Джол: Терекден Ташха - 16

Джашаб ёлгенлеге къыйналмайыкъ бек,
джашамай ёлгенледиле джарлыла.
Башыбыздан къараб тургъан Кёк,
буюрса, дунья да башлар джангыра.
Алай а, кесибиз этмесек мадар,
Кёк къалай этер бизлеге мадар?!
ЭСКЕРТМЕНИ КЪАТЫНДА
Закийни эскертмеси. Бир бош кюн,
даулашдыкъ, тюбешиб алайда.
-Къабырдан туруб келсе да Пушкин,
хайыры болмаз Къарачайгъа.
Ол бизни тилде бир назму джазмаз.
Бизни джакълаб бир сёз да айтмаз.
Биз халкъгъа андан болурму хайыр?»
Былай айтханында «шайыр»,
не дерге билмейин къалдым.
Быллайла къазан къайнатыб башын,
джазгъанмы болур Пушкин назмусун.
СИЗ СОРМАГЪЫЗ, МЕН АЙТМАЙЫМ...
Сёлешиую — ийнар айтханча,
джюрюшю да — тебсей тургъанча,
кёзлеринден а — Кюн тийггенча,
хар неси да — мен сюйгенча.
Сатанай да, Гошаях да,
Айджаякъ да, Акътамакъ да
сукъланырча бир джан кёрдюм.
Ансыз къалсам — саудан ёлдюм.
Кёзюм бла да тыйдым аны,
сёзюм бла да тыйдым аны,
джюрегим бла тыйдым аны -
къучагъыма джыйдым аны.
Джандетни къайдагъысын
сиз сормагъыз, мен айтмайым -
(башлагъанма мен къалыргъа
Ставангерден къайытмайын.
Адаму улу — Адам болмаз
Джюрек джуртха къайытмайын,)
адам улу Адам болмаз
Сюймекликге къайытмайын.
ШИМАЛДА
Шимал бла Билал келишелле нечик -
бошму келгенме бу джуртха кёчюб.
Джана тургъан джюрегиме
Буз тенгиз болады балхам.
Джахилле кесген терегиме
мында да айтама алхам.
Ахыр поэти ёлгюнчю халкъны,
тилсиз эталлыкъ тюлдюле аны.
Инсан-миллет хакълары ючюн
кюрешин да тыяллыкъ тюлле аны.
Талай ёмюрню мындан алгъа
Билал къычыргъан азан,
мени джюрегиме киреди да,
назму болуб чыгъады андан.
Азанчы Билалдан назмучу Билалны
хазна джокъду башхалыгъы.
Хакъ сёзню айтхан да, Акъ сёзню айтхан
да
бир Аллахха этелле къуллукъ.
Кязим хаджи да, Чокуна афенди да,
Джырчы Сымайыл да анга шагъат.
Хакъ сёзню Акъ сёз бла да айталгъан
закийле -
кёлюмю этедиле рахат.
Къайда болсам да, къайда джашасам да,
Хакъ сёз бла Акъ сёз — къанатларым
мени.
Джан джурт бла да, Ата джурт бла да
байлаб турадыла ала мени.
Шыбырдайма назму, къычырама азан:
магъанасын ангыласакъ Сёзню,
айырылмасакъ Къаламдан, Китабдан -
хорларыкъ кюч джокъду бизни.
ДЖАЗ БАШЫ
Джанкъозла — теличикле,
джазгъы хауагъа алданыб,
къар тюбюнден чыкъгъанлыкъгъа,
терекле,
чирчик этерге базмай,
турадыла сын къатыб, къаралыб.
Малла уа ёкюредиле,
кёзлери къарсыз кюнбетге аралыб:
эрикгендила ала биченден, баудан да.
Чегет бауурда ахыр къарда
учадыла сабийле —
къышдан тансыкъларын
алыб къояргъа излегенча.
Уллула уа
бачха, сабан ишге
хазырланадыла.
Алай а, биледиле ала:
март кетмейин — дерт кетмез.
Ёзден халиси джокъду къышны -
сыйы бла кете билмейди къонакълыкъдан
да.
Ызына айлана да къайырыла,
хырылдай,
тишин, тырнагъын кёргюзте,
джаныуар халисин кёргюзте,
алай туракълайды артха...
Эм назик джанла — джанкъозла,
къоркъмай къардан, сууукъдан да,
чыкъгъан эселе ышара, кюле,
сора,
джууукъду ахыры къышны:
ол
къоркъуталлыкъ, тыяллыкъ да тюлдю
джазны.
Джазгъы хауа кючлегенди тёгерекни,
джерни, кёкню, джюрекни.
Сезим-тил джанкъозла —
ийнарла-джырла-назмула,
табигъат гюлледен къалмай артха,
дуньягъа саладыла къууат.
Кюч джокъду тыярча джазны.
ДЖАШАУ
Бизден кючлюдю къадар:
кимге, неге къараса да кёзюнг,
дуния кёзюудю, кёзюу -
айырылмазгъа джокъду мадар.
Джашау, ёлюм да — хакъ:
къууанчдан, бушуудан да
къалмайыкъ шашыб.
Не этгин: къара бла акъ
тура эселе аякълашыб.
Башдагъын тюб эте,
тюбдегин баш эте,
сынайды къадар.
Тюшюнюрге, тюзелирге
береди заман,
береди мадар.
ДжЮрек,
барын ангыла да, сабыр бол :
Бий джокъду Аллахдан башха.
Джашил терекден къара ташха
элтеди
адамланы, халкъланы да джол.
Джолун а узакъ не къысха,
не тынч, не къыйын,
не акъ, не къара
этеди адам кеси.
Гюнахын, терсин
кюрешсе да кюрерге башхагъа.
Джашил терекге, къара ташха да,
Джангыз Терекге, Къадау Ташха да
ушайды дунияда адам.
Бютеу джанланы ичинде
насыблы, насыбсыз да джокъду андан.
САГЪЫНАДЫЛА АЛЛАХНЫ АТЫН
Сагъынадыла Аллахны атын
харам, гюнах сёзлени айта да.
Харам, гюнах ишлени эте да,
сагъынадыла Аллахны атын.
Аллахны атын да айтыб,
Ол харам этген ичкини
ёрге кёлтюрюб, этелле алгъыш,
тилеклери боллукъча къабыл.
Аллахны хыликке этгенча,
Аллах буюргъаннга сыйынмай,
харамгъа, гюнахха батыб бара,
дагъыда Аны сагъыналла атын.
Аллах къаушатмай къоймаз аланы.
Алах къаушатмай къоймаз аланы.
КЪУТХАРЛЫКЪДЫЛА ХАЛКЪНЫ
Къуллукъ къул этген ёзден,
огъай, тюлсе сен бизден,
тюлсе сен Джырчы, Шайыр,
джокъ халкъгъа сенден хайыр.
Хайыр джокъ сенден Халкъгъа -
къуллукъ этмейсе Хакъгъа.
Табынаса патчахха,
алыр ючюн капек, шай.
Санга сый, махтау бермез
ёмюрде да Къарачай.
Ибилис джорукъ сенден
къалайларын аямаз.
Алай а, сатылгъаннга
«амантиш» дейди Кавказ.
Амантишле кёбдюле
тутханлада да къалам.
Ёмюрде бермез санга
Тейри адамы салам.
Къатышдырыб айтаса
къараны да, акъны да,
кесингча бюгюлюрге
чакъыраса халкъны да.
Босагъанг кюмюш болур,
юйюнг а болур алтын,
тишинг да болур алтын,
алай а, сени атынг -
къаллыкъды амантишлей.
Кесинг ёлюб кетсенг да,
туудукъла уа билирле:
Халкъ атагъан атынгдан
къутулмазса ёмюрде.
Сымайылча таубагъа
келирге ушамайса,
башынгы ёрге тутуб,
аныча джашамайса.
Акъ юйде тюл, Кёкдеди
Хакъ Джырчыны Иеси.
Сёз — хакъ эсе, акъ эсе,
джокъду аны чюйреси.
...Кърал джырчысы болду,
халкъ джырчысы да болду.
Аны Хакъ шайыр этген а,
джангыз Хакъ сёзю болду.
Зулмуну арбасындан,
зулмуну арбазындан
Хакъны сайлады Джырчы.
Джашауу джарлы, ачы
болду эсе да аны,
Тейриси, эркелетиб,
Кёкге чыгъарды аны.
Керти Джырчы ма олду,
бизге юлгю — ма олду.
Унутмагъанла Хакъны,
къуллукъ этгенле анга,
джыйын болсала ала,
къутхарлыкъдыла халкъны.
ШАЙЫР ДЖОЛ
Ташдан — Терекге,
Терекден да — Ташха:
Поэтге, кимге да
джол джокъду башха.
СЁЗНЮ ДА ЁЗЮ...
Акъ сёз да кёккёздю -
Кёкге къарайды кёзю.
Не ючюн десенг, аны да ёзю -
Кёкденди.
КЁЧЮРЮУНЮ ЮСЮНДЕН
Назмуларыгъызны кёчюртмегиз -
Поэзия чырагъын ёчюлтмегиз:
тилни сюзмесиди Акъ сёз,
баш къусханыды аны.
Халкъ туугъан джуртундан
башха джуртха кёчюрюлсе,
къаллай бир затын тас эте эсе,
аллай бир затын тас этеди
Акъ сёз да башха тилге кёчюрюлсе.

Джазылгъан тилиндеди назмуну джаны.
Башха тилге кёчюрюрге аны -
мадар джокъду.

Алай болса да, Къуранны огъуна,
кюрешедиле билдирирге магъанасын
башха тилледе да.
Джаратмагъан а — къара танысын да,
Китабны кеси окъурча, ангыларча болсун
-
андан игиси джокъду
Назмуну юсюнден айтырым да — алайды.
ДЖАНДЕТ КЮН
Кюн — ариу, тенгиз да — шош.
Джагъада салгъанбыз къош.
Сюймекликден къалгъан зат
бу дуньяда бары — бош.
Алгъышлайды Кёк бизни:
джОкъла даула, къайгъыла.
Акъ джелпекли къайыкъла
толтургъанла тенгизни.
Аякъ тёзмезча, юзмез
къызгъанды Кюнден алай.
Кёз къарамайын тёзмез -
арИула къызла къалай.
Кёк кеси да алагъа
къараб, къууана болур.
Джашау арытхан адам,
бери кел да, бир солу.
Къысталгъанлы джандетден,
къууанды джанынг неден?
Нек болмайса джашаргъа,
кёлюнг чыкъмай кесингден?
Кесинг къургъан тузакъгъа
тюшюб тургъанынг — болду.
Тюйюшюб тургъанынг — болду,
къой къайгъынгы узакъда.
Кёлюнг болур мында хош.
Кюн — ариу, тенгиз да — шош.
Сюймекликден къалгъан зат
бу дуньяда бары — бош.
ДЖАЗ КЕЛГЕНДИ ЭКИБИЗГЕ БЮГЮН
Ышандырады ийнарынг бюгюн.
Джаз келгенине ийнандым бюгюн.
Той этелле къанатлыла да -
учалла, къоналла, джырлайла ала да.
Тойну сагъынсам да, чарламайса бюгюн.
Кёзлерингча кюле, сёзлеринг да бюгюн,
тынгысыз тынгы бере джюрекге,
учурадыла джети къат Кёкге.
Къачы, къышы бла сынаса да джашау,
джазсыз а къоймады бизни.
Къуру джазы бла да къоймаз бизни -
джайын, кюзюн да кёргюзтюр алкъын.
Джырла, назмула да эте,
иги джорала да эте,
ийнарларынга тынгылайма бюгюн.
Джаз келгенди экибизге бюгюн.
ЛОБАН АДАМ
Къулагъын, кёзюн ачмай джюрекни,
джашагъан — кёрмей, эшитмей Кёкню —
лобан адам, кимди джаратхан сени?
АЛЛАХДАН ТИЛЕЙМЕ МЕН
Аллах, бер манга бир кюч,
берлик эсенг да ёнгкюч,
хар сёзюм болурча акъ.
Акъ сёзюм бла къызына,
Къарча элин ызына
сюеб, къууанырча халкъ.
Аллах, бер манга фахму:
мен джазгъан хар бир назму
Ата джуртну джакъларча.
Ана тилни сакъларча.
Хакъ сёзюнгю Акъ сёз бла да
кюрешеме айтыргъа.
Кимни Хакъ сёз, кимни Акъ сёз
къайтарады таубагъа.
Джуртну - джандет, халкъны - миллет
этерге излейме мен.
Ол муратха джетдир деб,
Аллахдан тилейме мен.
СЁЗНЮ ДАУУ
Къанатлыла чалдышданча,
сёзле да назмудан
чыгъаргъа излейдиле,
учаргъа излейдиле,
«чалдышха джыйгъанса» деб,
мени да терслейдиле.
«Эркин сёзлени — бизни —
кафие бла, басым бла,
бир джорукъ бла, ёлче бла
тагъыб бир-бирибизге,
къул этгенсе кесинге.
Сен айтхан джюрюш бла
нек керекбиз джюрюрге?
Аскерлеча, саф болуб,
тебмейин, сюелирге?
Ушаш сёзлени табыб,
бир-бирлерине тагъыб,
сормай, этгенсе некях.
Этгенинг — харам, гюнах.
Бизден ишлеген къаланг,
сен ёлсенг да чачылмаз -
бизлеге бошлукъ келмез,
эркин дунья ачылмаз.
Назму бугъоуладан
ычхыныргъа джокъ амал.
Ма бизнича, кесинг да
сен къарарса чалдышдан.
Халыбызны англарса,
кесинг да болсанг тутмакъ.
Сен бий сёзню къул этиб,
кимге айтаса джомакъ.

Сёз джыйынны гюнахына
киргени ючюн шайыр -
дунияда, ахыратда да
табалмаз тынгы-тынчлыкъ.
Назму сёз излемейди
шайырына палах да.
Алай а, ачыкъ болсун:
поэт сёзюне къалай
къарай эсе — ма алай
къарар анга Аллах да.
КЪУУАНЧ, НАСЫБ ДА КЕЛИР
Халкъдан сууурса къалай,
адамдан сууусанг да.
Даулени къычырыгъы
джетер къайда болсанг да.
Гошаях ауазлы джуртунг
аллынга къараб турур.
Бир ёмюрден къайытсанг да,
ол санга разы болур.
Къылычын да къыннга салмай,
къараб турады Къарча.
Эл джангыдан къуралмай,
тынг-тынчлыкъ джокъ анга.
Аскерчини, Джырчыны да
иннетлери болса бир,
Эл къуралыр джангыдан,
ёлгеннге да джан кирир.
Башчыны да, ташчыны да
иннетлери болса бир,
Юй ишленир джангыдан,
къууанч, насыб да келир.
АНА ТИЛИМ БЮГЮН МАНГА
Узакъдама. Ана тилим бюгюн манга
халкълыкъ, джуртлукъ да этеди.
Адамла орнуна да — сёзле, хапарла...
Эсим а кетген заманны кютеди.
Бир — Хасаукачы Даулени къуугъуну,
Бир — Гошаях Бийчени ауазы
тартадыла мени артха,
къайыт дегенча юйюнге, Джуртха.
Минги Таууна таяныб Къарча,
айтады къараб мийикден:
«Башхалыгъынг неди кийикден,
айлана эсенг итден да къача?
Аман болур итни тиши.
Алай а, бёрк кийген киши,
этмей джумдурукъ ангысын-эсин,
амантишлеге хорлатса кесин -
бёрюлюгю къайдады аны?
Туудугъу эсе уа нартланы,
эмегенле бла сермешмей,
аланы тюб этерге кюрешмей,
харамгыбытлагъа аш эте халкъын,
кетерми джуртдан, къутхара башын?
«Джуртдан кетген — атдан кетгенча»
деб,
буруннгула сынаб, эсеблеб,
айтхандыла. Сен тутхан джол -
терс джолду, терс юлгюдю ол
миллетни къызына, джашына да.
Сагъыш эт Терегинге, Ташынга да...».
Абдуллах шыйыхны, Хаджини да
нюр джарыкълары урады джуртдан.
Аллахдан башха, бир деб бир джукъдан
къоркъмагъанлагъа сукъланама мен.
Батыр Джатдай да айланады алгъынча,
Ата джуртну сакълай чеклерин.
Уллу Аллах джанымы алгъынчы,
алгъандан сора да, мени джюрегим
тынгы-тынчлыкъ табарыкъ болмаз.
Узакъдама. Ана тилим бюгюн манга
халкълыкъ, джуртлукъ да этеди.
Адамла орнуна да — сёзле, хапарла...
Эсим а — келлик заманнга кетеди.
ХАЗЫР БОЛ, ХАЛКЪЫМ
Къазакъ бёрюдю аны джюреги,
Джангыз Терекди аны тереги,
Къадау ташды ташы да аны,
Минги Тауду тауу да аны,
Темиркъазакъ да — джулдузу аны.
Амантиш итди эм уллу джауу,
башхалагъа башхады дауу.
Къарайды Кёкден Темиркъазакъ:
Джангыз Терекни эте джылауун,
сюеледи Минги Тау — тюйюб къашларын,
Къадау Таш да турады къаралыб, къатыб.
Джангыз, къазакъ бёрюню джортууу, улууу
титиретеди джерни, Кёкню да -
аллыкъды ол дертин Терекни да...
Амантиш итлени кючлегенди къоркъуу.
Уллу сынаула алдадыла алкъын:
хазыр бол, хАлкъым,
хазыр бол, хАлкъым!
НЕ КЪАЛДЫ, НЕ КЕТДИ
Бир кюн джырлай,
бир кюн джылай,
джер адамы алай,
барады джашай.
Алай а, джетеди заман -
ёледи-кетеди адам.
Не къалды ол адамдан?
Не кетди ол адам бла?
ДЕРИ ЭМДА СОРА
Джаз, шАйыр, назмунгу,
болуб къалгъынчы кеч.
Сезим болгъунчу берч,
джаз, шАйыр, назмунгу.
Джаз, шАйыр, назмунгу,
джюрегинги ач.
Келиб къалгъынчы къач,
джаз, шАйыр, назмунгу.
Кырдыкчады фахму -
кюз артына къатар:
къыркъгъа дери — назму,
къыркъдан сора — хапар.
Шайыр ёмюр — къысха,
аяма фахмунгу:
джетгинчиннге къыркъгъа
джаз, шайыр, назмунгу.
Къыркъдан сора уа — бил:
назмучулукъ ёлюр.
Кёк сайлагъан болсанг -
файгъамбарлыкъ келир.
Акъ сёз ызына -
Хакъ сёзге къайытыр.
Джырчы къоюб чамын,
Тейри сёзюн айтыр.
(Исмайылгъа къара,
керек эсе шагъат.
Къыркъда бютюн ачыкъ
болады ахырат.)
КЕТЕМЕ МЕН
Не болгъанын билмейме бизге:
-Къой, къыйнама кесинги, мени да
-Къой, къыйнама кесинги, мени да...
Былай айта бир-бирибизге,
бир-бирибизден да бошай,
къыйналсакъ да, барабыз джашай.
Мен терслейме сени,
сен терслейсе мени.
Терс а — ючюнчюдю,
терс а — ючюнчюдю.
Олду къоймагъан мени,
олду къоймагъан сени.
Ючюбюзден
кетмей бирибиз,
боллукъ тюлдю тынчлыкъ,
боллукъ тюлдю тынчлыкъ.
-Сенсиз джашаялыкъ тюлме
-Сенсиз джашгаяллыкъ тюлме
Джыламсырай, джылай,
экигиз да айтасыз алай.
Алай эсе,
ючюбюз да бирге
джашайыкъ десем да -
унамайсыз,
отдан киесиз кёлек.
Эки имбашымда эки мёлек
болургъа да излемейсиз.
Эки къызны бирден сюйген джюрек,
не этсин, сора?
Башха джокъ эсе мадар -
къалыгъыз эсен:
кетеме мен.
ТИРИЛТГЕН, ДЖАШАТХАН АДАМНЫ
Сёз дунья
кёллендиреди адамны.
Дунья сёз
абызыратады адамны.

Къуу сёз арытады адамны,
уу сёз ёлтюреди адамны.
Тирилтген, джашатхан а аны -
Хакъ сёз бла Акъ сёз.
ЁЛМЕЗ ЮЧЮН ХАЛКЪЫНГ
Хазыр бол:
эртде-кеч болса да,
джаз ала, къач ала болса да -
къачан болса да -
джетерикди ол.
Адамла, халкъла да,
тилле, элле да
тюбей келгенле анга.
Дуньяда, алкъын,
андан къутулгъан
болмагъанды.
Адамла къой,
файгъамбарла да -
бизни къоюб,
кетгенле ала да.
Сёзню къоюб,
кетгенле ала да.
Не этгин:
дуния — кёзюудю.
Къадаргъа — мадар джокъ:
бизники — тёзюудю.
Джашау, ёлюм да — хакъ.
Ёледи тил, ёледи халкъ.
Алай а, сёлешмейик терс,
къатышдырмайыкъ къараны-акъны:
джетишсе миллет ангы-эс,
къутхарыргъа,
сакъларгъа,
айнытыргъа
боллукъду тилни, халкъны.
Адамла кеслерин
эталмазла ёлюмсюз,
тиллерин а сакълаяллыкъдыла -
ол кёче барырча
тёлюден тёлюге.
Адамла джакълай билселе
инсан-миллет хакъларын,
ёлюмсюз эталлыкъдыла
кеслерини туугъан халкъларын.
Халкъны саны кёб болса да,
миллет адамы аз эсе,
Тейри адамы аз эсе,
халкълыгъын этеди тас.
Хазыр бол джашаргъа -
джашар ючюн халкъынг,
ёлюрге да хазыр бол,
ёлмез ючюн халкъынг.
ЧЫРАКЪ ТАУУ ТИЛНИ
Акъ сёз —
чыракъ тауу тилни:
тюзде, тенгизде — къайда болсакъ да,
къайры элтсе да джол,
биз аджашмазча -
кёрюнннгенлей турады ол.
Кертиси, игиси, ариуу да сёзню -
Акъ сёздю. Хакъ сёзден сора,
анга тенглик эталлыкъ джокъ.
Бизни тартханлай ёрге,
джууукълашдыргъанлай кёкге,
турады Акъ сёз —
чыракъ тауу тилни.
ТЮШЮРМЕЗБИЗ СЫЙЫН СЁЗНЮ
Акъсакъалла
Кязим Хаджи,
Джырчы Сымайыл,
назмучула
Къайсын, Керим,
джазыучула
Сейит, Мусса...
«Минги Тауу» Исмайылны,
«Джаралы джугъутуру» Кязимни,
«Джаралы джаз башы» Керимни,
«Джаралы ташы» Къайсынны,
«Машалласы» Сейитни,
«Ёмюрню дауу» Мусаны...
Адабиятыбыз барды бизни.
Тюшюрмезбиз сыйын Сёзню.
Закийле аманат этген
Акъ сёз — байрагъыбыз бизни.
ШИМАЛГЪА ДА КЕЛГЕНДИ ДЖАЗ
Шималгъа да келгенди джаз:
чыпчыкъла башлагъанла джырлай.
терекле да этелле чирчик,
шайыргъа да келгенди илхам.
Ёмюрлюк а тюлдю бири да -
бары да къонакъ, бары да къонакъ.
Кетерикдиле джаз да, илхам да,
Акъ сёз къаллыкъды джангыз.
ДЖУУАБ КИТАБ
-Къууанчда, бушууда да,
халкъы бла болургъа керекди шайыр.
Кязимча, Сымайылча, Къайсынча...
-Да алай эсе,
шайыр халкъы бла болургъа керек эсе,
нек кетгенсе да кесинг тышына?
Ол соруугъа этер ючюн джууаб,
«Элиб — Эл — Сен» атлы
джаздым бир китаб.
Сууабым-гюнахым
базманнга салыннган кюн да -
ол китаб боллукъду
соруугъа джууабым.
КЮНКЁЗ КЪЫЗНЫ КЁРДЮМ
Кюнкёз къызны кёрдюм:
болуб сени кёргенча,
джаным саудан ёлдюм.
Шайыр джюрек, джыла:
джылла, джолла, джырла -
къайдадыла ала?
Кюнкёз къыз, ызынгдан,
къучакъ джая, барады
кюнсёз назмум мени.
Джетер да ызынгдан,
ётер да аллынга,
тиймезча джанынга,
гюллеча джолунга,
тёгюлюб тохтар...
Къараб тёгерекге,
кёрмезсе сен мени.
Айтама джюрекге:
джашыр, сезимлени.
Кюнкёз къызны кёрдюм:
болуб сени кёргенча,
джаным саудан ёлдюм.
В. Маяковский
Гюрюлдейди от джюрегимде:
назму тизгинлерим — аны тиллери.
Чыдаялмай, Кёкден тиледим
азат эт деб, ичимде Кюнден.
-«Джюрегинги джаннганы,
тёгюлгенликге тышына,
джокъ эсе аны зараны
джерде джашагъан джанлагъа,
джылыта эсе, джарыта эсе
кёллерин адамланы,
сора, алырма къалай
къууанчларын аланы.
Шайыр джюрек - отду, билесе:
джашар ючюн да Ташынг, Терегинг,
джашаргъа, ёлюрге да керексе
джана тургъанлай джюрегинг».
КЪАРА ТАШ БЛА АКЪ СЁЗ
Къара ташны ичиндеди Акъ сёз.
Аны андан чыгъарыр ючюн,
ары кирирге керекди шайыр кеси.
Киреди да, Акъ сёзню дуньягъа
чыгъарады,
кеси уа, чыгъалмай къалады анда.
Джангыз,
ташны тешиб чыкъгъан джангыз терек,
шайыр болгъанына ишек джокъду.
Джахил адамла, къара адамла, зар адамла,
джарым моллала, джарым шайырла,
айтыргъа, — джарым адамла
кеседиле аны.
Сора, къаладыла дунияда
Къара таш бла Акъ сёз.
КЪОБАННЫ АЛХАМЫ
Къобан сууну тауушунда-ауазында
джангыз «Минги Тау» эшитилинеди.
Хар толкъуну «Минги Тау» дей,
«Сен Кёкге джете мийиксе» дей,
силкинеди алгъа.
«Минги Тауду» Къобанны сёзю, макъамы —
джыры, зикири да.
Тюзге, тенгизге тюл,
Мингиден Мингиге
баргъанча кёрюнеди ол.
Сора, тенгиз джуталлыкъмыды аны,
унутдураллыкъмыды
Минги Тауун анга,
туугъан тауун анга!?
ЭКИ СЁЗ ТЮБЕШГЕН САГЪАТДА
Кёкден эниб келген Хакъ сёз бла,
Кёкге чыгъыб баргъан Акъ сёз
тюбешген сагъатда,
Кюн тюбюнде джаугъанды джангур.
Джаугъанды да джибитгенди
къатыб тургъан джерни, джюреклени да.
Джангыргъанды джашау,
дуньягъа джангыдан туугъанды адам.
КЁЗ БЛА СЁЗ
Тюбешген сагъатда кёзле,
керек болмай да къалалла сёзле.
Кёз къарамындан танылады адам,
сёз урумундан танылады шайыр.
Адамны кёзюдю сёзю,
андан къарайды ёзю.
Шайырны сёзюдю кёзю,
андан къарайды ёзю.
Кёзден да къарайды ёз.
Сёзден да къарайды ёз.
Кёз + Сёз = Ёз.
Кёз бла Сёз — Ёз.
Алай а бу кертини,
алгъанча сёзден дертими,
джюз кере, минг кере айтама, къатлайма,
Акъ сёзню къаралтама алай бла.
Аны ючюн ийнанмайла манга
окъуучула, джазыучула да...
Къалай къутулайым къартайыудан -
бир сёзню къайтарыудан?
КЪАЙДАНДЫ КЪАЙГЪЫ?
1
Юнгюш-Тегей. Тегей-Гюрджю.
Гюрджю-Абхаз...
Къачан биригир, билмейме, Кавказ.
Кёбден бери келеди билирим:
кимди халкъланы бир-бирине этген?
Айыб этелле ангым-эсим:
ызын ызлагъанча нек этесе,
кёре тургъанлай аюню кесин?
2
Орус бла Украина — къарнашла...
Дуния намысдан, ахырат азабдан да
къоркъмай,
артха турмай бир джукъдан,
бир-бири бла этелле къазауат.
Иннети аман джууукъдан
аман зат болурму дунияда?

ШАЙЫРЛАГЪА МАХТАУ СЁЗ
Тил сюзме — Акъ сёз,
ёз тутдургъан ашы джанны.
Шайыр — Ана тилинден алады аны,
бал чибин гюлледен джыйгъанча балны.
Cёз бал чибин — шайыр.
Кёк-джер бал чибин — шайыр,
джан дарманны Кёкден, джерден да алыр,
сора назму къауузлагъа салыр.
Акъ сёз —
тилни баш къусханы, балы:
джангыз, шайыр
табалады, джыялады аны.
Шайырлары кёб болгъан халкъ -
тилин, сёзюн эталады акъ.
Анасын сюйгенча адам,
Ана тилин алай сюеди шайыр.
Ана тилибиз саулукъда,
аналагъа да джокъду ёлюм.
Ата джуртубуз саулукъда,
аталагъа да джокъду ёлюм.
Тилибиз, джуртубуз, халкъыбыз ючюн
шейит болургъа хазырды шайыр.
Алай тюл эсе — ол тюлдю шайыр.
Тилни сакълагъан аскерле — шайырла,
джуртну сакълагъан аскерле — шайырла,
халкъны сакълагъан аскерле — шайырла,
мен алагъа салама махтау.
АДАМ-ТЕРЕК
Бютеу табигъатда да
Адамгъа
терекден бек ушагъан
бармыды?
Таш башында да джашау этген
терекмиди, адаммыды?
Кетиб баргъан суугъа-заманнга къараб,
джагъада сюелген а -
адаммыды, терекмиди?
Бутакълары-къоллары бла
Кёкге къадалыб,
чынгыл эрнинде тургъан да -
терекми болур, адаммы болур?
Не уллу боран, джел да
терекни-адамны табигъатын
тюрлендиралмайды:
къыйынлыкъ
аягъындан, тамагъындан алыб турса да,
кёкге къарарын къоймайды ол.
Тейри адамы да -
«Тейри Тереги» деб,
«Джуртда Джангыз Терек» деб,
бош багъалатхан болмаз Терекни.
Бютеу табигъатда да
Адамгъа
терекден бек ушагъан
бармыды?
СЫНАЛГЪАН ЗАТ
Башха халкъны ич дуниясын кёрюр ючюн,
аны тилин бил, тилине юрен.
Алайсыз —
ол халкъны арасында не кёб джашасанг да
-
джууукълашаллыкъ тюлсе анга.
Кесини ана тилин билмеген а —
туугъан халкъын ангылаяллыкъмыды?
Аны динин, тилин, джуртун
излерикмиди джакъларгъа, сакъларгъа?
Ана тилинги билмей, билирге да излемей,
къайсы халкъны тилин алгъан эсенг -
сен ол халкъны адамыса,
ол халкъгъа этериксе къуллукъ.
Тилин билмесенг, бир халкъгъа да
улан болаллыкъ тюлсе,
аны ангылаяллыкъ тюлсе.
Алай а,
дуния мал ючюн,
ёз тилин харам этген,
башханыкъын халал этген,
башха халкъгъа да боллукъ тюлдю керти.
Анасын сюймеген,
башха ананы да багъалатмаз.
Дуния мал ючюн
динин, тилин харам этген -
эки дуниядан да юлюшсюз къалыр.
КЪАЧХЫ ЧЕГЕТДЕ
Къачха да
джазгъы назму окъурум келгенлей,
къачхы чегетде барама акъырын.
Алай а,
чапыракъ арта тургъан тереклеге
не хайыр мени назмумдан, кесимден да?
Сёзюм къачхы сууукъну, джелни тыялмаз,
бир терекни да джашил эталмаз.
Билсем да аны,
терслер акъылым джокъду къачны:
къачны кесини бети да — мыдах,
келтиргени ючюн табигъатха палах.
Табигъатха къой, халкъыма да,
эки кере да
къач ала
джетгенди ёлюм.
Халкъыбызны
къайдады Къарча къурагъан Эли,
областы да къайдады Умар къурагъан?
Кесин Эркишиге санагъан
ол соруулагъа излемезми джууаб?
Айырылмай харам-халал, гюнах-сууаб,
акъ-къара, терс-тюз айырылмай,
Халкъ тёре джыйылмай, Хакъ сёз
айтылмай,
зулмуну кесинден, итлеринден да
къутулурбуз къалай?
Огъесе,
терслеб туруу бла къачны,
сакълаяллыкъбызмы ташны-агъачны,
къайтараллыкъбызмы хакъыбызны,
къутхараллыкъбызмы халкъыбызны?
Терслик балтада, сабда болгъанын да
биле,
къачха да джазгъы назму окъурум келе,
чапыракъланы да басмай атларгъа
кюреше,
къадарыбызгъа этеме сагъыш.
ЭНДИ НЕ ЭТСИН АДАМ
Къобан сууну тауушу —
зикир бла орайда.
Аладан да кюч ала,
кюнбетледе, былайда
нарат чегет, нарт чегет
джай да, къыш да кёгере,
тырнакълай таугъа, ёрге,
ёсе эди минг джылны.
Къаягъа, таугъа, ташха -
джуртум деб, джашай эди.
Тыш къарамы да башха,
ич дуньясы да башха -
джети къат мийик кёкден
тюшгеннге ушай эди.
Айтыргъа, Тейри чегет -
неси да алай эди.

Фыргъауун джаратмады,
атын, кесин да аны.
«Кесигиз, къурутугъуз,
от бла да кюйдюрюгюз -
ол Тейри чегетинден
бир терек да къалмасын,
джерде къой эсенг, эсде
къалмасын андан бир джукъ».
Кесдиле, кюйдюрдюле.
Алай а, бир ёмюрден
нарат чегет тирилиб,
чыкъды да, джуртуна
келбет салды джангыдан.
Фыргъауун оноу этди:
«От, балта да чегетни
къуруталмай, бедишлик
болуб къалгъан эселе,
башха мадар этейик.
Айраннга къошханча суу,
сиз къошугъуз наратха
башха тюрлю агъачны:
башхала бла къатышыб,
нарат терек, чегет да
къалыр кибик эсленмей».
Джюз джыл кетди арадан.
Нарат чегет джокъ энди.
Нарат хауа джокъ энди.
Тюрлю-тюрлю терекле,
ёседиле чегетде -
дау айта бир-бирине,
джау бола бир-бирине.
Хар не тюрлю палахны
кёрелле бир-биринден.
Унутуб Тейрилерин,
табынадыла джиннге.
Ышарады фыргъауун,
хорлагъанча Тейрини:
ол къул-къарауаш этди,
къатышдырыб чегетни.
Нарат чегет джокъ энди,
нарат хауа джокъ энди,
нарат тил да джокъ энди,
нарт тёлю да джокъ энди.
Акъ, къара да къатышыб,
хар зат къалырмы алай?
Эшитилмейди «огъай»,
эшитилмейди не «хоу».
Табигъат да, джашау да
кюнден кюннге — оудан оу.
Тауда, тюзде да — тубан,
тауда, тюзде да — тубан.
Энди не этсин адам?
НАСЫБЛЫ МЕНМЕ
Тюненеси бла джашагъан адам,
бюгюню бла джашагъан адам,
тамбласы бла джашагъан адам -
къайсыды насыблы, насыбсыз аладан?
Аланы барындан да
къыйынлыма, насыблыма мен.
Не ючюн десегиз -
ол юч адам да мен кесимме.
ШАЙЫР БЛА НАЗМУСУ
Ушамагъан джукъмайды.
Ушаш сёзле да излейле бир-бирин,
тарталла бир-бирин,
табалла бир-бирин.
Бир-бирин табалмай,
къыйналгъан джангызла да
бардыла сёзледе.
Шайырны борчу -
сёзлени
тюбешдириудю,
илешдириудю,
къууандырыуду,
юйюрле къурауду аладан.
Шайыр, некях этиб,
къурагъан сёз юйюрле
чачыллыкъ тюлдюле ёмюрде да.
Шайыр къурагъан сёз юйюрле,
адам юйюрлеге болурча юлгю —
деменгилидиле. Не ючюн десенг,
ала
къуру Хакъгъа этелле къуллукъ.
Алайсыз,
Акъ сёз болаллыкъ да тюл эдиле ала.
Тюз сёзлени Акъ сёз этиб,
Хакъгъа къуллукъ этдиралгъан Шайыр -
бек насыблы къауумданды кеси да:
Ол
эки дуниядан да боллукъду юлюшлю.
КЪАБЫРЛАДА
Алгъын — къуру — Кёкде кёре эдим Ай бла
джулдузну,
энди — кёбюсюне — сын ташлада кёреди
кёзюм.
Билебиз не бла бошаллыгъын джолубузну:
бизлеге да — кетерге — джетерикди
кёзюу.
Эки дунияны да джууукълашдыра,
заман барады тохтаусуз, ашыгъыш.
Ызларындан къарай кетгенлени,
келликлеге этеме сагъыш.
АКЪНЫ СЮЙГЕН ХАЛКЪ
Сют, айран, джау, бышлакъ -
бизде барына дейдиле «акъ».
Ёз тутдургъан сёзге да, халкъ
бурундан бери да айтады : «акъ».
«Агъы болгъан халкъ ёмюрде да ёлмез.
Агъы, Акъ сёзю болмагъан — тирилмез».
Нарт сёзлени кертиликлери:
хакъ сёз, акъ сёз да къарайла аладан.
Нарт сёзде — ангысы-эси, джоругъу да
Халкъны.
Не бек сюеди халкъыбыз акъны, Акъны.
БИЯГЪЫЛА
Къара ит Акъ юйню аллында.
Акъ ит Къара юйню аллында...
Тонгузну аласы, къарасы джокъду,
итни да алай:
агъы, къарасы да — бирча,
къансыулары, юрюулери, джырлары да
бирча,
тегенелери, сынджырлары, ашлары да —
бирча.
Эркин джашаудан эсе,
къул джашауну сайлагъанла кеслери:
дуния малгъа ийиб эслерин,
отуз кюмюшге сатыб Тейрилерин,
тас этгендиле бёрюлюклерин,
эркинликлерин
Къазакъ бёрю, джыйын джанлы да алагъа
налат бере, къарайла мийикден.
КЁЛ ДЖАГЪАСЫНДА
1
Айланама кёлню тёгерегине:
ол бирде — къара, бирде уа — акъ.
Терекле да, къарай кёлеккелерине,
джагъада сюеледиле сакъ.
Суугъа кирирге базмай,
джагъада сын болгъандыла ала.
Къууандыра, илгендире да турады кёл:
бир-бирде — акъ, бир-бирде — къара.
Кёлеккелери да тереклени
сууда турадыла агъара, къарала.
Шум болгъандыла терекле,
къууаннган, къоркъгъан да эте алагъа.
Кёлеккелерин тахсачы этиб ийиб,
сюелелле терекле джагъада.
Сейир эте, къайгъы эте алагъа,
айланама тёгерегине кёлню
Къууура турса да иссилик,
кёлге кирирге базмайдыла терекле.
Айланама кёлню тёгерегине,
къарагъанча бола кёлюме, джюрегиме.
2
Сагъыш эте, къайгъы эте Ташыма,
Терегиме,
айланама кёлюмю тёгерегине.
Джети къатлы кёлюмю-джюрегими
ичине кирирге уа базмайма.
Терекча сюелеме джагъада:
кёлюм мени бирде — къара, бирде — акъ.
Тохтаусуз сермешедиле анда
акъ бла къара, къара бла акъ.
Нафыс бла намыс сермешедиле анда,
зулму бла хакъ сермешедиле анда,
харам бла халал сермешедиле анда,
гюнах бла сууаб сермешедиле анда,
мёлек бла джин сермешедиле анда.
Кёлюм мени бирде — къара, бирде — акъ: