Мәңгелек ахыры - 09

— Совет әгъзаларының кайберләре, минем әйтәсем килми - барысы да, хәтта күпчелек. - Шунда ул Твисселның арган йөзенә карады, башкалар якынрак килеп, игътибар белән тыңларга әзерләнделәр. Ләкин, һәрхәлдә, кайберебез Вакытның фәлсәфи мәсьәләләре белән кызыксына. Сез мине аңлыйсызмы?
— Вакытлы сәяхәт парадоксларын күздә тотасызмы, сэр?
— Әйе, әгәр сезгә бу мелодраматик исем күбрәк ошый икән. Ләкин эш, әлбәттә, парадоксларда гына түгел, Безне Чынбарлыкның чын асылы мәсьәләләре кызыксындыра, ни өчен үзгәргәндә масса-энергияне саклау законы һәм башкалар эшләвен дәвам итә. Безнең өчен, Мәңгелеләребез, Вакыт буенча сәяхәт итү - гадәти хәл, һәм бу хәл Вакыт турында уйлануларыбызга үз эзен сала. Ә менә сезнең күңелегезгә хуш килгән Башлангыч җанлы кешеләр Вакыт сәяхәт итә белмәделәр. Боларның барысы турында да алар нәрсә уйладылар?
Өстәлнең икенче башыннан Твисселның каты пышылдавы ишетелде:
— Мие өермәләр!
Ләкин Сеннор бу адымны сизми дә калды шикелле.
— Мин сезне тыңлыйм, Техник, - диде ул.— Башлангыч Дәвердә кешеләр Вакыт сәяхәт итү мәсьәләләре турында уйламыйлар иде, Исәпләүче, - дип җавап бирде Харлан.
— Аларны мөмкин түгел дип санадымы, ә?
— Шулай дип уйлыйм.
— Бу темага хәтта фантазияләмәдегезме?
— Моңа килгәндә, - диде Харлан кыюсыз гына, - миңа калса, мондый төрдәге фантазияләр аларның фәнни-фантастик әдәбиятында очрашкан. Мин аның белән бик яхшы таныш түгел, ләкин, минемчә, яраткан тема үткәнгә эләгә һәм анда әти-әнисе дөньяга килгәнче үз бабасын яки әбисен үтерә торган кешенең маҗаралары булган.
Сеннор бик куанды:
— Искиткеч шәп! Бик шәп! Бу бит Вакыт сәяхәт итүнең фундаменталь парадоксы, әгәр Чынбарлыкны үзгәрешсез дип санасак. Алга таба мин сезнең Башлангыч дәвер җан ияләренең Чынбарлык үз үзгәрергә сәләтле дигән башына да килмәгән дип әйтергә батырчылык итәм. Шулай бит?
Харлан җавап бирергә ашыкмады. Сеннорның кая таба ымлавын һич тә аңлый алмавы аны борчый иде.
— Сезгә азмы-күпме тәгаен җавап бирү өчен минем белемнәрем җитәрлек түгел, - диде ул, ниһаять. - Минем фикеремчә, алар үзара үсеш юлларын яки көнкүрешнең төрле яссылыкларын яшәү мөмкинлеге турында гөманларыны иткән. Төгәл белмим.
Сеннор аскы иренен киереп куйды.
— Ышаныгыз, ялгышасыз. Сезне, мөгаен, бу китапларда кайбер томанлы гыйбарәләр ялгыш фикергә китергәндер, һәм сез аларга үз уйларыгызны яза башладыгыз. Юк, юк, тәҗрибәдә Вакыт аша сәяхәт итү мөмкинлеген белмичә, кеше мие Чынбарлык төшенчәсенең бөтен катлаулылыгына төшенә алмый. Менә, мәсәлән, Чынбарлык ни өчен инерциягә ия? Без моның шулай икәнен барыбыз да беләбез. Үзгәреш китереп чыгару өчен, чын Үзгәрешләр, һәртөрле йогынты ниндидер критик зурлыктан артырга тиеш. Хәтта шуннан соң да Чынбарлык башлангыч халәткә кайтырга омтыла.
Уйлап карасак, без монда, 575 йөзьеллыкта Үзгәрешне ясадык. Чынбарлык 600 Йөзьеллыкка кадәр үзгәрәчәк. Аннары Үзгәреш интенсивлыгы кимүгә барачак, әмма аны 650 гасырга кадәр күзәтергә мөмкин булачак. Алга таба Чынбарлык үзгәрешсез калачак. Без бу хакта тәҗрибәдән беләбез, ләкин моның ни өчен килеп чыгуына кем җавап бирә ала? Беренче карашка үзгәрешләр үсә баручы прогрессиядә тупланырга тиеш кебек тоела һәм аларның йогынтысы кешелек җәмгыятенең алдагы тарихында чагылырга тиеш, ләкин бу алай түгел. Башка мисал алыйк. Миңа Техник Харлан теләсә нинди мөмкин булган ситуациядә Минималь кирәкле үзгәреш ясау талантына ия, дип сөйләделәр. Мин пари тотарга әзер, ул моны ничек эшләвен аңлатырлык хәлдә түгел.
Башлангыч дәвер кешеләре ни дәрәҗәдә көчсез булуын күз алдына китерегез. Аларны үз бабаңны үтерергә мөмкинме дигән сорау борчыды, чөнки алар Чынбарлыкның нәрсә икәнен аңламадылар. Анализлаша торган вәзгыятьне күз алдына китерик: Вакыт сәяхәт иткәндә, кеше үзен каршы ала...
— Сез ничек дидегез? - Харлан әсәрләнәп: «Үзе үзен каршы ала»? - диде.
Харланның Исәпләүченең сүзен бүлдерүе үзеннән-үзе этикетны бозый иде. Аның әйткән сүзләре аның кыланышын җәнҗаллы бер тавыш дип әйтерлек ямьсез итеп күрсәтә, шундагы кешеләрнең шелтәле карашлары аңа таба борылалар.
Сеннор хәтта бераз тончыгып китте, ләкин сөйләвендә дәвам итте. Ул өзек җөмләне тәмамлады, шулай итеп, тактсыз бирелгән сорауга туры җавап бирү кирәклегеннән читкә тайпылды:
— ...һәм бу вәзгыятьтә мөмкин булган дүрт очракны карарбыз. Биологик яктан караганда яшьрәк шәхесне А һәм аннан да картракны Б атарга. Беренче очрак: А һәм Б бер-берсен очратмыйлар, һәм берсенең гамәлләре икенчесенә берничек тә кагылмый. Ул чагында алар бөтенләй диярлек очрашмадылар дип санарга мөмкин, без бу очракны тривиаль буларак кире кагарбыз.
Икенче очрак: Б, соңгырак шәхес, А-ны күрә, әмма А Б-ны күрми. Монда да бернинди җитди сөземтәләр көтәргә ярамый. А шәхесе үзенең киләчәге турында бернинди мәгълүмат ала алмый. Монда бернинди принципиаль яңа әйбер юк.
Өченче һәм дүртенче мөмкинлекләр А күрә Б, ләкин Б А күрми, һәм А һәм Б бер-берсен күрәләр. Бу очракларның һәркайсында А кешенең Б үзенең биологик яшәешенең иң иртә стадиясендә үзен соңрак яшәгән стадиясендә күрүе аеруча әһәмиятле. Шунысын да билгеләп үтик, Б яшенә кадәр яши алам, дип нәтиҗә ясый ала. Ул Б ниндидер хәрәкәт башкарганын күрә һәм, киләчәктә бу эшне башкарырга туры киләчәк, дигән нәтиҗәгә килә. Әмма үз киләчәген аз гына да дәрәҗәдә белгән кеше шушы белем нигезендә тәэсир итү башларга һәм шуның белән бу киләчәкне үзгәртергә мөмкин. Моннан күренгәнчә, Чынбарлык аларның очрашуы мөмкин булмаслык яки, ким дигәндә, А Б-ны күрә алмаслык дәрәҗәдә үзгәрергә тиеш. Алга таба яшәүдән туктаган Чынбарлыкны бернинди ысуллар белән дә табып булмый, димәк, А Б белән беркайчан да очрашмый. Шундый ук парадокста һәрвакыт парадокска юл куймас өчен үзгәрә, һәм без Вакыт аралыгында сәяхәтләр белән бәйле парадокслар булмаска тиеш, дигән нәтиҗәгә киләбез.
Һәм Сеннор, үз-үзеннән һәм силлогизмнарыннан бик канәгать булып, табындагыларга тантаналы бер караш белән күз йөртеп чыкты, ләкин шул вакыт өстәл яныннан Твиссел торып китте.
— Гафу итегез, - диде ул түземсезлек белән, - Вакыт көтми.
Һәм Харлан өчен һич көтмәгәндә иртәнге аш бетте. Комитет әгъзаларының бишесе, өстәл яныннан торып, Харлан белән баш иеп саубуллаштылар да, кызыксынуларын канәгатьләндергән кешеләр кыяфәте белән, бүлмәдән чыгып киттеләр. Тик Сеннор гына кивкага каты итеп кул кысты да тупас кына мыгырданды:
— Бәхетле булып калырга, егет.
Харлан аларның бүлмәне ташлап китүләрен сәер тойгы белән карады. Нигә аны иртәнге ашка чакырырга иде? Ни өчен үз-үзен очраткан кеше турында искә алырга кирәк иде? Нойс турында бер сүз дә әйтелмәде. Шулай ук алар аны карарга гына җыелганнар микәнни? Аны башыннан аягына кадәр карадык һәм Твисселгә ахыргы карарны тәкъдим иттеләр.
Твиссел өстәл янына килде, өстәлдән савыт-саба һәм азык юкка чыкты. Алар Харлан белән икәү генә калдылар, һәм, бу хәлне ассызыклар өчен дигәндәй, Твиссел яңа сигарет кабызды.
— Ә хәзер эш өчен, Харлан, - диде ул. - Бүген зур көн.
Ләкин Харлан инде көтеп тә тормады. Ул «үгезне мөгезеннән алырга» булды.
— Без нәрсә дә булса башлаганчы, миңа сезнең белән сөйләшергә кирәк.
Твиссел аңа гаҗәпләнеп карады, төсе уңган күзләрен кыса төшеп, уйланып кына көлне какты.
— Әлбәттә, без сөйләшербез, әгәр син шуны телисең икән, - диде ул, тик башта утыр да сөйлә.
Әмма Техник Эндрю Харлан утыра алмый. Ул, өзек-өзек җөмлә артыннан фраза яудырып, өстәл буйлап арлы-бирле йөренеп барды. Өлкән Исәпләүче Твисселгә, аңардан күзен ала алмаган, әледән-әле аның артыннан җитлеккән алма кебек башын борырга туры килде.
— Менә берничә атна инде, - диде Харлан, - мин математика тарихы буенча пленкаларны ничек карыйм. Мин 575-нче еллардагы Чынбарлык китапларын өйрәнәм. Чынбарлык төрле; ләкин математика шул ук. Аның үсеш эзлеклелеге дә, характеры да үзгәрми; исемнәре генә үзгәрә, төрле Чынбарлыктагы ачышлар төрле кешеләр эшли, әмма ахыргы нәтиҗәләр... Ничек кенә булмасын, мин бу кызыклы закончалыкны күрә алдым. Сез аның турында ни әйтерсез?
— Техник өчен гаҗәп бер эш, - диде Твиссел, кашларын җыерып.
— Әмма мин гади Техник түгел бит, - дип каршы төште Харлан, - һәм сезгә бу бик яхшы билгеле.
— Дәвам ит, - диде Твиссел сәгатенә карап. Аның үзенә хас булмаган нервлы бармаклары сигаретны әйләндерә иде.
— Бик күптәннән, әле Башлангыч вакытларда ук, - дип дәвам итте Харлан, - 24-нче Йөзьеллыкта Виккор Маллансон исемле бер кеше яшәгән. Барыннан да бигрәк, ул беренче булып Темпораль кыр, яки Вакыт Кыры алу мөмкинлеге белән билгеле. Моннан, әлбәттә, ул Мәңгелеккә нигез салган, чөнки Мәңгелек - ул бары тик киң Темпораль кыр гына, анда гадәти Вакыт аз гына йомыла һәм аңа гадәти вакытның физик законнары кагылмый.
— Минем малай, сине моңа мәктәптә үк өйрәттеләр.
— Ләкин мине мәктәптә Виккор Маллансон 24-нче гасырда Темпораль кыр ала алмады дип өйрәтмәделәр. Ул да, башка беркем дә. Ул вакытта кирәкле математик база юк иде әле. Лефевраның фундаменталь тигезләмәләре 27-нче йөзьеллыкта Жан Вердье эшләре пәйда булганнан соң гына чыгарылган булырга мөмкин.
Өлкән Исәпләүче Твиссел өчен үзенең иң шаккатуын әйтү өчен бер генә ысул бар иде - ул эшләгән тәмәкене төшереп калдыру. Хәтта елмаюы да каядыр югалды аның йөзеннән.
— Син Лефевр тигезләмәләрен өйрәндеңмени, минем малай?
— Юк. Мин сезне аңлавыма ышандыра алмыйм. Ләкин мин бер нәрсәне үзләштердем: аларсыз Темпораль кыр булдырырга ярамый. Һәм тагын: алар 27-нче гасырга кадәр ачык була алмыйлар. Анысын да мин нык беләм.
Егылган сигарет артына иелеп, уйчан гына аңа карады.
— Әгәр дә Маллансон моның белән бәйле математик кыенлыклар турында уйламыйча да Темпораль кыр алса? Әгәр дә бу эмпирик ачыш булса? Фәннәр тарихында мондый мисаллар аз түгел.
— Мин бу турыда да уйладым. Кырны ачылгач, тиешле теорияне эшләү өчен өч йөз елга якын вакыт кирәк булды, һәм шушы вакыт эчендә Маллансонның беренчел җайланмасы бернинди Үзгәрешләр яки камилләштерүләр кичермәде. Хәтта бу җайланма белән йөгерек танышканда да аны төзегәндә Лефевр тигезләмәләре кулланылуы ачыклана. Ләкин әгәр дә Маллансон алар турында белгән яки аларны мөстәкыйль рәвештә чыгарган икән, Вердье эшләреннән башка мөмкин түгел икән, нигә ул бу турыда беркайда да сөйләми?
— Син һаман математик дип фикер йөртергә телисең, - диде Твиссел. - Бу нечкәлекләрне син кемнән белдең?
— Мин пленкалар укыдым.
— Шул гынамы?
— Тагы уйладым.
— Махсус математик әзерлексез? Беләсеңме, минем малай, мин синең арттан күп еллар игътибар белән күзәттем, ләкин бу өлкәдә синең талантларың турында хәтта уйламадым да. Дәвам ит.
— Беренче пункт: Әгәр Маллансон Темпораль кыр төземәсә, Мәңгелек тумас иде. Ә Маллансон, шактый соңрак эшләнгән математиканың махсус бүлекләрен белмичә, үз ачышын ясый алмаган.
Икенче пункт: хәзерге вакытта Мәңгелектә биредә булган барлык кагыйдәләрне бозып, Мәңгелеккә алынган Укучы бар, чөнки ул яше буенча туры килми һәм өстәвенә өйләнгән. Сез аны математиканы өйрәтәсез, ә мин - Башлангыч Дәвердәгә Социологияне.
— Шуннан ни булган?
— Мин раславымча, сез аны үткәнгә, Мәңгелекнең түбән чигенә, 24-нче Йөзьеллыкка җибәрергә җыенасыз. Сез бу Укучы - Бринсли Купер - Маллансонны Лефевр тигезләмәләренә өйрәтүен телисез. Димәк, сез аңларга тиешсез, минем Башлангыч Заман буенча белгеч буларак һәм монда ниләр барганын аңлаган кеше буларак, миңа аерым мөнәсәбәткә исәп тотарга мөмкинлек бирә. Бөтенләй аерым мөнәсәбәткә.
— Изге Вакыт! - дип мыгырданды Твиссел.
— Мин бит аңладым, шулай бит? Минем ярдәм белән генә сез түгәрәк йома аласыз, югыйсә... Ул махсус сүзен әйтеп бетермәде.
— Син хакыйкатькә бик якын, - диде Твиссел, - мин бернәрсә белән дә ант итә алсам да... Ул үзен чолгап алган дөнья да, Харлан да бертөрле дә роль уйнамаган уйга калды.
— Тик дөреслеккә якын гынамы? Мин әйткәннәр хакыйкать. - Харлан бу ышанычның каян килеп чыкканын хәтта әйтә дә алмады.
— Юк, юк, син уртага якын килдең, ләкин соңгы адымыңны да ясамадың. Купер Укучысы 24-нче гасырда нәрсәгә дә булса Маллансонны укытырга бармый.
— Мин сезгә ышанмыйм.
— Ләкин син миңа ышанырга тиешсең. Син эшебезнең мөһимлеген аңларга тиешсең. Проектны уңышлы тәмамлау өчен миңа синең ярдәмең кирәк. Беләсеңме, Харлан, түгәрәк йомыла диярлек, вәзгыять сиңа караганда катлаулырак. Эш шунда ки, Укучы Бринсли Шеридан Купер - бу Виккор Маллансон!

12 бүлек
Мәңгелек башлангычы.
Харлан үзенең акыл ирешмәвенә шулкадәр ышанган иде ки, Твисселның сүзләре аның өчен аяз күктән күкрәгәндәй булды. Шулай ук ялгышты микәнни ул?
— Купер... Маллансон?.. Твиссел тыныч кына сигарет кабызды, яңасын чыгарды да дәвам итте:
— Әйе, Маллансон. Телисеңме, мин сиңа аның биографиясен ике сүздә сөйлим? Менә тыңла. Маллансон 78-нче Йөзьеллыкта туган, ике елны Мәңгелектә уздырган һәм 24-нчедә үлгән.
Твиссел кечкенә кулы белән Харланның терсәген бераз кысты, һәм кәрликның җыерчыклы йөзендә үзгәрешсез елмаю тагы да киңрәк җәелде.
— Әйдә, улым. Күпмедер оча, хәтта без дә аның өстеннән хаким түгел. Бүген без синең белән үземнеке түгел. Безнең әңгәмәне минем кабинетта дәвам итәчәкбез.
Твиссел бүлмәдән чыгып китте, һәм Харлан, ныклап аңына килергә өлгермичә, юлны тикшермичә, каттан катка таба килүче баскычларны да, якынлашып килгәндә автомат рәвештә ачылган ишекләрне дә сизмичә, аның артыннан иярде. Ул, каушап, кабаланып, үзенең эш планын үзгәртеп корырга, аны ишеткән яңалыкка яраклаштырырга тырышты. Кыска гына вакыт каушап үткәннән соң, элекке ышаныч аны яңа көч белән алды. Ахыр чиктә бернәрсә дә үзгәрмәде, аның позициясе генә ныгый төште, ә иң алыштыргысызы булды. Хәзер инде аның бернәрсәдән дә баш тартасы килми. Телиләрме, теләмиләрме - аларга Нойсны кайтарырга туры киләчәк.
Нойс!
Вакыты тар аны, тимәскә тырышсыннар гына!
Нойстан башка тормыш аның өчен бөтен мәгънәсен югалтты. Гомер-гомерләрнең барлык идеаллары упкын булып беткән алар! - аның башында кыл тормаган!
Харлан кинәт аның Твиссел кабинеты уртасында торганын күрә. Берничә секунд чамасы каушап, як-ягына карангалап торды, үзенең күз карашын ниндидер әйбердә туктатырга, аңа салам урынына ябышырга, аяк астында каты туфрак табарга тырышты. Тырышлык! Бу хәлләр аңа һаман да уңышсыз йокының бер өлеше булып тоелды.
Твиссел кабинеты озын, зур бер бүлмәгә әверелде; аның фарфор стеналарының күзне чагылдырырлык сафлыгында ниндидер больница бүлмәсе бар иде. Идәннән түшәмгә кадәр озын стеналарның берсе шәхси файдалануда иң зур Кибермие булган исәпләү машинасы блоклары белән тутырылган һәм бөтен гасырда иң эресе диярлек. Каршы стена стеллажлар белән капланган, астан түбәсенә справка әдәбияты ябыштырылган пленкалар.
Ике стена арасында бары тик тар гына юл, ике креслосы булган язу өстәле генә буш калган иде. Өстәлдә бер-берсенә арзанлы ифраторлар, фильмоскоплар, фонографлар һәм башка аппаратура өелгән. Алардан тыш, өстәл өстендә ниндидер аңлаешсыз әйбер тора, Твиссел тәмәке төпчеген аңа керткәнче, Харлан һич тә аныклый алмый иде.
Тәрәзә тавышсыз гына кабынып китте, ләкин ул янып җиткәнче, Твиссел фокусчы җитезлеге белән яңа сигарет чыгарырга һәм кабызырга өлгергән иде инде.
Харлан, тирә-юньдә йөрер-йөрмәс, бераз катырак һәм агрессиврак сөйли башлады:
— Минем кызым бар. Ул 482-нчедән...
Твиссел кашларын җыерды һәм күңелсез сөйләшүдән читләшергә тырышкан кеше кебек, тиз генә кулларын селкеде:
— Беләм, барысын да беләм. Аңа берни дә эшләмәячәкләр. Сиңа да. Барысы да үтәчәк. Сүз бирәм.
— Сез әйтергә телисезме?
— Мин әйттем инде - миңа барысы да билгеле. Сине шул гына борчыса, тынычлан.
Харлан, гаҗәпләнеп, картка карады. Шул гынамы? Болай гынамы? Хыялларында ул бу күренешне күп тапкырлар кабатласа да, үзенең кодрәтенең шундый тиз һәм бәхәссез дәлилләрен көтмәгән иде.
Ләкин Твиссел инде яңадан сөйли башлады:
— Сиңа бер вакыйга сөйләргә рөхсәт ит. Аның әле яңа гына килгән укучы белән сөйләшүе тоныннан ук күренеп тора иде. Менә инде беркайчан да уйламаган идем, аны сиңа сөйләргә туры килер дип уйламаган идем. Хәер, хәзер дә моның кирәге юк, әмма син минем хикәямне тикшеренүең һәм төпле зирәклеге белән тиешсең.
Ул туктап, сынаган кыяфәт белән Техникка карады.
— Беләсеңме, миңа әле һаман да синең бу нәтиҗәләргә үзеңнән килгәнеңә ышанмыйм.
Бераз дәшми торгач, ул сүзен дәвам иттерде:
— Мәңгелеләрнең күпчелеген Виккор Маллансон исеме белән белгән кеше үзенең тормышы турында язмалар калдырган. Бу язуларны көндәлек яки автобиография дип атап булмый. Мөгаен, алар гасырлар дәвамында аның үлеменнән соң берничә Мәңгелек барлыкка килергә тиешле җитәкчелек булып торалар. Бу үзенчәлекле васыять аерым вакытлы сейфта калдырыла, аның сере фәкать санаучыларга гына билгеле. Кулъязма анда өч йөз елдан артык кагылгысыз рәвештә ятты, һәм бары тик Мәңгелекнең бөек эшлеклеләре Генри Уодсмен - бөек Генри Уодсмен - бөек бөек Генри Уодсмен - нигез салганнан соң гына, - дип сейфны ачты һәм, бу язмаларны укыгач, шунда ук аларның бик зур әһәмияткә ия булуын аңлады. Шуннан бирле бу кулъязма, яшерен документ буларак, күп буыннар дәвамында аның дәвамчысына тапшырылды, минем кулга эләккәнче. Бу язмалар сер итеп "Маллансон Мемуары" исемен алган.
Аларда Бринсли Шеридан Купер исемле кешенең тормыш тарихы сөйләнелә, ул 78-нче йөзьеллыкта туган һәм егерме өч яшендә барлык кагыйдәләрне бозып, бер елдан артык өйләнгән, ләкин - бәхеткә - балалары булмаган.
— Мәңгелеккә эләккәч, Купер Өлкән Исәпләүчеләрнең берсе җитәкчелегендә Темпораль кырларны матрик исәпләүне өйрәнә, ә бу Исәпләүченең шәхси Технигы Куперга Башлангыч көнкүреш тарихы һәм Социология дәресләрен бирә. Мемуарда Исәпләүчене Лабан Твиссел, ә Техникны Эндрю Харлан дип атаганнар диелә. Купер ике дисциплинаны да ныклап үзләштергәннән соң, аны ерак үткәнгә, 24-нче Йөзьеллыкта, Виккор Маллансон исемле Башлангыч дин гыйльме математикасының кайбер бүлекләренә өйрәтү бурычы белән җибәргәннәр.
— 24-нче йөзьеллыкта Купер, әйләнә-тирә мохиткә бик озак һәм сак кына яраклашып, гадәти булмаган тормыш рәвешен һәм гореф-гадәтләрне өйрәнеп. Әкренләп ул чын аборигенга әверелде. Бу әверелештә Харлан Техник җитәкчелегендә алган белемнәр зур роль уйнаган. Купер Исәпләүче Твисселның киңәшләрен аерым рәхмәт белән искә ала, ул үзен көткән кыенлыкларны бик күп белүче итеп алдан белгән.
— Ике ел киеренке эзләнүләрдән соң Купер Виккор Маллансонны тапты. Тегесе Калифорния урманнары эченә кереп югалган кечкенә алачыкта кеше белән аралашмый торган тоткын булып яшәгән. Маллансонның сәер һәм сәер яклары күп иде, ләкин ул кыю һәм шаблонсыз фикерле иде. Купер, бик сак атлап, аның ышанычын яулады һәм акрынлап аны киләчәктән илче дигән фикергә китерде. Шулай итеп, аларның уртак эшләре башланды. Купер Маллансонны Лефевра тигезләмәләренә һәм Темпораль генераторлар технологиясенә өйрәткән һәм аны акрынлап булачак рольгә әзерләгән. Купер истәлекләренә караганда, аның тормышының бу чоры үпкәләрдән булмаган. Аңа Маллансон гадәтләренә күнегергә һәм үз кул астындагының кискен халәтләрен түземлелек белән хәл итәргә туры килә. Куперга тормыш шартлары да шактый кыенлыклар тудырды. Алар энергия бәйләмләрен кисеп үтмәгән аулак бер урында яшәгәннәр, шуңа күрә аларга дизель ягулыгында эшләүче борынгы җил электрогенераторы белән канәгатьләнергә туры килгән. Җылыту, яктырту, азык әзерләү һәм башка шуның кебек җайланмалар ни дәрәҗәдә примитив булган, син бу җайланмаларны металл үткәргечләр ярдәмендә электрогенератор белән тоташтырырга туры килүенә карап кына да фикер йөртә аласың.
Ләкин вакыт узды, ә укыту авыр барды - әллә Маллансонның борынгы акылы күнегелмәгән төшенчәләрне көч-хәл белән үзләштерде, әллә Куперның педагогик талантлары искитмәле булып чыкты. Көннән-көн Маллансон һаман да ышанычсыз һәм сафсатарак була барды. Купер, шундый кыенлык белән яулап алынган позицияләрен югалта баруын сизеп, кинәт бөтенләй көтелмәгән һәлакәт килеп чыкты - Маллансон кыядан упкынга төшеп һәлак булды. Берничә атна Купер бертуктаусыз өметсезлек халәтендә үткәрде; аңа барысы да җимерелде, Мәңгелек беркайчан да төзелмәячәк, һәм кешелек дөньясы һәлакәткә дучар ителәчәк кебек тоелды. Һәм шул вакытта аның кыю нияте туды. Ул Маллансонның үлемен яшерде. Мәрхүмнең алачыгында утыргач, ул Темпораль кыры генераторын кул астындагы материаллардан төзергә кереште. Ул ничек булдыра алган - безнең өчен җитди түгел. Озак еллар тырыш хезмәт иткәннән соң, сабыр һәм уйлап табучан могҗизалар күрсәтеп, Купер генератор төзи һәм аның белән Калифорния технология институтына китә, ул моннан күп еллар элек Маллансонны җибәрергә җыенган.
Вакыйгаларның алга таба барышы сиңа мәктәп эскәмиясеннән билгеле. Аны мыскыллаулар һәм ышанмау белән каршы алдылар; барлык әйдәп баручы галимнәр аның уйлап табуы турында фикер алышудан да баш тарттылар. Син шуны истә тотарга тиешсең, Куперның үҗәтлеге өчен аны психиатрия шифаханәсенә урнаштырганнар, ул аннан качкан, генераторын югалта язып, аны коткарган һәм юл буе кафесы хуҗасы коткарган. Исеме безгә билгеле булмаган бу кеше хәзер Мәңгелек геройларының берсе. Син мәктәптә узарга тиеш идең, ничек Купер профессор Цимбалистны бердәнбер эксперимент уздыруга күндерә алды, анда ак тычкан Вакыт эчендә арлы-бирле хәрәкәт итә иде. Мин сиңа барысын да белгән нәрсәләр белән таныштырмаячакмын.
Үзенең чын чыгышын әйтергә куркып, Купер Виккор Маллансон исеменнән файдаланган. Чын Маллансонның мәетен таба алмадылар. Купер тормышының калган бөтен гомерен Темпораль кыр генераторының аз гына камилләшүенә багышлады. Аның ярдәмендә Институтның галимнәре тагын берничә генератор төзеделәр. Ул зуррак эшкә батырчылык итмәде. Ул Лефевра тигезләмәләрен яза алмады - аларны аңлый алсыннар өчен, математикага тагын өч йөз ел үсәргә кирәк иде. Ул кайдан икәнен әйтергә базмады, - аны яңадан акылдан язган йортка утыртсыннар иде. Ул үз вакытында чын Виккор Маллансон эшләгән кебек эшләргә ярамый иде.
— Купер белән эшләүче галимнәр аптырашта калганнар, алар могҗизаларга ышанмаганнар, ләкин алар алдында ул фантастик нәтиҗәләргә ирешкән даһилар булган һәм ни өчен нәрсә дә булса эшләгәнен аңлата белмәгән. Купер үзе дә аптырашта иде, чөнки ул, ничек тә булса ярдәм итә алырлык хәлдә булмаса, фәнгә Жан Вердьеның классик экспериментларына кадәр узарга тиешле зур юлны аермачык күз алдына китерде, шуның нигезендә бөек Антуан Лефевр соңыннан үзенең Чынбарлык фундаменталь тигезләмәләрен чыгарачак. Тора-бара Купер үзенең Мәңгелек кә бара алмаслык белән килеште.
Бары тик җәйнең иң тау битендә генә, бер кичтә, Кояш Тын океан суларына ничек төшә - бу эпизод мемуарда җентекләп сурәтләнгән, - Купер кинәт аның чын Виккор Маллансон булуын аңлады. Ул Мәңгелектә өйрәнгән Маллансонның биографиясе барлык нечкәлекләрдә аның 24-нче Йөзьеллыкта үз тормышы белән туры килгән. Тарихка Темпораль кырыны беренче ачучы Виккор Маллансон исеме белән кергән кеше чынлыкта Бринсли Шеридан Купер булган.
Бу бөек нурлану Куперны аның мемуарын булдыруга илһамландырды. Мемуарның максаты Мәңгелек тарих язу, Мәңгелек нигезе салу процессын гади һәм куркынычсызрак итү; булачак үз Аналогына аның юлында очраган күпсанлы кыенлыклардан качарга ярдәм итү. Купер, үзенең васыятен язып, аны үз бүлмәсендә эшләнгән кечкенә вакыт-үтмәслек сейфта яшерде.
Шулай түгәрәк йомылды. Әлбәттә, без Купер-Маллансонга мемуарны язганда җитәкчелек иткән ниятләр белән санлаша алмыйбыз һәм санлашмыйбыз. Куперга үз тормышын ул ничек яшәгән булса, шулай ук төгәл яшәргә туры киләчәк. Башлангыч Чынбарлык бернинди дә Үзгәрешләр кичерми. Хәзерге вакытта Купер аны нәрсә көткәнен хәтта белми дә. Ул, Маллансонны озак вакыт укытканнан соң, аның Мәңгелеккә әйләнеп кайтачагына чын күңелдән ышана. Гомере буе ул Мәңгелеккә кайту турында хыялланачак һәм бары тик аның иң ахырында гына үзенең ялгышын аңлаячак һәм "Маллансон мемуары" язачак.
Вакыт түгәрәгенең йомылуы кешелекне үлемнән коткаруның мөһим һәм игелекле максатын эзәрлекли.
Без кешеләргә Вакыт сәяхәт итү серен ачарга һәм бу фән үсешенең табигый агышын ясарга мөмкинлек биргәнче, Мәңгелек нигез салырга тиеш. Югыйсә, үз-үзенә бирелгән кешелек дөньясы Вакыт һәм Чынбарлыкның чын табигатен белми, әлегә бик соң булмый. Фән һәм техниканы башка юнәлешләрдә, Мәңгелек контрольдән башка, үстерү кешелекне котылгысыз үз-үзен юк итүгә китерәчәк.
Харлан бөтенләй колагына сеңгән, күз алдына бөек Вакыт әйләнәсенең мәһабәт картинасы килеп баскан, ул Мәңгелек аша үтеп, үзенә йомыла.
— Димәк, сез башта ук барысын да белдегез? Сезгә нәрсә эшләргә кирәк? Минем алда торган нәрсә? Димәк, сез минем ни эшләгәнемне күптән белдегез инде?
Тәмәке төтененең күгелҗем күзләренә текәлеп, тирән уйга чумып утырды, ләкин Харланның соравы аны Чынбарлыкка кайтарды. Аның үткен картларча күзләре Техникка шелтәләп карады.
— Мин синнән мондый беркатлы сорау көтмәгән идем. Куперның гасырларда яшәве һәм Мемуарны булдыру арасында уннарча еллар биологик Вакыт буенча узды. Купер үзе күргән аз вакыйгаларны гына исенә төшерә ала иде. Ул беркайчан да белмәгән нәрсәләрне исенә төшерә алмады.
Твиссел тирән итеп сузылды, юка гына төтен агынтын чыгарып җибәрде һәм аны тоташ бармакларының тиз-тиз хәрәкәтләнүенә бүлде.
— Барысы да май кебек барды. Башта мине таптылар һәм Мәңгелеккә алдылар. Аннан соң күп еллар үткәч, мин Өлкән Исәпләүче булдым, һәм шул вакытта миңа мемуар тапшырдылар һәм проект башлыгына куйдылар. Мин проектны җитәкләргә тиеш идем - мемуарда мин аны җитәкләдем дип әйтелгән иде бит. Тагын да биоеллар барды. Аннары чираттагы Үзгәрештән соң 95 йөзьеллыкта син барлыкка килдең (без синең алдагы Чынбарлыктагы Аналогларыңны игътибар белән күзәттек). Аннары без Куперны таптык.
Мемуарда күрсәтелмәгән вак-төяк нечкәлекләрне миңа, кайвакыт Кибермиетан файдаланып, үземә уйларга туры килде, ләкин ешрак - үз аек акыл белән. Әгәр дә син миңа күпме саклык күрсәтергә туры килгәнен белсәң иде, синең Остаз Ярроуны инструкцияләп - мин аңа Мәңгелекнең бөек серен ышанып тапшыра алмадым. Ярроуга үз чиратында хәйләкәрлек һәм уйлап табучанлык күрсәтергә туры килде, минем инструкцияләр нигезендә, Башлангыч көнкүреш тарихы белән мавыгуыңны хуплап.
— Куперны ничек җентекләп күзәтергә туры килде, ул - Вакытны сакласын! - очраклы рәвештә генә артык мәгълүмат ала алмады, мемуарга караганда, аның моңарчы булганы юк иде!
Ул кайгылы елмаеп куйды.
— Сеннор, менә мондый темаларга фәлсәфә сатарга яратучы кеше. Ул моны "сәбәп һәм тикшерү мөрәҗәгате" дип атый. Янәсе, безгә тикшерү билгеле, шуңа күрә без аңа сәбәп табабыз. Бәхеткә каршы, мин Сеннор кебек метафизика пәрәвезендә пычранмадым.
Мин бик шат идем, малаем, синнән менә дигән Техник килеп чыккач. Мемуарда бу хакта бер сүз дә әйтелмәде, чөнки Купер синең эшеңне күрмәде һәм аның турында фикер йөртә алмады. Синең талантларың бик вакытлы туры килде. Алар сиңа карата аерым мөнәсәбәтне ничек акларлар иде. Алар ярдәмендә синең Мәңгелек язмышларында гаять мөһим ролең алай ук сизелмәде. Хәтта Финжиның сине аның янына җибәрүен үтенүе дә кирәк булды. Купер мемуарда синең озак вакыт югалуың турында искә ала, аның дәресләре шулкадәр интенсив булган ки, ул түземсезлек белән синең кайтканыңны көтә иде. Тик бер тапкыр бик каты куркыттың мине.
— Мин Куперны капсулага кайчан алдым?
— Ничек аңладың? - дип сорады Твиссел.
— Бу сезнең миңа чынлап ачуланган бердәнбер очрак иде. Хәзер мин аңлыйм, минем гамәлем "Маллансон Мемуары"на каршы килде.
— Бөтенләй үк түгел. Бары тик мемуарда бер тапкыр да Вакыт адашлары телгә алынмый. Миңа бу өлкәдә Куперның хәбәрдар булмавы турында сөйли кебек тоелды. Шуңа күрә мин аны капсуладан ераграк тотарга тырыштым. Сәфәрегез мине бик нык борчыды, ләкин бернинди куркыныч та булмады. Барысы да тиешенчә бара. Харланга, кызыксыну һәм гаҗәпләнү белән карап, акрын гына кулларын угалады.
— Уйлап карасаң - барысын да үзең белә алдың! Гаҗәп, акылга сыймаслык) Мин яхшы әзерләнгән Исәпләүче дә синең карамакта булган күңелсез мәгълүмат нигезендә дөрес нәтиҗәләргә килә алмас иде, дип ант итәргә әзер. Техник өчен - зирәклек могҗизасы ул!
Твиссел, Харланга таба иелеп, аны йомшак кына итеп тез тиңентен сыйпады.
— Үзеннән-үзе, "Маллансон Мемуары"нда Купер киткәннән соң синең тормышың турында бер сүз дә юк.
— Аңлыйм, сэр, - дип җавап бирде Харлан.
— Дөресен әйткәндә, без сиңа карата безнең башка килгән бөтен нәрсәне эшли алабыз. Синең кебек талантлар ташланмый. Техник булып озак тормассың дип уйлыйм. Башыңны вакытыннан алда вәгъдәләр белән әйләндерергә теләмим, ләкин, ышанам, Исәпләүченең исеме синең өчен ниндидер ирешелмәслек нәрсә түгел икәнен аңлыйсыңмы?
Өстәмә ришвәт, дип уйлады Харлан. Йөзе тыныч түгел.
Ләкин кайбер фаразлаулар белән канәгатьләнү куркыныч иде. Ул төнне, китапханә эшләреннән соң, аның күңелен күтәргән акылсыз бер сизенүе акылга сыймаслык гипотезага әйләнде. Твиссел сөйләгәннәр аны бер детальдән башка бөтен нәрсәдә диярлек раслады: Купер Маллансон булып чыкты.
Бу хата бертөрле дә роль уйнамады; аның хәле шундый ук какшамас булып калды, ләкин бервакыт ялгышлык эшләгәннән соң, ул инде үз-үзенә ышанмады. Мондый очракка сукырларча ышанырга ярамый. Аның хакимлегенең никадәр зур булуына инанырга кирәк. Харлан тыныч кына башлады:
— Хәзер, дөресен белгәч, минем җаваплылыгым әйтеп бетергесез үсте.
— Әйе?
— Сез миңа проектка нинди куркыныч янавын әйтергә тиеш. Куркыныч ни дәрәҗәдә зур? Кинәт ниндидер көтелмәгән бер хәл Куперга кирәкле мәгълүматларны әйтергә комачауладымы, әллә миңа хәбәр итәргә комачаулыймы? Мин синең борчылуыңны аңламыйм. Харланны уйлап караганмы, әллә картның арыган күзләрендә чыннан да курку чагылдымы?
— Мин белергә тиешме, түгәрәкне ачып буламы? Әгәр дә минем башыма көтелмәгән һөҗүм, мемуар нигезендә ниндидер гамәл кылырга тиешле моментта, мине сафтан чыгарса, нәрсә? Димәк, барысы да җилгә очачак? Яки, әйтик, ниндидер сәбәпләр аркасында мин мемуарның күрсәтмәләренә каршы киләчәкменме? Ул чагында нәрсә?
— Ни сәбәптән башыңа шундый уйлар килде?