Мәңгелек ахыры - 02

Финжиның кечкенә генә, ышанмаучан кысылган авызы һәм усал күзләре бар булган, алар аның кыяфәтенә берничек тә туры килми; борыны урынына түгәрәк кабартма, яңагы урынына - ике көлчә зуррак. Кыш Бабайның борынгы рәсеменә, яки Санта Клауска, яки изге Николайга охшар өчен, аңа алой буяу һәм ак сакал гына җитмәгән. Харлан өч исемне дә белә. Мәңгеле кешегә аларның берсен генә булса да ишетергә туры килүенә ул шикләнде. Харлан үзенең мондый белемен яшергән, әмма күңел түрендә ул алар белән горурлана иде. Мәктәптә беренче көннәреннән үк ул Башлангыч көнкүреш тарихы белән мавыккан, һәм Остаз Ярроу аның мавыгуын хуплаган. Акрынлап Харлан Мәңгелекнең нигезе салынган 27-нче йөзьеллыкта гына түгел, ә 24-нче йөзьеллыкта Темпораль кыр ачылышына кадәр булган әлеге шаккаткыч Йөзьеллыкларны чын-чынлап яратты. Ул борынгы китапларны һәм журналларны өйрәнә. Кирәкле материаллар эзләгәндә аңа хәтта керергә дә туры килә иде - әгәр рөхсәт ала алсаң - ерак үткәнгә, Мәңгелекнең беренче Йөзьеллыкларына. Унбиш ел эчендә ул кәгазьдә басылган китаплардан тулысынча диярлек торган яхшы шәхси китапханә туплый алган. Анда Уэллс исемле кеше тарафыннан язылган томик була, һәм аның авторын В.Шекспир дип атаган тагын берсе - барысы да ниндидер тарихкача булган хикәяләүләр. Ләкин аның коллекциясенең чын энҗесе Башлангыч тормыш атналыгының үрелгән томнарының тулы җыелышы була, бу атналык искиткеч күп урыннар били, ләкин ул бары тик сентиментальлектән генә микропленканы алыштырырга батырчылык итми. Вакыт-вакыт ул үзе дә онытылып шушы сәер дөньяга чума, анда тормыш тормышны булган, ә үлем - үлем, анда кеше кире кайтмаслык карар кабул иткән, анда явызлыкка каршы тору да, яхшылыкка каршы тору да мөмкин булмаган һәм Ватерлоо янындагы сугыш, бервакыт җиңелгән булса да, оттырган һәм мәңгегә оттырган булып калган. Борынгы бер мәкаль бик ошый иде аңа. Анда каләм белән язылган бу сүзләрне инде тупас тимер корал белән дә юк итү мөмкин түгел дип язылган иде.
Моңардан соң аңа, Мәңгелекке - дөньяда - Чынбарлык ниндидер бер мизгел һәм үзгәрүчән нәрсә булган һәм аның кебек кешеләр үз кулларында кешелек язмышын үз кулларында тоткан, аларга теләк буенча яхшы форма биргән дөньяга әйләнеп кайту бик кыен булды!
Ләкин Кыш Бабай белән охшашлыгы тиз арада юкка чыкты, тик Финжи гына эшлекле, боеручан тавыш белән сөйләшә башлау белән:
— Хәзерге Чынбарлыкны алдан өйрәнүгә сез иртәгә үк керешәчәксез. Мин бу өйрәнүнең җентекле, пөхтә һәм конкрет булуын таләп итәм. Мин аз гына да эленке-салынкылыкны түзмәячәкмен. Сезнең беренче фәза-хронологик Инструкциягез иртәгә иртән әзер булачак. Үзләштердегезме?
— Әйе, Исәпләүче, - дип җавап бирде Харлан.
Ул чагында инде ул үзе өчен ачы нәтиҗәгә килде, аларны үртәргә мөмкин булмас.
Икенче көнне иртән Харлан үз инструкциясен Кибермие тасмасында тишелгән перфорацияләрнең катлаулы бизәкләре рәвешендә ала. Эшчәнлегенең иң башында кечкенә генә булса да хата ясаудан куркып, Харлан аны Вакытлар-арасына телгә кесә дешифраторы ярдәмендә күчерде. Әлбәттә, ул перфотасмаларны күзләренә күптән укый белә иде инде.
Инструкция аңа ул кайда 482-нче Йөзьеллыклар дөньясында булырга мөмкин, ә кайда - аңа нәрсә рөхсәт ителә, ә нәрсәдән теләсә нинди бәя белән качарга тиеш булуын аңлата. Әгәр дә анда булу Чынбарлык өчен куркыныч тудырмаган урында гына рөхсәт ителә икән. 482-нче Йөзьеллык Харланга ошамады. Ул аның кырыс һәм аскетик гомеренә бер дә охшамаган. Харлан аңлаганча, этник һәм мораль булмаган. Бу матриархатның күпсанлы билгеләре булган тупас материаль ләззәтләр чоры иде. Гаилә юридик яктан танылмаган һәм парлар бергә кушылып, үзара ризалык биргән, моннан тыш аларны бернәрсә дә бәйләмәгән.
Бу җәмгыятьнең Харланны җирәндерүе турында йөзләгән сәбәп бар иде, һәм ул күңеленнән Үзгәреш турында хыяллана иде. Аның башына күп тапкырлар шундый уй килде: шушы Йөзьеллыкларда ул, башка Вакыт кешесе, "сәнәкчә" чакырта һәм тарихны яңа юлдан җибәрә ала. Әгәр дә ул ниндидер билгеле бер критик ноктада вакыйгаларның табигый барышына шактый көчле йогынты ясый алса, үсешнең яңа линиясе барлыкка килер иде, моңа кадәр билгеле булмаган ихтималлык барлыкка килер иде, һәм миллионлаган ләззәтләнүен эзләүче хатын-кызларның яратып һәм бирелеп беткән хатыннарына һәм аналарына әверелер иде. Алар яңа Чынбарлыкта яңа истәлекләр белән һәм төш эчендә дә, чынбарлыкта да яшәр иде, аларның тормышлары кайчандыр бөтенләй башка иде дип искә төшерә дә, күз алдына да китерә алмаслар иде!
Бәхетсезлеккә каршы, болай эшләү - Инструкцияне бозу дигән сүз иде. Хәтта Харлан бу коточкыч җинаятькә карар кылса да, очраклы йогынты Чынбарлыкны көтелмәгән рәвештә үзгәртергә мөмкин иде. Ул тагын да начаррак була алыр иде. Бары тик җентекле анализ һәм җентекле исәпләүләр генә Чынбарлыкның Үзгәрүенең чын асылын алдан әйтә ала иде. Ләкин Харланның фикерләре нинди генә булмасын, ул Күзәтүче булып калган, ә идеаль Күзәтүче - ул бары тик белдермә һәм сизү органнары белән тәэмин ителгән машина гына. Хисләр өчен монда урын юк иде.
Бу җәһәттән Харланның белдермәсе бик яхшы булды.
Икенче атна ахырында Исәпләүче Гобби Финжи Харланны үз кабинетына чакырды.
— Мин сезне, Күзәтүче, докладларыгызның төгәллеге һәм төзеклеге өчен мактап әйтәсем килә, - Исәпләүченең тавышы коры һәм салкын иде. Ләкин сез чыннан да нәрсә уйлыйсыз, мине кызыксындыра.
Харланның йөзе, сөйкемле агачтан уеп ясалган кебек, керфек тә какмыйча катып калды.
— Мин андый темаларга уйламыйм.
— Ташлагыз. Сез бит 95-нчедән, һәм без сезнең белән моның нәрсә аңлатканын шәхсән аңлыйбыз. Һичшиксез, сезне ачуландырырга кирәк. Харлан иңбашларын сикертеп куйды.
— Минем отчетларда ачулануын китерүче бер генә сүзне булса да табыгыз.
Җавап кыю иде, һәм Финжи ачу белән өстәлгә кыска бармакларын бәргәләде. - Минем сорауга җавап бирегез.
— Социология күзлегеннән бу Йөзьеллык күп кенә мөнәсәбәтләрдә чиккә кадәр килеп җитте. Чынбарлыкның соңгы өч Үзгәреше әйберләрнең хәлен начарайтты гына. Минемчә, элек яки соңрак тыкшыну кирәкле булачак. Капма-каршылык әле беркайчан да яхшылыкка китермәгән.
— Димәк, сез үз өстегезгә Йөзьеллык үткәннәре Чынбарлыклары белән танышырга хезмәт алдыгыз?
— Күзәтүче сыйфатында мин эшкә кагылышлы барлык фактларны белергә тиеш.
Әлбәттә, барлык фактлар белән танышу Харланның хокукы һәм хәтта бурычы да булган. Бу Финжны белми идем. Һәр Йөзьеллык вакыт-вакыт Чынбарлыкны Үзгәртүләр тетрәнде. Хәтта иң җентекле Күзәтүләр дә беркадәр вакыттан соң үз кыйммәтләрен югалттылар һәм өстәмә тикшерүгә мохтаҗ булдылар. Нәкъ менә шуңа күрә дә Мәңгелек буена сузылган барлык Йөзьеллыклар аның өзлексез контролендә булган. Әмма һөнәри күзәтү фактлар җыюда гына түгел, аларның узган Чынбарлык фактлары белән элемтәләрен урнаштыруда да.
Харлан аларның сөйләшүе Финжиның аңа карата булган дошманлыгы гына аркасында булмаган дигән нәтиҗәгә килә. Нәрсәдер аның фикерләрен белү омтылышы артында яшеренгән иде. Исәпләүченең үз-үзен тотышы дошманнарча иде.
Икенче тапкыр Финжи, көтмәгәндә Харланга кабинет булып хезмәт иткән кечкенә генә бүлмәгә күз төшереп, болай диде:
— Сезнең исәпләүләр Вакытлар Советына уңай тәэсир ясады. Харлан, бераз туктап торганнан соң, кыюсыз гына:
— Рәхмәт сезгә.
— Совет сезне үтә күренмәлелек күрсәтте дип саный.
— Мин булдыра алганның барысын да эшлим.
Финжиның икенче мәсьәләсе бөтенләй көтелмәгән булды:
— Өлкән Исәпләүче Твиссел белән очрашырга туры килдеме сезгә?
— Исәпләүче Твиссел белән? - Харлан күзләрен зур итеп ачты. - Юк, сэр. Ә сез ни өчен сорадыгыз?
— Сезнең исәпләүләр белән ул аеруча кызыксынды булса кирәк.
Финжи алсу битләрен кабартты һәм сөйләшү темасын үзгәртте:
— Беләсезме, миндә сезнең тарихка карашларыгыз шактый үзенчәлекле дигән тәэсир туды.
Вәсвәсә артык зур булып чыкты. Кыска гына бәрелештә, шөһрәт белән сак булу каршы, алдагысы өстен чыкты.
— Мин Башлангыч тарих өйрәнү белән шөгыльләндем, сэр.
— Башлангыч тарих? Мәктәптәме? Юк, мәктәптә түгел. Тизрәк үз теләгем белән укып чыгам. Башлангыч тарих - ул, әйтергә кирәк, минем хобби. Аңа карыйсың да, ул хәрәкәтсез катып калган кебек тоела, өзлексез үзгәреп торган Мәңгелек Йөзьеллыклары түгел.
Харлан, яраткан нәрсәсе турында сүз башлап, бераз җанланып китте.
— Фильм китабын алсаң һәм кадрны кадр артында җентекләп карасаң, ничек булыр иде. Тасма нормаль тизлек белән хәрәкәт итсә, беркайчан да сизмәгән бик күп нечкәлекләрне күрербез. Минем мавыгуым миңа эштә бик ярдәм итә дип уйлыйм.
Финжи кечкенә күзләрен киңрәк ачты, хәйран калып Харланга карады һәм, бер сүз дә әйтмичә, чыгып китте. Соңыннан ул берничә тапкыр Башлангыч тормыш тарихы турында сүз кузгатты һәм Харланның тыйнак комментарийларын тын гына тыңлап торды; шул ук вакытта аның кабарынкы йөзе бөтенләй салкын канлы булып калды.
Харлан бу сөйләшүгә үкенергәме, әллә аны күтәрергә барган юлда уңышлы адым дип карарга белмәде.
Ул, 1-нче коридорда очрашканнан соң, беренче фикергә иелә башлады.
— Әйтегез әле, Харлан, нигә сездә һәрвакыт шулай канәгатьсез физиономия? Сезнең гомерегездә бер генә тапкыр булса да елмаерга туры килдеме?
Харлан, Финжи аны дошман күрә, дип ачынып уйлады. Бу эпизодтан соң ул үзе Сектор башлыгына җирәнгеч бер нәрсә кичерә башлады.
Үзенә тапшырылган сорауны өйрәнү өчен өч ай сарыф иткәч, Харлан аны сөяккә кадәр җитәп алган. Шуңа күрә аны тиз арада Финжи кабинетына килергә дигән көтелмәгән фәрман һич тә гаҗәпләндермәде.
Ул күптән инде яңа эш көтә иде. Йомгаклау доклады әле бер атна элек кенә әзер иде. 482-нчедә Йөзьеллыкларга целлюлозадан тукымалар экспортын арттыру омтылышы көчле булган, 1174-нче еллардагы кебек урманнардан мәхрүм ителгән, әмма ысланган лососина кайтару турындагы каршы тәкъдим җитди каршы килү тудырган. Харланның мондый сорауларның озын исемлеге тупланган, һәм алар барысы да җентекләп анализланган.
Ябылу проектын алып, ул Финжига таба китте. Әмма сүз бөтенләй 482-нче турында бармый. Моның урынына Финжи Харланны кечкенә җыерчыклы, сирәк чал чәчле һәм елмая торган гном чырайлы кеше итеп күз алдына китерде. Кәрликның әле борчулы, әле киң күңелле елмаюы аның йөзеннән бер генә секундка да югалмады. Ул тәмәкедән саргаенгән бармаклары белән утлы сигарет кыстырды.
Әгәр Харланның бөтен гомерендә беренче күргән сигареты булмаса, ул төтенле цилиндрга караганда кешегә күбрәк игътибар бирер иде, һәм Финжиның сүзләре аның өчен көтелмәгән бер хәл булып тоелмас иде.
— Өлкән Исәпләүче Твиссел, сезнең алда Күзәтче Эндрю Харлан, - коры гына әйтте Финжи.
Харланның күз карашы, куркып, сигареттан кәрләсенәң битенә кузгалды.
— Исәнмесез, - диде Твиссел чыелдык тавыш белән, - димәк, сез шундый шәп белдермәләр яза торган егет буласыз?
Харлан телсез калды. Лабаи Твиссел риваятьтәге миф иде. Аның кебек кешеләрне бер күрүдә танырга тиеш иде. Твиссел гасырларда иң атаклы Исәпләүче булган, башка сүзләр белән әйткәндә, ул бүгенге көндә яшәгән иң атаклы Мәңгеле тереклек ияләренең берсе булган. Ул Вакытлар Советы рәисе иде. Ул Чынбарлыкның Үзгәрүен, теләсә кайсы башка билгеләүгә караганда, Мәңгелекнең бөтен тарихында күбрәк санады. Ул бар иде... Ул эшләде...
Харлан тәмам югалып калды. Акылсыз гына елмаеп, ул бер сүз дә әйтә алмый башын иде.
Твиссел сигаретны иреннәренә китерде һәм берничә тапкыр ашыгып суырды.
— Безне калдырыгыз, Финжи, - диде ул, - миңа бу егет белән күзгә-күз сөйләшергә кирәк.
Финжи, нәрсәдер мыгырданып, урыныннан торды да чыгып китте.
— Борчылма, егетем, - диде Твиссел, - сиңа куркырлык нәрсә юк.
Ләкин Твиссел белән очрашу Харлан өчен чын тетрәнү булып чыкты. Кешене гигант дип санау һәм кинәт аның биш фут ярым буе юклыгын ачыклау - монда ни өчен каушап калу. Шулай ук шуып торган пеләш башлы маңгай артында даһиның мие яшеренәме? Пычак җыерчыклары белән әйләндереп алынган бу күзләрдә үткен акылмы, әллә бары тик яхшы күңелдәнме?
Бөтенләй каушап калган хәлдә, ул сигаретка текәлде, үзенең уйларын җыя алмады. Төтен белән тончыгып, ул сискәнеп китте һәм артка чигенде.
Төтен пәрдә артына күтәрелеп карарга теләгәндәй, күзләрен кыса төшеп, ун меңъеллык телендә коточкыч акцент белән сөйләргә кереште:
— Бәлкем, бәбкәм, миңа синең телеңне сөйләвең яхшырактыр?
Харлан рәхәтләнеп көләргә азапланды.
— Мин Бердәм вакытлар-арасына телне яхшы беләм, сэр, - диде ул сак кына. Бөтен Мәңгелеләр Вакытлар-арасына телгә бер-берсе белән сөйләшкәндә, Харлан аңа гасырның беренче айларында ук өйрәнгән.
— Гаҗәп, - дип, тәкәббер генә җавап бирде Твиссел. - Нәрсәгә кирәк безгә Вакытлар-арасына тел, мин телләрдә бөтен Вакытларны телләр тидермәслек итеп сөйлим.
Харлан Твиссел аның туган диалектыннан файдаланганнан бирле ким дигәндә кырык ел узуын аңлый.
Ләкин, үзенең дан-шөһрәтен канәгатьләндереп, Твиссел Вакытлар-арасылыча дәвам итте:
— Мин сиңа сигарет тәкъдим итәр идем, әгәр мин синең тартмавыңа бөтенләй ышанмыйм икән. Тәмәке тартуга барлык Вакытларда да диярлек кырын карыйлар. Әгәр дә син тәмәке тартучы булсаң, киңәшем шул: яхшы сигаретларны 72-нче йөзьеллыкта гына эшли беләләр. Миңа аларны махсус аннан китерәләр. Ә гомумән бу тәмәке тарту белән күңелсезлекләр генә. Үткән атнада мин бер-ике денькода 123 йөзьеллыкта тоткарланып калдым. Тарту тыелган. Хәтта Мәңгелеләр үз Вакыттан да тәртипләрен үзләштергән. Тәмәкене кабызсам, күк йөзе ишелеп төшкән кебек булыр иде. Кайвакыт миндә Чынбарлыкның мондый Үзгәрешен санау теләге туа, бер мах белән барлык йөз еллыкларда тәмәке тартуга тыюларны юк итү өчен. Кызганыч, мондый Үзгәрешләр 58 йөзьеллыкта сугышны һәм 1000-нчедә колбиләүчелек җәмгыятен китереп чыгарачак. Һәрвакыт берәр нәрсә дөрес түгел.
Харланның уңайсызлануы борчуга төште. Бу лыгырдавык нәрсәсе бар?
— Ни өчен минем белән күрешергә теләдегез, дип сорый алам, сэр? - диде ул авырлык белән.
— Синең отчетларың миңа ошый, улым.
Харланның күз карашында шатлыклы ут чагылып китте, ләкин ул елмаймады да.
— Рәхмәт сезгә, сэр.
— Аларда оста кулы сизелә. Синең сизгерлегең начар түгел. Миңа калса, мин синең чын ниятеңне аңладым; мин синең Мәңгелек урыныңны таптым һәм аны сиңа тәкъдим итәргә телим.
Харлан: «Могҗиза да, шул гына!» - дип уйлады. Ул үзенең соклануын сиздермәскә тырышты.
— Сез миңа зур хөрмәт күрсәтәсез, сэр.
Ул арада Өлкән Исәпләүче Твиссел тәмәкесен кабызды, фокусник җитезлеге белән каяндыр яңа тәмәке тартып чыгарды һәм тәмәке төпчегеннән тартып алды.
— Карале, егетем, мин сине Вакыт белән ант итәм - ташла син шул гыйлемле сүзләрне, - диде ул, өзек-өзек итеп, - бөек намус, - диде. Пуф. Пуф. Кеше теле белән сөйлә. Пуф. Син шатмы?
— Әйе, сэр, - диде Харлан сак кына.
— Менә бик шәп. Башкача булуы мөмкин дә түгел иде. Техник булырга телисеңме?
— Техник?! - Харлан урыныннан сикереп торды.
— Утыр. Утыр. Син гаҗәпләндең бугай?
— Исәпләүче Твиссел, мин беркайчан да Техник булырга җыенмадым.
— Беләм, - диде Твиссел коры гына. - Беркем дә нигәдер җыенмый. Теләсә кем булсын, тик Техник кына булмасын. Ә шул ук вакытта Техниклар бик кирәк, һәм аларга ихтыяҗ һәрвакыт зур. Алар барлык Секторларда да җитми.
— Мин мондый эшкә бармыйм дип куркам.
— Башка сүзләр белән әйткәндә, мондый эш сиңа туры килми. Сине үз артыннан шулкадәр күңелсезлекләргә китерә торган эш канәгатьләндерми. Мәңгәлек белән ант итәм, малай, әгәр син чыннан да безнең эшкә бирелгәнсең икән - ә минем уйлавымча, бу сине туктатмаячак. Юләрләр синнән качып котылырмы? Ялгызлык? Син аңа күнегерсең. Аның каравы, син һәрвакыт, кирәк икәнеңне белеп, канәгатьләнү тоячаксың. Һәм беренче чиратта миңа.
— Сезгә, сэр? Шәхсән сезгә?
— Әйе, шәхсән миңа. - Картның елмаюы зирәклек белән балкый иде. - Син гади техник булмассың. Синең аерым хәлең булачак. Син минем шәхси Технигым булачаксың. Нихәл, мондый тәкъдим сиңа ошыймы?
— Белмим, сэр. Ә мин булдыра алмасам?
Твиссел киреләнеп башын чайкады.
— Миңа син кирәк. Тик син генә. Синең отчетларың мине монда кайбер нәрсәләр булуына ышандырды. Ул бармагы белән маңгаена сукты. Син яхшы укыдың. Күзәтүче булган иптәшләр синең турыда уңай бәяләмә бирделәр. Әмма миңа барыннан да бигрәк Финжи бәяләмәсе ошады.
Харлан чын күңелдән гаҗәпләнде:
— Финжи Исәпләүче минем турыда уңай бәяләмә бирде микәнни?
— Сиңа бу сәер тоеламы?
— Белмим шул...
— Беләсеңме, малай, мин бит бәяләмәнең уңай булуын әйтмәдем. Әгәр инде шуңа барып чыкса, бөтенләй начар бәяләмә - аннан да начаррак урын юк. Финжи сине Чынбарлык Үзгәрешләре белән бәйле һәртөрле эштән читләштерергә киңәш итә. Ул фикеренчә, иң акыллысы - сине Эшчегә күчерү.
Харлан кызарынды.
— Нигә шулай уйлый ул, сэр?
— Синең хоббиең бар икән. Син Башлангыч тарих белән мавыгасың, ә?
Тәмәкене берөзлексез болгап торды, һәм Харлан, саклык турында ачуыннан айнып, төтенне өреп җибәрде дә шыпырт кына йөткереп куйды.
Яшь Күзәтүченең йөткерүдән туктаганын шәфкатьле йөз белән көтте.
— Әллә алай түгелме? - дип сорады ул.
— Харлан сүз башлаган иде, Твиссел аның сүзен бүлде:
— Ташла. Мин бу бәяләмәне телгә алдым, чөнки миңа синең мавыгуың мөмкин кадәр якынрак килә. Ә гомумән бәяләмә - яшерен эш, һәм аның турында никадәр тизрәк онытсаң, шулкадәр яхшырак.
— Ләкин Башлангыч тарих белән мавыгуда нәрсә начар, сэр?
— Финжи фикеренчә, ул көчле "Вакыт белән мавыгу" турында сөйли. Аңлыйсыңмы?
Аңламаска булмый! Психиатрия терминологиясен һәм беренче чиратта бу гыйбарәне үзләштермичә, гасырларда яшәргә ярамый иде. Һәр Мәңгеле кеше үз замандашларына булмаса да, билгеле бер Йөзьеллыкка әйләнеп кайтырга, анда тамыр җибәрергә, Вакыт Мәңгелек йөрүдән туктарга тели, дип санала иде. Мәңгелек мондый омтылышларның кечкенә генә чагылышларын рәхимсез рәвештә бастырган, ләкин бу авырлыктан көчсезрәк булмый - хәер, күпчелек очракта ул аң астында сакланган!
— Минем андый катнашым юк, - диде Харлан.
— Мин дә шулай уйлыйм. Моннан тыш, мин синең мавыгуыңны бик кыйммәтле дип саныйм. Нәкъ менә шуның аркасында син миңа кирәк тә. Мин сиңа Укучысы бирермен. Син аны Башлангыч тарихтан белгән һәм белгән бөтен нәрсәгә өйрәтәсең. Буш вакытларыңда син минем шәхси Техник вазифаларын башкарачаксың. Якын көннәрдә эшкә керешерсең. Ризамы?
Ул ризамы? Мәңгелеккә кадәр чорны өйрәнү өчен рәсми хокук алырга? Бөекләр Мәңгелеләрнең берсе бәлен кулдан кулга кул тотыргамы? Мондый шартларда хәтта Техникның җирәнгеч исеме дә төш кебек тоела иде.
Ләкин саклыкны ул бөтенләй үк үзгәртмәде.
— Әгәр дә бу Мәңгелек өчен кирәк икән, сэр... Мәңгелекнең яхшылыгы хакынамы? - дип ярсып аның сүзен бүлде карета. Ул тәмәке төпчеген шундый көч белән кире ыргытты, тегесе капма-каршы диварга бәрелде һәм фейерверк белән очкыннар чәчелде. - Мәңгелекнең яшәүсе үзе шуңа бәйле!

3 бүлек
Укучы.
Харлан 575-нчедә берничә атна яшәгән. Ул үзенең яңа торакларын үзләштерергә, фарфорның стериль чисталыгына һәм пыялага ияләшергә өлгергән. Ул уртача җирәнү белән Техник эмблемасын киеп йөрергә өйрәнгән һәм аны ниндидер чит әйбер белән капларга яки җиң сызганган тегүне яшерер өчен диварга сөяргә тырышмаган.
Мондый омтылышлардан барыбер бернинди яхшылык та килеп чыкмады. Кайберәүләр мыскыллап көлешеп алдылар һәм, бер сылтау белән дә Техникның ышанычына керергә һәм аларның симпатияләрен яуларга рөхсәт итмәүләрен күрсәтеп, тагы да катырак көлештеләр.
Өлкән Исәпләүче Твиссел көн саен аңа яңа бурычлар китерә. Харлан аларны җентекләп өйрәнә һәм дүрт тапкыр үзенең нәтиҗәләрен күчереп яза, әмма соңгы вариант та аңа эшләп җиткерелмәгән булып тоела.
Нәтиҗәнә тиз генә ачып, Твиссел башын селекте:
— Искиткеч шәп!
Аннары ул зәңгәр күзләрен елтыратып Харланга карады, һәм аның елмаюы бераз салкыная төште.
— Кибермиенә бу фаразны тикшерергә бирербез, - диде ул, саубуллашканда.
Ул һәрвакыт нәтиҗәләрне "фаразлар" дип атаган. Бер тапкыр да ул Харланга тикшерү нәтиҗәләрен хәбәр итмәгән, һәм Харлан аңардан сорарга батырчылык итмәгән. Ул, бер генә сүзен дә тормышка ашырырга кушмауларыннан бик нык өметсезләнде. Бу Кибермиенең аларда хаталар табуын, аның дөрес урында һәм вакытны дөрес сайламавын һәм күрсәтелгән интервалда минималь кирәкле Үзгәрешне эзләп табу сәләте юклыгын белә идеме? (МКҮ дип әйтергә өйрәнгәнче, шактый вакыт узды.)
Бервакыт Твиссел аның янына, Харланга күтәрелергә батырчылык итмәгән, каушап калган бер егет белән берлектә килде.
— Техник Харлан, танышыгыз, бу Купер Укучысы, - диде Твиссел.
— Исәнмесез, - диде Харлан гамьсез генә.
Кунакның тышкы кыяфәте аңа зур тәэсир итмәде. Купер буйга чыкмады, аның кара чәчләре бөкеләргә таралган иде. Суыткыч коңгырт күзләре, ияге артык тар, колаклары артык зур, тырнаклары тешләнгән.
— Менә шушы егеткә син Башлангыч тарих өйрәтерсең, - дип дәвам итте Твиссел.
— Изге Вакыт! - диде Харлан. Ничек оныта алган ул? Анда килүчегә кызыксыну уянды.
— Исәнмесез! - дип кабатлады ул, элеккегә караганда да кыза төшеп.
— Аның белән дәресләрнең расписаниесен төзе, - диде Твиссел, - әгәр дә син аңа атнага ике көн бирә алсаң, начар булмас иде. Үзең белгәнчә өйрәт аны. Моңа мин тулысынча сиңа ышанам. Әгәр дә сиңа Мәңгелектә табарга яки безнең өчен мөмкин булган китаплар, пленкалар яки борынгы документлар кирәк булса, син миңа гына әйт, һәм сиңа аларны илтеп җиткерерләр. Я, ничек, ерып чыгарсыңмы?
Һәрвакыттагыча, ул кинәт кенә кабызылган тәмәкене каяндыр тартып чыгарды, һәм һава тәмәке төтене белән тулды. Харлан йөткереп куйды һәм, Укучының авызын чытырдатып кыегайтканын күреп, аның да шулай ук бик теләп эшләячәген аңлады, ләкин көлми.
Твиссел киткәч Харлан сөйли башлады:
— Ярар алайса, утыр...- ул бер генә секундка тотлыгып торды да кискен генә итеп өстәп куйды: - Улым. Утыр, улым. Минем кабинетым зур түгел, ләкин ул синең карамакта.
Харланның тизрәк укуга керешәсе килде. Уйлап кына кара, ул бөтенләй мөстәкыйль эшләячәк! Башлангыч тарих аның өчен һәрвакыт шәхси милек кебегрәк нәрсә иде.
Укучы күзләрен күтәрде (бөтен вакыт эчендә беренче тапкыр бугай) һәм тотлыга-тотлыга сорады:
— Димәк, сез - Техник?
Харланның күңелендә ташыган игелеклелек һәм ярсудан эз дә калмаган. — Я, шуннан ни булган?
— Юк, берни түгел, - дип мыгырданды Купер, - мин генә... Исәпләүче Твиссел мине Техник дип атаганын ишетмәдегезмени?
— Әйе, әйе, сэр.
— Ялгыш дип уйладыгызмы? Үз колакларына ышанмадыгызмы?
— Юк, сэр.
— Нәрсә сөйләнәсез анда? -Харлан каты итеп сорады һәм күңеленең түрендә вөҗдан газабы тойды.
Купер кызарынды.
—Бердәм вакытлар-арасына телне бик яхшы белмимме, сэр?
— Бу нигә тагын? Сез күпме вакыт укыйсыз?
— Бер елдан азрак, сэр.
— Елдан азрак? Сезгә ничә яшь соң?
— Егерме дүрт биолет, сэр.
Харлан аңа күзләрен тутырып карады:
— Ягъни, сезне егерме өч яшендә Мәңгелеккә алулары турында әйтергә телисез?
— Әйе, сэр.
Харлан урындыкка утырды да кулларын кысты. Мондый әйберләр гади генә эшләнмәде. Мәңгелеккә керү өчен иң туры килгәне унбиш-уналты яшьлек дип саналган. Бу ни дигән сүз? Бәлки, Твиссел аны сынап карауның яңа ысулын уйлап тапкандыр?
— Утыр да кузгалыйк. Синең тулы исемең һәм Йөзьеллыгыңның саны?
— Бринсли Шеридан Купер 78-нчедән, сэр, - диде Укучы тотлыгып.
Харлан бераз йомшарды. Бу якын, якында гына иде. Үзенең Йөзьеллыкнан унҗиде гасырга алдарак. Вакыт күршеләре дип әйтергә мөмкин.
— Сине Башлангыч тарих кызыксындырамы?
— Мин аның турында берни дә белмим диярлек. Мин аның белән Исәпләүче Твиссел шөгыльләнүен сорадым.
— Ә син тагын нәрсә өйрәнәсең?
— Математика. Вакытның Механика. Әлегә мин бары тик нигезләр белән генә таныштым. Үземдә 78-нче йөзьеллыкта мин спидиваклар төзәттем.
Харлан хәтта спидивакиның нәрсә икәнен дә кызыксынмады. Алар теләсә нәрсә булырга мөмкин иде - пылесостан алып исәпләү машинасына кадәр. Аңа бу барыбер иде.
— Ә тарихны син беркайчан да өйрәнмәдеңме?
— Мин Ауропа тарихын уздым.
— Син ул җирләрдән бугай?
— Әйе, мин Ауропада тудым. Безгә, әлбәттә, нигездә заманча тарих укыттылар. 54-нче революциядән башлап, ягъни мин 7554-нче елны күз алдында тоттым.
— Бик яхшы. Башта боларның барысын да баштан чыгарып ташла. Вакытлылар өйрәткән тарих бернинди мәгънәдән мәхрүм; ул Чынбарлыкның һәр Үзгәреше белән үзгәрә. Әлбәттә, алар үзләре бу турыда шикләнмиләр дә. Һәр Чынбарлык өчен аның тарихы бердәнбер булып тоела. Башлангыч Тарих белән эш бөтенләй башкача. Дөресен әйткәндә, аның бөтен гүзәллеге шунда. Ни генә эшләсәк тә. Башлангыч Тарих һәрвакыт үзгәрешсез кала бирә. Колумб һәм Вашингтон, Шекспир һәм Герефорд - алар барысы да бар.
Купер кыяр-кыймас кына елмаеп куйды. Ул чәнти бармагы белән өске иренен сыпырды һәм Харлан анда мыегын үстергән кебек кара сызык күрде.
— Минем монда килүемә бер елдан артык вакыт инде, ә һаман да бара алмыйм... күнегеп бетә алмыйм.
— Нәрсәгә нәкъ менә?
— Мине өйдән биш йөз гасыр аерып торуларына.
— Мин үзем дә аз гына якынрак. Мин бит 95-нчедән.
— Менә монысы да. Сез миннән өлкәнрәк, ләкин башка мәгънәдә мин сездән унҗиде гасырга өлкәнрәк. Мин сезнең бабагызның бабасы булып чыга алам - һәм башкалар - бабай.
— Бу нинди мәгънәгә ия? Әйтик, ул шулай була да.
— Беләсезме инде... моның белән килешергә кирәк әле. - Куперның тавышында күтәренке сагыш яңгырый башлады.
— Харлан коры гына: Без барыбыз да бер үк хәлдә, - диде дә дәрескә кереште.
Өч сәгать дәрес бетте, ә Харлан әле һаман Куперга төртеп күрсәтте, ничек килеп чыкты, 1-нче Йөзьеллыкка кадәр башкалар да бар иде.
— 1-нче Йөзьеллык чыннан да беренчесе булмадымы соң? - дип сорады Купер кызганыч тавыш белән. Хушлашу вакытында Харлан укучыга предмет белән беренче танышу өчен иң яхшы булмаса да, бик файдалы китап тапшырды.
— Соңрак мин сиңа берәр җитди нәрсә сайлармын, - диде ул.
Атна ахырына Куперның иренендәге кара сызык аның иягенең бөеклеген ассызыклый һәм аны ун елга картайта торган кечкенә, яхшы беленеп торган мыекларына әйләнде. Алар сине бигүк матурламыйлар, дип уйлады Харлан.
— Мин сезнең китапны укыдым, - диде Купер.
— Син аның турында ни уйлыйсың?
— Ничек дип әйтергә икән... - Озак пауза булды, шуннан соң Купер яңадан башлады:
— Соңгы Башлангыч Йөзьеллыклар бераз 78-нче елларга охшаган. Өй турындагы истәлекләрдән һич аерыла алмадым. Ике тапкыр төшемдә хатынымны күрдем...
— Хатыны?! - дип шартлады Харлан.
— Монда килеп кергәнче мин өйләнгән идем.
— Изге Вакыт! Шулай ук синең хатыныңны да монда алганнармы?
Купер башын чайкады:
— Мин хәтта белмим дә, аның узган елгы Үзгәреше кагылмаганмы? Әгәр шулай икән, бәлки, ул инде минем хатыным да түгелдер.
Харлан әкренләп фикер тупларга кереште. Әлбәттә, әгәр дә Укучыны егерме өч яшендә Мәңгелеккә алсалар, ул өйләнгән булырга мөмкин. Бер моңарчы күрелмәгән факт үзе артыннан икенчесе иярә.
Дөньяда ниләр бар? Кануннарны үзгәртә генә башла, хаос ничек килеп чыгар, әйләнеп карарга да өлгермисең. — Син 78-нче елларда йөреп керергә һәм аның хәзер кем хатыны икәнен ачыкларга җыенмыйсыңдыр дип беләм? Ул тупас булырга теләмәде, ләкин аның Мәңгелек язмышы өчен борчылуы бик зур булып чыкты.
Укучы башын күтәрде; күзләре салкын һәм тыныч иде.
— Юк.
Харлан, уңайсызланып, урындыгында ашап куйды.
— Менә яхшы. Синең башка семьяң юк. Беркем дә юк. Моннан соң син Мәңгеле һөм анда, Вакытта белгәннәреңне оныт.
Купер иреннәрен кысты һәм көчле акцент белән тиз генә әйтеп куйды:
— Сез типик Техник буларак фикер йөртәсез.
Харлан ике кулы белән дә өстәл капкачына ябышты. Ул карлыккан тавыш белән әйтте:
— Нәрсәгә ишарәлисең? Минем Техник булуыма һәм, димәк, Үзгәрешләр - минем куллар эше? Шуңа күрә, янәсе, мин аларны яклыйм һәм синең аларга шатлануыңны таләп итәм? Тыңла әле, малай, син монда әле бер ел да уздырмадың, тиешенчә сөйләшергә дә өйрәнмәдең. Син әле Вакыт һәм Чынбарлык белән тулы эчемлек, әмма инде барысын да Техниклар турында беләсең һәм аларны ничек кирәк алай эшләсәң, шулай йөртә аласың дип күз алдына китердең.
— Гафу итегез, - диде Купер, ашыгып, - мин сезне рәнҗетергә теләмәдем.
— Буш, Техникны үпкәләтеп буламыни? Сөйләшүләрне тыңлап кына утырдың. «Техник кебек каты күңелле кеше», яки «Техник, дип, миллионнарча кешеләрне иснәткән», - диләр бит. Тагын шул ук рухта. Эш нәрсәдә соң, Укучы Купер? Гомуми хорга кушылырга булдыңмы? Өлкән булырга теләдегезме? Мәңгелектә үзен зур күркә итеп күз алдына китердеңме?
— Гафу итегез дидем бит.
— Ярар. Мин сиңа бер ай элек Техник булдым дип әйтәсем килә иде, һәм мин әле Чынбарлыкның бер генә Үзгәрешен дә эшләмәдем. Ә хәзер эш белән шөгыльләник.
Икенче көнне Өлкән Исәпләүче Твиссел Эндрю Харланны үз кабинетына чакырды.
— Карале, минем малай, син Вакыт эчендә йөреп, МКҮ ясарга ничек карыйсың? - дип сорады ул.
Бу тәкъдим бик урынлы бирелде. Иртәгесен Харлан, оялып, җаваплылыктан качу омтылышын һәм беркатлы балалар кебек кычкырыгын турында искә алган: «Мине гаепләмәгез, мин бер начарлык та эшләмәдем әле», - дип хурланды. Бу кычкырык Техник эшендә чыннан да оят нәрсә бар дип тануга тигез иде, ә ул, Харлан, тагын бер яңа кеше да, аның җинаятьче булырга әле вакыты юк иде. Җитәр сылтауларны! Хәзер ул Куперга әйтә ала: әйе, мин шундый бер нәрсә эшләдем, шуның аркасында миллионлаган кеше яңа шәхесләргә әверелде, ләкин бу кирәк иде, һәм мин үз эшем белән горурланам.
— Мин әзер, сэр! - диде Харлан шатланып.
— Искиткеч шәп. Минем уйлавымча, сиңа белү күңелле булыр, минем малай, - Твиссел төтен клубын чыгарды, тәмәке очы кара нокта белән кабынып китте, - синең барлык бәяләмәң югары дәрәҗәдә төгәллек белән расланды.
— Рәхмәт сезгә, сэр. (Харлан уйлап куйды, хәзер инде бу бәяләмә, ә "фаразлар" түгел.)
— Синең талантың бар, улым. Останың кулы. Мин синнән бөек эшләр көтәм. Ә әлегә без менә бу 223-нчедән килгән зур булмаган дельц белән шөгыльләнербез. Син бөтенләй хаклы идең, двигательдә тоташтыргыч муфтан салу да җитә дип расладың. Шул ук вакытта чыннан да кирәксез өстәмә эффектлардан башка кирәкле "сәнәкчә" килеп чыга. Тоташтыргычны кысылу аласыңмы?
— Тыңлыйм, сэр.