Мәңгелек ахыры - 12

Харланны ул яңадан котырып торган саташулы коточкыч бер упкынга чумган кебек хис итте.
— Һичшиксез, Вакыт эчендә түгәрәк йомып калуның ниндидер ысулы бар, һәм без бу ысулны таба алу ихтималы бик зур, күрәсең. Югыйсә, безнең Чынбарлык юкка чыгар иде инде. Ул булганда, без дөрес юлдан барабыз дип ышана алабыз. Әгәр ниндидер мизгелдә мин яки син ялган нәтиҗәләргә килсәк, әгәр дә йомылу ихтималы билгеле бер критик зурлыктан азрак булса, Мәңгелек яшәүсе туктаячак. Сиңа аңлашыламы бу?
Моңа Харлан бик үк ышанып бетмигән. Хәер, ул әллә ни аңламады. Ул акрын гына тезләнде дә, креслога терәлеп, хәлсезләнеп, идәнгә ауды.
— Куперны кире кайтара алырбыз дип уйлыйсызмы?
— ...һәм аны кирәкле Вакытка җибәрергә. Аны капсуладан чыккан вакытта эләктереп алыйк, һәм ул 24-нче Йөзьеллыкта картайган берничә биосәгатькә, максимум белән берничә биокөнгә эләгәчәк. Әлбәттә, бу да вариация булачак, тик, бәхеткә, зур түгел. Чынбарлык какшатачак, әмма үлмәячәк. Ләкин без аны ничек табарбыз?
— Без моның мөмкин булуын беләбез, югыйсә, Мәңгелек яшәмәс иде инде. Моны ничек эшләргә икәнлегенә килгәндә, монда миңа синең ярдәмең кирәк; шуңа күрә мин сине үз ягыма җәлеп итәргә омтылам. Син бит бездә Башлангыч вакыт көннәр буенча белгеч. Менә син әйт миңа, нишләргә кирәк?
— Булдыра алмыйм, - диде Харлан, ыңгырашып.
— Юк, булдыра аласың, - диде Твиссел. Аның тавышы тагын дәртле яңгырый, ул хәтта яшьрәк тә кебек тоела иде. Аның күзләрендә сугыш ялкыны кабынды, һәм ул кабызылган сигарет белән сөңге кебек селтәнде. Хәтта Харлан өчен дә, кичергән тетрәнүләр аны бөтенләй диярлек сизми калды, күрәсең, Твиссел белән көрәш азартын үзләштергән һәм ул шул тойгыга таяна.
— Вакыйгаларның барышын торгызып карыйк, - диде Твиссел. Менә пульт. Син аның янында басып торасың һәм сигнал көтәсең. Вакыт. Син контактны кабызасың һәм шул ук вакытта рычагны берничә йөз елга артка күчерәсең.
— Күпмегә?
— Белмим. Белмим, дидем бит мин сезгә!
— Син, бәлки, белмисеңдер дә, ләкин синең мускулларың истә булырга тиеш. Монда пультка кил дә, кулыңны контактка куй. Кулыңа ал, минем малай. Кил монда. Шулай. Менә шушында бул. Син сигнал көтәсең. Син мине күрәлмыйсың, Советны күрәлмыйсың, Мәңгелекне күрәлмыйсың. Синең йөрәгең Нойсны сагынудан интегә. Күңелеңдә шул мизгелгә әйләнеп кайт. Аны тагын бер кат үткәреп кара. Хәзер мин секундомерны җибәрәм. Мин сиңа рольгә керер өчен бер минут бирәм. Аннары нульле мизгелдә уң кул белән рычагны нәкъ элеккеге кебек өзеп ташла да кулыңны ал. Рычагны кире кайтарма. Әзерләндеңме?
— Уйламыйм, килеп чыгар дип.
— Ул уйламый!.. Изге Вакыт, синең сайлау мөмкинлеге юк! Әллә син үз кызыңны кире кайтаруның башка ысулын беләсеңме?
Сайлау чыннан да булмады. Харлан ихтыяры көче белән үзен пульт янына якын китерергә мәҗбүр итте, һәм ул шулай эшләгәч тә, күптән түгел генә булган тойгылар аны яңадан аякка бастырдылар. Аңа ясалма рәвештә аларны чакыртырга туры килмәде. Алар таныш хәрәкәтне кабатлау белән, негрга үзләре килделәр. Кызыл укчы секундомер циферблат буйлап китте.
«Бәлки, гомеренең соңгы минутлары», - дип уйлады ул.
Минус утыз секунд.
"Авырту булмаячак. Үлем түгел бит бу», - дигән уй чагылып китте.
Ул бары тик Нойс турында гына уйларга булды.
Минус унбиш секунд.
Нойс!
Сул кул элемтәгә тартылды.
Унике секунд чамасы.
Контакт!
Уң кул күтәрелә башлады.
Минус биш секунд.
Нойс!
Уң кул... НОЛЬ... ырылдап үз өстенә ыргытты.
Харлан, авыр сулап, читкә сикерде.
Твиссел тиз генә приборга ташланды һәм шкала өстенә иелде.
— Егерме Йөзьеллык, - диде ул, - дөресрәге, унтугыз тулы утыз сигез йөзенче.
— Белмим, - диде Харлан, буылган тавыш белән, мин үз тойгыларымны мөмкин кадәр төгәлрәк кабатларга тырыштым, ләкин барысы да бераз башкача булды. Мин үземнең нәрсә эшләгәнемне белә идем, һәм монда бөтен аерма шунда.
— Аңлыйм, - дип җавап бирде Твиссел. Бәлки, син ялгышкансыңдыр. Безнең тәҗрибәне беренче якынаю дип саныйбыз.
Ул, күңеленнән ниндидер исәпләү ясап, сөйләвеннән туктады, кесә анализаторын чыгара башлады, ләкин кире уйлады һәм аны яңадан тыкты.
— Менә шушы унарлы билгеләрне ал! Син аны егерменче Йөзьеллыкның икенче чирегендә 0,99 га тигез җибәрүең ихтималы. Әйтик, 19,25 һәм 19,50 арасында кая да булса. Яхшы?
— Белмим.
— Ярар, хәзер игътибар белән тыңла. Мин эзләүне бары тик Вакыт кисемтәсендә генә алып барырга карар кылам, калганнарын да төшереп калдырдым. Әгәр мин ялгышсам, без Вакыт эчендә түгәрәк йомып калырга соңгы мөмкинлекне югалтачакбыз, һәм Мәңгелек юкка чыгачак. Бу карар үзеннән-үзе Минималь кирәкле үзгәреш булып тора, МКҮ, аны үзгәртү өчен җитәрлек. Хәзер мин карар кабул итәм. Мин нык һәм туктаусыз хәл итәм...
Харлан, тирә-ягына сак кына каранып алды, әйтерсең, Чынбарлык кинәт шундый тотрыклыланды ки, кинәт башын борып егылырлык булды.
— Мин Мәңгелек яшәүгә тулысынча ышанам, - диде ул.
Үз тынычлыгы белән Твиссел Заразил Харланны шулкадәр тынычлап кабул итте ки, ул бу сүзләрне каты тавыш белән әйтте (һәрхәлдә, аңа шулай тоелды).
— Димәк, Мәңгелек бар әле, - диде Твиссел коры һәм эшлекле кыяфәт белән, - димәк, минем карарым дөрес. Безнең монда бүтән эшебез юк. Мин үземнең кабинетыма күчәргә тәкъдим итәм, ә монда комитет әгъзаларын җибәрәбез. Әгәр дә бу аларга ләззәт бирсә, залда йөрсеннәр. Аларга ни дә булса белергә кирәкми. Алар проект уңышлы төгәлләнде дип уйлыйлар. Уңышсызлыкка юлыксак, алар бу турыда беркайчан да белмәсләр. Һәм без дә.
Твиссел игътибар белән үзенең сигаретын карады да башлады:
— Мәсьәлә менә нәрсәдә: Купер теге Йөзьеллыкны эләкмәгәнен белгәч, нишләр икән?
— Белмим.
— Бер нәрсә ачык: ул аңгыра егет, акыллы һәм хыял белән. Син ничек уйлыйсың? Билгеле, ул бит Маллансон. Нәкъ шулай. Һәм ул инде хата мөмкинлеге турында уйлана иде. Хәтерлисеңме, аның соңгы сорауларыннан берсе: кинәт ул шул Вакытка үзенә эләкмәячәк.
— Шуннан ни булган? - Харлан Твисселны клонлаштырган бер генә нәрсәне дә күз алдына китерә алмады.
— Димәк, ул эчтән шундый мөмкинлеккә әзерләнгән. Ул нидер эшләргә, безнең белән элемтәгә керергә, эзләүне җиңеләйтергә тырышачак. Исеңдә тот, үз тормышының бер өлеше ул Мәңгеле иде. Бу бик сизелерлек.
Твиссел төтен боҗрасын чыгарды да, аны бармагы белән бәреп, зәңгәр агынтыларның кечкенә йомгакларга сызгырганын игътибар белән күзәтеп торды.
— Купер өчен йөзләгән йөз еллар аша хәбәр җибәрү идеясендә гадәти булмаган берни дә юк. Вакыт югалган булуы белән ул көрәшсез генә килешә алмас. Ул бит безнең аны эзләячәгебезне белә.
— Ләкин, капсула булмаганда, Җиде гасыр буена, ничек итеп ул безгә берәр нәрсә әйтә ала? - дип сорады Харлан.
— Монда бик күп сан бернигә дә кирәкми, Техник. Безгә түгел, сиңа. Син безнең Башлангыч Дәвер буенча белгеч. Син Куперны укыттың. Әлбәттә, ул бары тик син генә аның эзләрен таба аласың дигән нәтиҗәгә киләчәк.
— Нинди эзләр?
Харланга Твиссел карап алды, аның үткен картларча йөзе җыерчыклар белән нурланды.
— Баштан ук Куперны Башлангыч Дәвердә калдырырга җыендык. Аның биовакыт кыры рәвешендә саклау тышчасы юк. Аның бөтен тормышы Вакыт тукымасына үрелгән кебек, нәкъ шулай ук бу тукымага безнең өчен калдырырлык теләсә нинди предметлар, билгеләр яки хәбәрләр үрелгән. Мин сезнең 20-нче Йөзьеллыкны өйрәнгәндә, сез нинди дә булса махсус чыганаклардан файдаланганыгызга шикләнмим. Документлар, архив материаллары, пленкалар, белешмәлекләр, шул дәвер датасы белән билгеләнгән теләсә нинди чын материаллар.
— Әлбәттә.
— Ул аларны синең белән бергә өйрәндеме?
— Әйе.
— Бу материаллардан үзеңнең аеруча якын булуың белән файдаланырлык материаллар булмаганмы, Купер аларга карата синең алар белән бик яхшы таныш булуыңны һәм аның турында аз гына да искә төшерәчәгеңне бик җиңел генә белә алыр иде.
— Хәзер инде мин сезнең нәрсәгә ишарә итүегезне аңлыйм, - диде Харлан һәм уйга калды.
— Я, нәрсә соң? - дип сорады Твиссел, түземсезләнеп.
— Мөгаен - бу минем атналык. Атна саен журналлар 20-нче Йөзьеллыкта зур популярлык казанган. Минем 20-нче гасыр башыннан алып 22-нче ел ахырына кадәр диярлек берсенең чыгарылышлары бар.
— Бик яхшы. Син ничек уйлыйсың, Купер бу атналыкка үз хәбәрен нинди юл белән урнаштыра алыр иде икән? Исеңдә тот, син ул журналны укыйсың һәм аның белән яхшы таныш.
— Белмим. Харлан башын чайкады. - Бу журналлар шау-шулы һәм манерлы стильле булулары белән аерылып торалар. Аларның эчтәлеге беркайчан да тулы һәм объективлыгы белән ялтырап тормады һәм, кагыйдә буларак, очраклы характерда булды. Аларның билгеле бер хәбәр бастыруларына һәм өстәвенә кирәкле рәвештә бастырып чыгаруларына ышану мөмкин түгел диярлек. Теләсә нинди вакыйга танымаслык булып бозылырга мөмкин иде. Хәтта Купер редакциядә эш ала алса да, ә бу икеле, аның язмасы купюрсыз һәм Үзгәрешләрсез күпсанлы мөхәррирләрне үтеп китәр дип уйларга ярамый. Мин андый ысулны күрмим. Санау.
— Сине Мәңгелек итеп яптырам, әйбәтләп уйла! Атналык проблемасына игътибарыңны юнәлт. Күз алдыңа китер, син - Купер һәм син 20-нче Йөзьеллыктә. Син аны өйрәттең, Харлан. Син аның фикерләвен формалаштырдың. Я, нәрсә эшләр соң ул? Ул журналда бер сүз дә үзгәртмичә, аның хәбәрен ничек бастырырга мәҗбүр итәр?
Харлан күзләрен зур ачып:
— Реклама!
— Нәрсә? Нәрсә?
— Реклама. Заказ бирүче ничек тели, шулай язылган түләүле белдерү. Без Купер белән реклама белән бәйле мәсьәләләр турында берничә тапкыр фикер алыштык.
— Әйе, әйе! Бу рухта 186 йөзьеллыкта нәрсәдер булган.
— Бу яктан бер генә йөз ел да 20 йөзьеллык белән чагыштырырлык түгел. Бу рекламаның иң югары төсләре чоры иде. Мәдәният дәрәҗәсе...
— Бу реклама белдерүенә кире кайтыйк, - дип ашыгып аның сүзен бүлде Твиссел. Ул нинди булырга мөмкин?
— Беләсе иде...
Тәмәкесенең янып торган очына Твиссел, әйтерсең, аңарда илһам очкыннары.
— Ул ачыктан-ачык эшли алмый. Ул яза алмый: 78-нче Йөзьеллыктан Купер 20-нче йөзьеллыкта ташландык хәлдә, ул Мәңгелек уята...
— Ни өчен сез шулай ышанасыз?
— Бөтенләй мөмкин түгел. 20-нче Йөзьеллыкта басылган мондый хәбәр Маллансон даирәсен безнең яктан хаталы гамәл белән чагыштырганда тагын да дөресрәк өзәр иде. Ләкин без монда - димәк, 20-нче Йөзьеллыкта гомер буе Купер бер генә ялган адым да ясамаган.
— Аннары, - диде Харлан, сүзне шул түгәрәк казуистикадан читкә алып китеп, - Твисселны ул бөтенләй оялтмады шикелле, - моннан тыш, бер генә редакция дә аңа акылсыз яки мәгънәсез тоелган белдерүне бастыруга риза булмас иде. Алар мошенниклыкта яки тагын шундый ук законсыз берәр нәрсә шикләнәләр һәм бәйләнергә куркалар иде. Сүз уңаеннан, шуңа күрә Купер вакытлы телдә үз белдерүен яза алмаган.
— Әйе, идея нечкә һәм хәйләкәр булырга тиеш, - диде Твиссел уйчан гына. Аңа, мөгаен, чит сүзләр әйтергә туры килгәндер. Бу белдерү замандашларына гадәти булып тоелырга тиеш. Сучоксыз һәм дәртсез. Шул ук вакытта анда безнең өчен бөтенләй ачык булган нәрсәдер булырга тиеш. Беренче караштан ук күреп алган нинди дә булса деталь, чөнки бу белдерүне аңа тиңдәш меңнәр арасында эзләргә туры киләчәк. Синеңчә, Харлан кыйммәт идеме?
— Бик кыйммәт.
— Ә Куперда, мөгаен, акча белән күп түгелдер.
— Өстәвенә тагын, ул барыбер артык шик-шөбһәләр булмасын өчен кечкенә булырга тиеш. Харлан, ничек бөек була ала ул?
— Ярым-колонка, - диде Харлан.
— Колонкалармы?
— Беләсезме, бу журналлар кәгазьдә басылган. Текст колонкалар белән урнашкан.
— Әйе, әйе. Минем китапларым һәрвакыт пленкалар белән генә ассоциацияләнә... Менә без тагын бер якынаю алдык. Безгә, беренче караштан ук, үзен соңрак яшәгән йөз еллыктан кеше урнаштырганын күрсәтәчәк, әмма 20-нче гасыр кешеләре бернинди сәер яки шикле әйбер күрмәгән реклама белдерүен эзләргә кирәк.
— Әгәр мин аны тапмасам? - дип сорады Харлан.
— Һичшиксез табарсың. Мәңгелек бар бит, шулай бит? Ул булганда, без дөрес юлда. Сүз уңаеннан, син Купер белән шөгыльләнгәндә, миңа шуны әйт әле, сиңа охшаш белдерү очрамадымы? Бер генә секундка булса да синең карашыңны эчке ярашмаучанлык белән туктаткан берәр нәрсә юк идеме?
— Юк.
— Миңа тиз генә җавап кирәкми. Биш минут уйла, аннары җавап бир.
— Уйлап торуның мәгънәсе юк. Мин бу журналларны Купер белән бергә караганда, ул әле 20-нче гасырда булмаган.
— Минем малай, ни өчен башың бар? Куперны 20-нче елларда җибәргәч, син вариация ясадың. Бу әле Үзгәреш түгел, вариация кире кайтмаслык түгел. Ләкин аз хәрефтән үзгәрешләр, микроүзгәрешләр, бар, югарыда Исәп чыгарганда аларны шулай атыйлар. Купер 20-нче елларда җибәрелгән шул ук мизгелдә журналның тиешле чыгарылышында бу белдерү пәйда булды. Синең үз Чынбарлыкың шул мәгънәдә микроүзгәреш кичерә, син биткә игълансыз биткә караганда күбрәк күз карашыңны туктатыр идең. Аңладыңмы?
һәм тагын Харланның башы әйләнә башлады, Твиссел "парадокс" джунглие аша узган җинелдан. Ул аптырап башын чайкады.
— Бер дә охшамаган нәрсә хәтерләмим, сэр.
— Ярар, калдырыйк моны. Коллекцияңне кайда саклыйсың?
— Мин Куперның махсус нигезләмәсеннән файдаландым һәм Секциясендә Ике махсус китапханә төзедем.
— Искиткеч, - дип җавап бирде Твиссел, - киттек шунда. Кичекмәстән.
Харлан китапханәсенә кергәч, Твиссел борынгы үрелгән томнарны озак һәм гаҗәпсенеп карады һәм аларның берсен киштәдән төшерде. Китаплар бик иске булган, үтә күренмәле булмаган кәгазьне махсус состав белән сеңдерергә туры килгән; Исәпләүченең уңайсыз кулларында нәфис битләр җиңелчә генә трек белән ватылган.
Харлан авыртудан чыраен сытты. Башка вакытта ул Твисселгә киштәләрдән ераграк торырга кушкан булыр иде, әгәр ул Өлкән Исәпләүче булса да.
Твиссел киеренке кыяфәт белән шытырдап торган битләргә карый, иреннәрен акрын гына кыймылдата.
— Шул инглиз теле буламыни? - дип сорады ул, бармагы белән битне шакып.
— Әйе, инглизчә, - дип мыгырданды Харлан.
Теге җене киштәгә куйды.
— Зур һәм уңайсыз нәрсә.
Харлан иңбашларын сикертеп куйды. Әлбәттә, Мәңгелек буена сузылган күпчелек Йөзьеллыкларда фильмнар китаплары булган; техник алгарыш тагын да алга киткән урыннарда язманы молекуляр дәрәҗәдә кулланганнар. Шулай да китап һәм матбугат әллә ни ишетелмәгән нәрсә түгел иде.
— Китапларны бастырып чыгару пленкалар ясауга караганда җиңелрәк һәм арзанрак иде, - дип җавап бирде ул.
Ул кулы белән ияген сыпырды.
— Бәлки. Эзләүләргә керешәбезме?
Ул киштәдән икенче томын алды да, аны беренче туры килгән биткә ачып, бик тырышып аны карарга кереште.
Нәрсә эшли ул? - дип уйлады Харлан. Чыннан да ул шунда ук үзенә уңыш килер дип уйлый микәнни?
Харланның фикере дөрес булса кирәк, чөнки Твиссел, аның гаҗәпләнеп каравын күргәч, уңайсызланып кызарынды һәм тиз генә китапны урынына куйды.
Харлан 20-нче гасырның 25-нче санти Йөзьеллыгына караган беренче томны алды һәм методик рәвештә аны актара башлады. Аның бөтен гәүдәсе киеренке бер хәлдә катып калды, күзләре генә хәрәкәтләнде, тик уң кулы сирәк-мирәк битне әйләндерә иде. Харлан, гомердә бетмәс-төкәнмәс булып тоелган озак вакытлар аша урыныннан торып, борын астыннан нәрсәдер мыгырдана-мыгырдана яңа томны алырга омтыла. Бу кыска тәнәфесләрдә аның янында гадәттә кофе яки бутерброд чынаягы була.
Харлан тирән генә көрсенеп куйды:
— Сезнең монда булуыгыз файдасыз.
— Мин сиңа комачаулыйммы?
— Юк.
— Ул чагында мин яхшырак калырмын, - дип мыгырданды Твиссел.
Ул урыныннан торды, утырды, яңадан урыныннан торды һәм, берни булмагандай, бытбылдык төпләренә карап, бүлмә буйлап йөри башлады. Бер-бер артлы аның исәп-хисапсыз сигаретлары янган, кайчак бармакларын яки иреннәрен пешергән, ләкин ул моны сизмәгән.
Биокөн ахырына якынлашты.
Харлан аз һәм начар йоклый. Иртән ике томлык тәнәфестә Твиссел, кофеның соңгы йотымыннан соң, уйчан гына әйтте:
— Кайвакыт миңа сәер тоела, мин... син минем нәрсә турында әйткәнемне беләсең.
Харлан баш какты.
— Минем шулай эшлисем килде. Озак биоайлар мин бүтән бер генә Үзгәреш белән дә эш итәргә туры килмәс дип өметләндем. Минем Изменейларга карата авыр җирәнү барлыкка килде; Мин хәтта уйлана башладым, безнең аларны эшләргә хокукыбыз бармы икән дип. Кешенең хис-кичерешләрен нәрсәгә җиткерүе кызык.
Син Башлангыч тарих буенча белгеч, Харлан. Син аның күз алдына китергәнен беләсең. Ул вакытта Чынбарлык сукырларча иң зур ихтималлык линиясе буенча үскән. Һәм әгәр дә бу иң зур ихтималлык чума эпидемиясен, яки ун йөз ел коллык, яки мәдәният кимү дигәнне аңлатса, яки... әйдә, чын-чынлап әшәке берәр нәрсә эзлибез... яки атом сугышы булса да, әгәр дә ул Башлангыч Дәвергә мөмкин булса, вакыт җимер мине, БУ БУЛЫР ИДЕ.
— Кешеләр һәлакәтне булдырмый кала алмады.
— Мәңгелек барлыкка килгәннән соң дөнья бөтенләй башка булды. 28-нче Йөзьеллыктан башлап мондый күренешләр тарихында башка урын юк. Изге Вакыт, без Чынбарлыкны шундый югары дәрәҗәдәге тынычлык дәрәҗәсенә күтәрдек, аның турында Башлангыч заманнарда хәтта хыялланырга да мөмкин түгел иде. Әгәр дә Мәңгелек тыкшынмаса, кешелек дөньясы беркайчан да бу дәрәҗәгә ирешмәс иде; аның ихтималы юк дәрәҗәсендә.
Харлан оялып кына: "Нәрсәгә ирешә ул? - дип уйлады. Мине тагын да киеренкерәк эшләргә мәҗбүр итәргәме? Мин болай да көчемнән килгәннең барысын да эшлим".
— Әгәр без хәзер бу мөмкинлекне ычкындырсак, - дип дәвам итте Твиссел, - Мәңгелек һәлак булачак, һәм, мөгаен, кире кайтмаслык. Бер зур сикереш белән Чынбарлык максималь ихтималлык ягына үзгәрәчәк. Мин моның атом сугышы һәм кешелекнең үлеме дигәнне аңлатуына ышанам.
— Минемчә, миңа киләсе томда шөгыльләнергә вакыт, - диде Харлан.
— Тагын күпме калды әле! - дип аптырашта калды Твиссел чираттагы тәнәфестә. Тизрәк барырга ярамыймыни?
— Ничек дип әйтегез. Миңа шәхсән мин һәр битне башыннан алып ахырына кадәр карарга тиеш дип саныйм. Бу эшне хәзергегә караганда тизрәк эшләргә мин көчемнән килми.
Ул методик рәвештә битләрне әйләндерүне дәвам итте.
— Бетте. Башка әйтә алмыйм, - диде Харлан, - хәрефләр ачыла, димәк, йокларга вакыт.
Икенче биокөн ахырына якынлашты.
Эзләүләрнең өченче биокөнендә бердәм биовакыт белән сәгать 10 да 22 минутта Харлан, гаҗәпләнеп, бер биткә карады һәм акрын гына әйтте:
— Менә ул.
— Нәрсә? - аңламады аны Твиссел.
Харлан башын күтәрде: аның йөзенә чиксез гаҗәпләнү галәмәте чыкты.
— Мин моңа ышанмадым. Аңлагыз, мин моңа бер генә минутка да ышанмадым. Реклама белдерүләре һәм журналлар турында сезнең барлык фикерләрегез миңа иксез-чиксез сафсата булып тоелды.
Ниһаять, Твисселга эшнең нәрсәдә икәнлеге барып җитте.
— СИН АНЫ ТАПТЫҢ!
Ул, Харланга ташланып, калтыранган бармаклары белән юан томшыгына ябышты.
Харлан кисәк кенә аның китабын тартып алды да япты һәм аркасына яшерде.
— Син нәрсә эшләдең? - дип кычкырып җибәрде Твиссел. - Син аны тагын югалттың бит.
— Борчылмагыз. Мин аның кайда икәнлеген беләм. Ләкин элек...
— Элек нәрсә?
— Твиссел Исәпләүчесе, безгә әле бер кечкенә мәсьәләне хәл итәсе калды. Сез миңа минем кызны кайтарачаклар, дидегез. Кире кайтарыгыз. Минем аңа карыйсым килә.
Харланга гаҗәпләнеп карады: аның сирәк-мирәк чал чәчләре төрле якка тырпаеп тора иде.
— Әллә миннән көләсеңме?
— Юк, - диде Харлан кискен генә. Шаярту кайгысы түгел. Сез миңа барысын да җайларбыз дип сүз биргән идегез... Бәлки, шаярткансыздыр? Сез миңа Нойсны кайтарачакларына сүз бирдегез.
— Әйе, вәгъдә иттем. Бу хәл ителде.
— Ул чагында аны исән һәм исән килеш күрсәтегез.
— Ләкин мин сине берничек тә аңлый алмыйм. Мин синең кызыңны яшермим бит. Аңа берәү дә тимәде. Ул әле һаман да шунда, ерак киләчәктә, Финжи үзенең белдермәсендә күрсәткән Секторда. Изге Вакыт, мин сиңа аның куркынычсыз икәнен әйттем бит.
Харлан үзенең нервлары чиккә җиткәнне сизде. Ул бирелеп әйтте:
— Сүзсез уйнаудан туктагыз. Ярар, ул куркынычсызлыкта. Тик миңа моңардан нәрсә? 100000-нчедә Вакыт чикләвен алыгыз.
— Нәрсәне алырга?
— Барьер. Капсула аның аша узмый.
— Син миңа бу турыда бер сүз дә әйтмәдең.
— Шулаймы?
Харлан бик гаҗәпләнде. Шул турыда сөйләдеме ул, юкмы? Бу көннәрдә ул бүтән бернәрсә турында да уйламады. Шулай ук ул бер сүз дә әйтмәде микәнни? Ул берничек тә исенә төшерә алмады. Аларның тагын ачуы кабарды.
— Ярар, - диде ул кырыс кына. Мин сезгә бу турыда ХӘЗЕР дип әйттем. Алыгыз аны.
— Ләкин бу мөмкин булмаган әйбер бит. Капсула өчен үткәрми торган Барьер? Вакытны блоклау?
— Сез нәрсә, аны сез куймадыгыз дип әйтергә телисезмени?
— Мин аны куймадым, ант итеп әйтәм!
— Алайса... ул чагында... - Харлан аның чырае агарганын тойды. - Димәк, Совет коеларны блоклауды. Алар барысын да белделәр һәм, сезгә бәйсез рәвештә, үз чараларын күрергә карар кылдылар. Ләкин ул чагында, - Вакыт һәм Чынбарлык белән ант итәм! - үзләре бу белдерүне эзләсеннәр, Куперны, Маллансонны һәм Мәңгелектән калганнарның барысын да. Ике кадан берәр нәрсә табарлар!
— Тукта, тукта! - Твиссел Харланның беләгеннән тотып алды. - Үзеңне кулга ал, егетем. Үзең уйла. Совет киртә куймады.
— Аны кем куйган соң?
— Беркем дә куя алмый. Аны куярга ярамый. Бу теоретик яктан мөмкин түгел.
— Димәк, сез бөтен теорияне дә белмисез. Шулай да киртә бар.
— Мин Советның барлык әгъзаларыннан да күбрәк беләм һәм мондый әйбер мөмкин түгел дип раслыйм.
— Барьер бар!
— Ләкин әгәр шулай икән...
Һәм Харлан кинәт Твисселның күз карашында хәтта Куперның Йөзьеллыкка җибәрелмәгәнен һәм Мәңгелек үлемгә янаганын ишеткәч тә булмаган коточкыч куркуны күрде.

16 бүлек
Яшерен Йөзьеллыклар.
Эндрю Харлан, үз уйларына бирелеп, эшнең ничек баруын таркау гына күзәтте. Эшчеләр аны әдәпле генә сизмәделәр, чөнки ул техник иде. Гадәти шартларда Харлан алар ягына күз дә төшермәс иде, белгечләрнең хезмәт итүче Персоналга нәфрәте шулкадәр зур иде. Ләкин, аларның көйле, ышанычлы гамәлләренә карап, Харлан кинәт үзен аларга көнләшү тойгысында тотып алды.
Кызыл зигзагсыман молнияле соргылт-корыч форма һәм кара нашивкалар аларны вакытлы ташу бүлегенә кертәләр. Катлаулы аппаратура ярдәмендә алар капсуланың Темпораль двигательләрен һәм Коеларны вакытлы озынлыгы буенча гиперсвобода дәрәҗәсен тиз һәм оста тикшергәннәр. Аларның теоретик белемнәре зур булмый, әмма үз эшләрен алар камил беләләр.
Мәктәптә укыганда Харлан Эшчеләре белән очрашмый диярлек. Дөресен генә әйткәндә, аның алар белән бөтенләй танышасы килми иде. Эшчеләр сынатмаган укучыларны җибәрделәр. Үзләрен әдәпле атаганча, белгеч булмаган кешегә эләгү гомер буе үзендә җиңелү тамгасы йөртү дигән сүз була, һәм Укучылар мондый мөмкинлек турында уйламаска тырышалар.
Ләкин хәзер, Эшчеләрне күзәтеп торганда, Харлан алар үзләренчә бәхетле дигән нәтиҗәгә килә.
Гаҗәп түгел. Алар "Чын Мәңгеле" белгечләренә караганда ун тапкырга күбрәк иде. Аларның үз җәмгыятьләре, үз торак Секцияләре, үз шатлыклары һәм ләззәтләре бар иде. Аларның эш көне билгеле бер сандагы биосәгатьтән артмаган, һәм буш вакытында алар үз һөнәрләренә катнашы булмаган чит эшләр белән шөгыльләнгән булсалар, аларга берәү дә кырын карамаган. Алар үз ялын төрле Чынбарлыктан сайлап алынган китапларга һәм стереофильмнарга багышларга мөмкин иде. У. Белгечләр моңа беркайчан да вакыт җитмәде.
Белгечләрнең тонык тормышы, эшчеләрнең гади яшәеше белән чагыштырганда, табигый түгел булып тоелды. Аларның психикасы да тынычрак һәм басынкырак булгандыр.
Эшчеләр гасырлык нигезе булган. Гаҗәп, моннан бер тапкыр да аның башына килмәде. Хезмәткәрләр Вакыт-тыннан су һәм азык-төлек алып килделәр, калдыкларны юк иттеләр, энергетика җайланмаларына хезмәт күрсәттеләр. Бу алар Мәңгелек механизмның катлаулы эшен тәэмин иткән. Әгәр дә көннәрдән бер көнне барлык белгечләр үлеп беткән булса, Эшчеләр алга таба да Мәңгелек яшәү өчен ярдәм итә алыр иде. Ә менә Эшчеләр юкка чыкса, белгечләргә гасырлардан качарга яки ачлыктан һәм сусаудан иң оятсыз рәвештә һәлак булырга гына калган булыр иде.
Эшчеләр никахсызлыкка, туган вакытка кайту мөмкинлеге булмауга, гаилә һәм балалар булдыруны тыюга ничек карыйлар? Алар ихтыяҗларын һәм авыруларын белмиләр, аларга Чынбарлык Үзгәрешләре янамый. Бу аларның күз алдында җитәрлек компенсация булып хезмәт итәме? Төрле мәсьәләләр буенча аларның фикере белән кем дә булса кызыксынамы? Харлан үзендә янә социаль гаделлек өчен көрәшүче дәрте кузгалуын сизде.
Твиссның килеп чыгуы аны бу уйлардан аерды. Алар моннан ярты сәгать элек аерылыштылар. Эшчеләр капсуланы карарга керештеләр. Ул, сулышы кабып, вак-вак юргалый башлады, кыяфәте элеккегә караганда да ныграк газаплана төшкән иде.
Мондый киеренкелеккә ничек түзә ул? - дип уйлады Харлан. Ул бит бик карт.
Твиссел, үзе килеп кергәч, ихтирам белән турайды.
— Я, Коелар белән ни булды? - дип сорады ул.
— Барысы да әйбәт, сэр, - дип җавап бирде Эшчеләрнең берсе. - Юл чиста, Кырның интенсивлыгы бөтен җирдә дә яхшы.
— Сез барысын да тикшердегезме?
— Әйе, сэр. Бүлекчәгә хезмәт күрсәтүче бөтен интервал.
— Сез ирекле. - Аның сүзләре хәзер үк чыгып китәргә дигән катгый боерык кебек яңгырады.
Эшчеләр, әдәпле генә итеп баш иеп, ашыктылар.
Твиссел белән Харлан Коена икәү генә калдылар.
— Мине монда көтеп тор, - дип үтенде Твиссел, - мин тиздән кайтачакмын.
Харлан башын чайкады:
— Мин сезнең белән барам.
— Ничек аңламыйсың инде! Ни генә булмасын, Куперны ничек табарга икәнен беләсең. Әгәр синең белән берәр нәрсә була калса, мин синнән башка эшли алачакмын, яки теләсә нинди башка Мәңгеле, яки хәтта бөтен Мәңгелеләр бергә алынганнарны да.
Харлан киреләнеп башын чайкады.
Твиссел сигаретны иреннәренә китерде дә тирән итеп суырды.
— Сеннор яман сизенгән иде. Соңгы ике биокөн эчендә ул берничә тапкыр мине видеофон буенча чакырды. Ни өчен мин кинәт кенә аулакта калдым, дип төпченә. Әгәр дә ул минем боерык буенча Коеларның бөтен җиһазларын тулысынча тикшергәнен белсә... Харлан, миңа китәргә кирәк. Хәзер үк. Мине тоткарлама.
— Мин сезне тоткарламыйм. Мин әзер.
— Син үз сүзеңдә торасыңмы?
— Әгәр дә киртә юк икән, куркыныч та юк. Әгәр дә ул бар икән... ярый, мин шунда булдым да кире кайттым. Сезне нәрсә куркыта, Исәпләүче?
— Мин бик кирәксез тәвәккәлләргә теләмим.
— Ул чагында сез яраткан фикерегезгә мөрәҗәгать итегез. Сезнең белән бергә баруымны катгый рәвештә хәл итегез. Әгәр моннан соң Мәңгелек юкка чыкмаса - димәк, Түгәрәкнә әле яшереп була, димәк, безнең белән берни дә булмаячак. Әгәр дә бу адым ялган икән, ул Мәңгелек һәлак булачак, ләкин ул бертөрле уңыш белән һәлак булачак һәм әгәр мин бармасам - ант итәм! - Нойстан башка мин Куперны коткарыр өчен бармагымны да селкетмим.
— Мин аны сиңа үзем алып кайтам.
— Әгәр дә бу шулай җиңел һәм гади икән, ни өчен миңа да сезнең белән бергә бармаска?
Күренеп тора, Твисселны шик-шөбһәләре ертып бетерә. Ниһаять, карлыккан тавыш белән:
— Ярар, башладык!
Һәм Мәңгелек яшә калды.
Ләкин алар капсулага кергәннән соң да Твисселның күзләрендә курку калды. Ул Санагычта чагылып үткән саннардан күзен алмады. Хәтта бу сәфәр өчен махсус урнаштырылган, тупас Кило-Йөзьеллыкларны Санагычы да бер минутлык интерваллар белән тыкшынды.
— Сиңа бармаска кирәк иде!
— Ни өчен? - диде Харлан, иңбашларын җыерып.
— Мин аңлата алмыйм. Мине сизенүләр җиңә. Теләсәң, әйт моны, хорафатларга ышанабыз. Мин үземә урын таба алмыйм.
— Аңламыйм сезне.
Сүзгә артык исе китмәде: ул җен ачуын тыярга тырыша кебек иде.
— Менә тыңла. Син бездә Башлангыч тарих буенча белгеч. Башлангыч Дәвердә кеше ничә вакыт яшәгән?
— Ун мең йөз еллык. Көчемнән унбиш.
— Шул вакыт эчендә ул маймылсыман җан иясеннән сапиенсның гомосына әверелде. Дөресме?
— Әйе. Ләкин моны барысы да белә.
— Барысы да белә, әмма эволюция тизлегенең никадәр зур булуы турында берәү дә уйламый. Барлыгы унбиш мең ел эчендә маймылдан алып кешегә кадәр.
— Шуннан нәрсә?
— Ә минем, мәсәлән, 30000-нчедә тууым...
Харлан ихтыярсыздан сискәнеп куйды. Ул үзе дә, үзе белән очрашырга туры килгән кешеләрнең берсе дә Твисселганың кайдан икәнлеген белмәгәннәр.
— Мин 30000-нчедә тудым, - дип кабатлады Твиссел, - ә син 95 йөзьеллыкта. Башлангыч Дәвердегә кеше яшәгән вакыт аралыгында безне икегә артык арадаш аерып тора, ә без бер-беребездән нәрсә белән аерылабыз? Минем замандашларымның синекенә караганда дүрт теше кимрәк, һәм аппендикс юк. Анатомик аермалар моның белән бетә. Матдәләр алмашы бездә бертөрле диярлек бара. Иң зур аерма шунда ки, синең организм күзәнәкләре стероид төшләр хасил итә ала, ә минеке - булдыра алмыйлар, шуңа күрә минем өчен холестерин кирәк, ә син аннан башка булдыра аласың. Минем 575-нче елгы хатын-кыздан балам бар иде. Кеше тереклек ияләренә вакыт әнә шулай аз Үзгәрешләр кертте.
Харланга бу фикер әллә ни тәэсир итмәде. Ул беркайчан да кешенең барлык йөз еллыкларда бертөрле булуына шикләнмәде. Аның өчен бу хәл аксиома иде.
— Миллионлаган йөз еллар эчендә Үзгәрешләр кичермәгән башка затлар да бар.
— Алай ук күп түгел. Моннан тыш, кешенең эволюциясе Мәңгелек барлыкка килгәннән соң тукталды. Нәрсә бу, очраклылык? Мондый сораулар белән бездә Сеннор ише бик аз кешеләр генә кызыксына, ә мин беркайчан да Сеннор булмадым. Мин беркайчан да нәтиҗәсез теоретлаштыру белән шөгыльләнмәдем. Әгәр проблеманы Кибермие ярдәмендә санап булмаса, Исәпләүченең аңа үз Биовакытын сарыф итәргә хакы юк. Шулай да яшьрәк чагымда кайвакыт уйлана идем...
"Нәрсә турында? - дип кызыксынды Харлан. Ярый алайса, Твисселны тыңлап карыйк».
— Мин үз-үземне Мәңгелек күз алдына китергәнне күз алдына китерергә тырыштым. Ул 30 нчы һәм 40 нчы еллар арасында берничә йөз елга гына саубуллашкан һәм нигездә вакытлы сәүдә белән шөгыльләнгән. Ул урманнарны торгызу проблемасы белән кызыксынды, туфракны, төче суны, химикалийларны Вакыт алыштырды. Ул көннәрдә тормыш гади була. Әмма аннары Чынбарлык Үзгәрешләре ачылды. Өлкән санаучы Генри Уодсмен, үзенә хас драматизм белән, сугышны бер конгрессмен автомобилендә тормозны бозып, булдырмый калды. Шуннан соң Мәңгелек авырлык үзәге сәүдә итүдән Чынбарлык Үзгәрешләренә таба торган саен күбрәк көлә барды. Ни өчен?
— Кем белми? Кешелекнең мәрхәмәте.