь рәвештә яшәү ихтималы белән без Табигый Халәт дип атадык. Без, дөресрәге, безнең Аналогларның кайчандыр шушы Табигый Халәттә яшәгәнлеге безгә ачык иде. Бу Халәтнең табигате турында без ул вакытта ерак күзаллауларга да ия түгел идек.
Әмма без белеп тордык, аңардан читкә тайпылуның сәбәбе Мәңгелек кылган Үзгәрешләрнең берсе булды. Без Табигый Халәтнәң нәрсә икәнен ачыкларга булдык, һәм кирәк була калса, аңа әйләнеп кайтырга булдык. Барыннан да элек без карантин зонасын урнаштырдык, аны сез Яшерен Йөзьеллыклар дип атыйсыз, безнең вакытыбызны Мәңгелектән бүләнәп алырга очөн, 70000-нче Йөзьеллыклардан башлап. Бу изоляция безне алга таба Үзгәрешләрдән сакларга тиеш иде. Ул абсолют гарантия бирмәде, ләкин вакытны отарга мөмкинлек бирде.
Ә аннары без бөтен этика һәм мәдәният белән каршылыкта булган гамәл кылдык. Без үзебезнең киләчәгебезне тикшердек. Безгә кешелекнең язмышын булган Чынбарлыкта, соңыннан аны Табигый Халәт белән чагыштыру өчен, белергә кирәк иде. Димәк, кайдадыр 125000 кешелек дөньясы йолдызларга очу серен ачкан. Кешеләр гиперфәза аша сикерергә өйрәнделәр. Ниһаять, адәм, үзенең Мәңгелек хыялын тормышка ашырып, йолдызларга иреште. Харлан аның сөйләгәнен ныклап тыңлаган. Аның сүзләрендә хакыйкать нәрсә иде? Аны алдарга исәпләү омтылышы гына нәрсә иде?
— Кешеләр йолдызларга җиткәч, алар Җирдән китеп бардылар,- диде ул, аның тавышының чамадан тыш соклануын юкка чыгарырга тырышып. Безнең галимнәребез бу турыда күптән сизенгәннәр иде инде.
— Ул чагында сезнең галимнәрегез ялгыштылар гына. Кешелек Җирдән китәргә омтыла. Бәхетсезлеккә каршы, без Галактиканың бердәнбер акыллы кешеләре түгел. Күп кенә йолдызларның үз планеталары бар. Аларның кайберләрендә цивилизация барлыкка килгән. Дөрес, аларның берсе дә борынгыдан ук кеше белән чагыштыра алмый, әмма әлегә кешеләр унике миллион ярым ел дәвамында Җирдә туңып беткәннәр, яшьрәк цивилизацияләр безне узып, Галактиканы буйсындырганнар.
— Кешелек йолдызларга җиткәндә, Галәмдә инде торак булмаган урыннар калмаган. Разведчиклар адым саен кисәтү билгеләренә юлыктылар: УРЫН МӘШГУЛЬ! ЧИКЛӘРНЕ БОЗМАСКА! КЕРҮ ТЫЕЛГАН! Кешеләр конфликтларга кермәделәр. Алар үзләренең тикшеренү отрядларын чакырып алдылар да Җирдә калдылар. Ләкин кешеләрнең дөньяга карашында борылыш була: туган планета алар өчен иксез-чиксез ирек океаны белән әйләндереп алынган төрмә була...
— Харлан аның сүзен бүлдерде: Безне Яшерен Йөзьеллыкларга җибәрегез, без барысын да төзәтербез. Без үзләштергән Йөзьеллыкларда югары бәхеткә ирешә алдык...
— Иң югары бәхет? - дип көлеп сорады Нойс. - Ә нәрсә соң ул? Бу сорауга кем җавап бирә? Сезнең Исәпләү машиналарыгыз, сезнең Анализаторлар, сезнең Кибермиегез? Ләкин машиналарны кем әзерли? Аларга программаны кем кертә? Аларга кем бәя бирә? Хәтта Кибермие дә кеше белән чагыштырганда зур ачыш түгел, ул проблемаларны тизрәк хәл итә генә, тик тизрәк кенә! Ә Мәңгелек күзлегеннән нәрсә яхшы? Мин сиңа җавап бирермен. Куркынычсызлык. Тагын бер тапкыр Куркынычсызлык! Сак булыгыз! Үлгәнлек! Чарадан башка берни дә юк. Уңышка йөз процент ышанычсыз бернинди куркыныч та юк.
Харлан дәшмәде. Ул, көтелмәгән бер көч белән, Яшерен Йөзьеллыклар кешеләре турында Твиссел белән булган күптән түгел булган сөйләшүне исенә төшерде. "Без гадәттән тыш эшне кудык, гадәти булмаган әйберне кудык", - диде ул чакта Твиссел.
Шулай ук Нойс хаклы микәнни?
— Син уйга калдың бугай, - дип яңадан сүз башлады Нойс. Менә нәрсә турында уйла әле: ни өчен булган Чынбарлыкта кеше, һич тә уңышсызлыкка очрамаса да, космик сәяхәтләр омтылышын әледән-әле ясап карый икән? Һәрбер Йөзьеллыгы, әлбәттә, үткәндәге уңышсызлыклар турында белә. Нигә яңадан һәм яңадан сынап карарга?
— Мин бу мәсьәләне махсус өйрәнү белән шөгыльләнмәдем, - дип, кыюсыз гына мыгырданды Харлан.
Ул һәр меңъеллыкта диярлек Марста барлыкка килгән колонияләр турында тынычсызланып уйлады, һәм һәрвакыт уңышсыз булды. Космик очышлар идеясе хәтта Мәңгелеләр хәлләрдә дә булган сәер таләпчән көч турында уйлады ул. Социолог Кантор Вой электрогравитация космоочкычларын юк иткәч, көрсенеп: «Алар нинди гүзәл иде!» Бу хәбәрне ишеткәч, исәпләү санагычы Нерон Фарукның бик каты сүгенүе һәм, ниһаять, күңелен җиңеләйтергә тырышуы турында ракка каршы сыворотка белән сату итү өчен гомерләрне хурларга кереште. Акыллы затлар авырлыклар чылбырын өзү, Галәм фәзагына чыгу, йолдызларга ирешү омтылышына ия түгелме? Бу омтылыш Кояшлы Системаның үле дөньяларына яңадан һәм яңадан сәяхәт итү өчен, кешене дистәләрчә тапкыр яңадан космик корабльләр булдырырга мәҗбүр итте түгелме? Бары тик очраклы рәвештә генә шул факт булды микән, Үзгәрешләр космик корабльләрне юк итте, ә кешеләр аларны яңадан һәм яңадан төзеде?
— Кешелекне Чынбарлык кайгыларыннан һәм бәхетсезлегеннән саклап, - дип дәвам итте Нойс, - Мәңгелек иминлек аны бөтен триумфлардан һәм яулап алулардан мәхрүм итә. Бары тик бөек сынауларны җиңеп чыккач кына, кешелек гүзәл һәм ирешеп булмаслык биеклекләргә уңышлы күтәрелергә мөмкин. Кешенең хаталарын һәм уңышсызлыкларын юкка чыгарганда, Мәңгелек аңа үз шәхси, күпкә авыррак һәм шуңа күрә аның алдында торган проблемаларның ышанычлырак чишелешләрен табарга ирек бирми; кыенлыкларны җиңәргә, ә алардан качарга ярдәм итми торган чын чишелешләр.
— Иң күп сандагы кешеләрнең бәхете шунда... өйрәтелгән тавыш белән Харлан сөйли башлады, ләкин Нойс аңа әйтеп бетерергә ирек бирмәде:
— Мәңгелек төзелмәгән, ди.
— Һәм нәрсә соң?
— Карале, мин сиңа сөйлим. Вакыт буенча сәяхәт проблемаларын хәл итүгә тотылган көчләр атом физикасын үстерүгә багышланган булыр иде. Мәңгелек урынына йолдызлы кораблар булдырылыр иде. Кешелек дөньясы безнең Чынбарлыкка караганда миллион елга иртәрәк йолдызларга ирешер иде. Галактика ирекле булыр иде, аны кешеләр урнаштырган булыр иде.
Харлан киреләнеп торды: — Без нәрсә отар идек? Без шуңардан бәхетлерәк булыр идекмени?
— «Без» сүзендә кемне күздә тотасың? Кешелек дөньясы кечкенә генә дөнья түгел, ә миллионнар, миллиардлар дөнья булыр иде. Кешенең кодрәте чикләрне белмәгән булыр иде. Һәр дөньяның үз тарихы, үз кыйммәтләре һәм идеаллары, үз юлы белән бәхет эзләү мөмкинлеге булыр иде. Бәхетнең төрләре күп. Бу кешелекнең Табигый Халәте.
— Буш фаразлар нәрсә төзергә, - диде Харлан; ул Нойс тудырган киләчәк картинасы белән мавыгуы өчен үз-үзенә ачуы килгән. - Чыннан да нәрсә буласын каян беләсең?
— Сезне Вакытлыларның наданлыгы көлдерә, чөнки алар бары тик бер генә Чынбарлык бар дип саный. Безне бит Мәңгелеләр наданлыгы көлдерә, алар Чынбарлыкның күп булуын белә, әмма бер генә Чынбарлык яши ала дип уйлый. - Бу сүзләр җыелмасы нәрсәне аңлата? - Без Чынбарлыкларны исәпләп чыгармыйбыз; моның урынына без аларны күзәтәбез. Без тормышка ашмаган Чынбарлыкларны Нереальлеге халәтендә күрә алабыз.
— Күләгәләрнең тылсымлы иле кебегрәк, анда "мөмкин" белән "әгәр" качышка уйный микән?
— Әйе, синең сарказмларың монда юк.
— Ә сез моны ничек эшлисез?
— Мин моны аңлата алмыйм, Эндрю, - диде Нойс, бераз тын торгач. - Без аларны аңламаган бик күп әйберләр бар. Син Кибермиенең төзелешен аңлата аласыңмы? Шулай да син аның барлыгын һәм эшләвен беләсең.
— Шуннан ни булган?
— Без Чынбарлыкларны күзәтергә өйрәндек һәм алар арасында кешелекнең Табигый Халәте булган нәрсәләрне таптык. Мин сиңа аның турында сөйләп бирдем инде. Аннары без Табигый Халәтен юкка чыгарган Үзгәрешне таптык. Ул Мәңгелек тормышка ашыра торган Үзгәрешләр берсе түгел иде; ул Мәңгелек төзүдән гыйбарәт, аның яшәү фактында. Бөтен кешелек дөньясы өчен карарлар кабул итәргә, кешелек дөньясы өчен аның киләчәген сайларга мөмкинлек бирә торган теләсә нинди система, һичшиксез, югары яхшылык итеп уртача һәм куркынычсызлыкны - уртаклык синонимнарын саный башлауларына китерә. Мондый Чынбарлыкта йолдызлар ирешеп булмый. Мәңгелек яшәеше Галактиканы кеше буйсындырмый. Йолдызларга ирешү өчен, башта Мәңгелекне бетерергә кирәк.
Мөмкин булган Чынбарлыклар саны чиксез зур. Һәм һәр Чынбарлыкның бик күп төрле вариацияләре бар. Мәсәлән, Мәңгелек яшәү булган Чынбарлыклар саны чиксез; Мәңгелек яшәмәгән Чынбарлыклар саны чиксез; һәм, ниһаять, Мәңгелек яшәгән, әмма юк ителгән Чынбарлыклар саны шулай ук чиксез. Минем Йөзьеллыгымның соңгы кешеләре арасында миңа төп роль бирелгән Чынбарлык төркемен сайладылар.
Боларның барысы да минем катнашымнан башка уйланылган иде. Мине бу бурыч өчен Купер әзерләгән кебек үк әзерләделәр. Әмма мин Мәңгелекне юкка чыгара алган Чынбарлыклар саны да чиксез зур. Миңа сайлауга иң гади булып күренгән биш вариант тәкъдим иттеләр. Алар арасында мин син булган бердәнбер Чынбарлыкны сайладым.
— Нәкъ менә шуны сайларга сине нәрсә мәҗбүр итте соң? - дип сорады Харлан.
Нойс күзләрен түбән төшерде.
— Мин сине яратам, аңла шуны. Без очрашканчы ук, мин сине яраттым. - Ул моны шундый чын күңелдән әйтте, хәтта Харлан хәйран калды.
«Ләкин бу уен гына бит», - дип уйлады ул җирәнеп.
— Көлмә миннән, - аның тавышында газаплану яңгырый.
— Мин көлмим. Барлык Чынбарлыклардан мин үземне 482-нче Йөзьеллыкта җибәрүчеләрне сайладым, анда мин башта Финжины, ә аннары сине очраттым. Мин син яраткан Чынбарлыкны сайладым; Син мине Үзгәртү коткарып Мәңгелеккә алып киткән минем туган Йөзьеллыкта яшереп калдырган Чынбарлык; Син Куперны 24-нче гасырда урынына Башлангыч Дәверенәң 20-нче гасырында җибәргән Чынбарлык. Без синең белән шушы Йөзьеллыкка Куперны эзләргә киттек һәм анда безнең көннәр ахырына кадәр калдык. Мин бер-беребезне яратуыбызны һәм бәхетле булуыбызны күрдем. Бу һич тә көлке түгел, Мин безнең мәхәббәтебез булган Чынбарлыкны сайладым.
— Рыялану. Тоташ хәйлә! Мин сиңа ышанам дип уйлыйсыңмы әллә? - Башына килгән яңа дәлилне аңларга теләп, ул бер генә секундка тынып калды. - Тукта! Син барысын да алдан белдем, дидеңме? Булырга тиешле бөтен нәрсәне?
— Әйе.
— Алайса ялганлыйсың. Бары да аннигилятор белән бетәчәген белер идең. Уңышсызлыкка дучар булачагыңны алдан ук белер идең. Ни диярсең моңа?
Нойс әкрен генә көрсенеп куйды:
— Мин сиңа һәр Чынбарлыкның бик күп вариацияләре булуын аңлаттым инде. Әлеге Чынбарлыкны ничек кенә фокусласак та, без һәрвакыт чынлыкта бик күп охшаш Чынбарлыкларны күзәтәбез. Фокусировка никадәр кискенрәк булса, билгесезлек шулкадәр азрак, ләкин теоретик яктан камил кискенлеккә ирешү мөмкин түгел. Очраклы вариация нәтиҗәне боза дигән ихтималлык беркайчан да нульгә тигез түгел. Барысы да кечкенә генә бер тайпылышны бозды.
— Нинди?
— Мин синең кире кайтуыңны 100000-нчедә Вакыт чикләвен алганнан соң көттем. Ләкин син үзең генә кайтырга тиеш идең. Менә ни өчен мин беренче моментта, синең белән Исәпләүче Твисселны күргәч, шундый курыктым.
Харлан ни уйларга да белмәде. Очын нинди оста йөртә ул!
— Мин тагын да ныграк курыккан булыр идем, - дип дәвам итте Нойс, - әгәр мин ул чагында бу вариациянең бөтен әһәмиятен аңлаган булсам. Син үзең генә кайт, мине Башлангыч Дәвергә үзең белән алыр идең, һәм монда миңа булган мәхәббәттән, кешелеккә мәхәббәттән Куперны эзләп таба алмас идең. Сезнең бозык даирәгез тузган булыр иде, Мәңгелек белән эш беткән булыр иде, ә без бәхетле булыр идек.
Әмма очраклы вариация булды - син Твиссел белән кайттың. Юлда ул сиңа Яшерен Йөзьеллыклар белән бәйле үз коточкыч төшләрне сөйләп бирде һәм шул рәвешле сине минем күңелемдә шик-шөбһәгә салырга мәҗбүр иткән уйларың чылбырына нигез салды. Һәм менә безнең арада аннигилятор. Бу ахыры, Эндрю. Ата аласың. Сиңа бернәрсә дә комачау итмәс.
Харланның бармакларын кысты, аннигилятор сабын чытырдатып кысты. Ул аны икенче кулына күчерде. Аның сөйләвендә бер генә йомшак урын да юкмыни? Ә ул, Нойсның килеп чыгышына ышанырга кирәк, дип өметләнгән иде, аның бөтен шик-шөбһәләре бетәчәк. Беркатлы хыяллар!
— Ләкин ни өчен мине Башлангыч Дәвергә җибәрергә кирәк булды? Ни өчен Куперны монда җибәргәндә бер сугу белән Мәңгелек дөньясын юкка чыгармаска?
— Чөнки Мәңгелекне юк итү генә җитми әле, - дип җавап бирде Нойс. - Теләсә нинди формада Мәңгелекнең яңа барлыкка килү ихтималын минимумга җиткерергә кирәк. Без нәкъ менә шул моментны очраклы гына сайламадык. Монда хәзер 1932 ел. Миңа 20нче Йөзьеллыкта Апеннинский дип аталган ярымутрауга хат җибәрергә туры киләчәк. Әгәр мин бу хатны җибәрсәм, берничә елдан бер итальян физик уранны нейтроннар белән бомбага тоту буенча экспериментлар башлаячак. Минем хат - сезнең телдә - ул МКҮ.
Харланга куркыныч булып китте.
— Син Башлангыч тарихны үзгәртергә җыенасыңмы?
— Әйе. Минем бурыч әнә шунда. Яңа, инде ахыргы Чынбарлыкта беренче атом-төш шартлавы 30 нчы Йөзьеллыкта түгел, ә 1945 елда булачак.
— Күз алдына китерәсеңме, бу нинди нәтиҗәләргә китерергә мөмкин? Сез кешелек дөньясына нинди куркыныч янавын аңларга сәләтлеме?
— Әйе. Без моның куркыныч икәнен беләбез. Җир гаять зур радиоактив зиратка әйләнәчәк дигән билгеле бер куркыныч бар. Ләкин без кешелернең акылына ышанабыз.
— Сезнеңчә, бу куркыныч нәрсәне аклый соң?
— Галактиканы кеше итеп сөюе. Табигый Халәткә кайту. Кешелек тарихының табигый үсеше.
— Сез тагын тыкшынуда Мәңгелекне гаепләргә куркмасызмы?
— Без Мәңгелекне кешелекне куркынычсызлык өчен төрмәдә тоту өчен өзлексез тыкшынуында гаеплибез. Без бит Мәңгелек беркайчан да килеп чыкмасын өчен бер генә тапкыр катнашабыз.
— Юк, Мәңгелек яшәсен; кешелек аның җитәкчелегеннән башка гына һәлак булырга мөмкин. Харлан, котырган дәлилләргә бик нык ябышып:
— Белгәнеңчә. Кулыңда сайла. Әгәр дә син кешелекнең киләчәген психопатлар таләп итсен дисәң...
— Психопатлар белән?! - дип шартлады Харлан.
— Әллә юкмы? Син бит аларны яхшы беләсең. Үзең уйла.
Харлан аңа коты чыгып карады, ләкин үз ихтыярына каршы аны истәлекләр дулкыны каплады.
Ул Укучыларның Чынбарлык турында дөреслекне белүләрен һәм аның классындагы Укучы Латуреттның үз-үзенә кул салырга маташуын исенә төшерде. Аны коткардылар, ул хәтта Мәңгеле булды һәм аннары Үзгәрешләр проектларын төзеде, ләкин аның күңелендә бу тарихның нинди шрамнар калдырганын беркем дә белми иде. Ул Мәңгелекнең каста системасын, туган вакытларын сагынуын, гадәти булмаган никахсыз тормышны исенә төшерде. Ул техникларга нәфрәт белән чыгучы үз гаебен аңлы рәвештә тоюын исенә төшерде. Ул Советны җимерүче склокаларны исенә төшерде; Твисселга каршы карьера күзлегеннән интригалы Финжи һәм Финжи өчен шымчылык итүче Твиссел турында. Ул Сеннорны исенә төшерде, анда бөтен дөньяга карата каршылыклар хисе туган иде.
Ул Твиссел үзенең бөек, җылытмаган Твиссел кануннарын бозуын исенә төшерде.
Аннары ул үзе турында уйлады.
Аңа ул һәрвакыт Мәңгелекне нәкъ менә шундый итеп белгән кебек тоелды. Югыйсә, нигә аның аны юкка чыгару теләге туа? Ләкин ул беркайчан да моны икърар итмәде, шушы мизгелгә кадәр ул дөреслекне күзләренә карарга кыюлыгы җитмәде.
Хәзер ул үзенең Чынбарлыктагы кебек Мәңгелек булуын ачык күрде, - кешеләр тормышы белән чуарланган, контексттан рәхимсез ертылган клоака психозлары.
Аның күзләрендәге курку хисе каушау белән алмашынды.
— Хәзер син мине аңлыйсыңмы, Эндрю? - диде Нойс ягымлы һәм ягымлы тавыш белән. - Алайса, минем белән мәгарәдән чыгарга кил.
Төштәге кебек, берничә секунд эчендә булган текә Үзгәрештән аңына килә алмыйча, Нойс артыннан иярде. Беренче тапкыр аннигилятор көпшәсе аны Нойс йөрәге белән тоташтырган туры сызыктан читкә тайпылды. Көнчыгышта күк йөзе инде сүрелә башлаган иде, һәм капсуланың күк күкрәве аның фонында авыр күләгә булып күренә иде. Темпораль кыр пәрдәсе астында капсулалар тонык һәм томанлы булып күренәләр.
— Кара аны, безнең каршыбызда Җир, - диде Нойс, - ләкин кешелекнең мәңгеле һәм бердәнбер сыеныр урыны түгел, бәлки аның бишеге, иксез-чиксез маҗараларның башлангыч ноктасы гына. Син карар кабул итәргә тиеш. Кешеләрнең киләчәге синең кулыңда. Биовакыт кыры безне Үзгәреш нәтиҗәләреннән саклаячак, Купер югалып булачак, Мәңгелек һәлак булачак, ә аның белән бергә минем Йөзьеллыгымның Чынбарлыгы булуы да югалып булачак, әмма кешелек булып калачак һәм без синең белән калачакбыз. Безнең балаларыбыз һәм оныкларыбыз булачак, һәм алар адәмның йолдызларга ирешүенә шаһит булачак.
Харлан борылды һәм аның елмаюын күрде. Ул яңадан элекке Нойсны күрде, аны ул белә һәм ярата иде; һәм, электәге кебек, аңа күз салганда аның йөрәге көчлерәк тибә башлады.
Ләкин ул бу карарны кабул иткәнен үзе дә белми иде, әлегә капсула тавышсыз юкка чыкмады, инде күк йөзенең алсу сызыгын капламый.
Аңа сыенган Нойсны кочаклап, ул бу юкка чыгу Мәңгелек өчен ахыры дигәнне аңлатуын аңлады... һәм Чиксез Юл башлангычы.


ИСХАК (АЙЗЕК) АЗИМОВ
(1920) - танылган Америка язучысы-фантаст, эре галим-химик. 1946 елдан 1958 елга кадәр ул Колумбия һәм Гарвард университетларында лекцияләр укый һәм укыта. И. Азимовның «Вестада ташланган» дигән беренче фәнни-фантастик хикәясе «Эмейзинг сториз» журналында 1939 елда барлыкка килә. Язучыга таныклыкны аның 1941 елда басылган "Төн башы" хикәясе алып килгән. Аннары аның авантюр-фантастик, космик романнары барлыкка килде "Нигезләме", "Корыч мәгарәләр", "Космос агымлары", "Мин - робот", "Җирдә урыннар җитәрлек" фәнни-фантастик хикәяләр җыентыклары. "Мәңгелек ахыры" романы беренче тапкыр 1952 елда басылган. 1958 елдан И. Азимов фантастика генә язмый, аның тагын мавыгуы - фәнни-популяр әдәбият.
"Мәңгелек ахыры" романын, анда кайбер ирекле юл куюлар сылтавы белән, "фәнни-фантастик" эпитетында кире кагу, нинди дә булса әдәби әсәрнең чынбарлыгында шикләнү аның геройлары - уйлап чыгарылган йөзләр булуына нигезләнеп кенә булыр иде.
"Мәңгелек ахыры" - ул вакытның үзенчәлекләре һәм тарихтагы очраклылык турында аңлату гына түгел, ә кешелекнең гасыр фәнни-техник революциясенең мөмкин булган социаль нәтиҗәләре турында фәнни-фантастик роман. Автор ясаган гипотетик фаразлардан башка мавыктыргыч роман да, бөек кешелеккә юлда реаль куркынычлар турында үз вакытында кисәтү дә булмас иде. Тегесе дә, бусы өчен дә без Азимовка язучы, галим һәм гуманист буларак кына рәхмәтле була алабыз.