Джол: Терекден Ташха - 02

къайытырлары да келмей, къарайдыла
джерге.
6
Сын ташданча,
китаб бетден къарайдыла кёзле-сёзле
терекден, къанатлыладан да айта хапар,
джашаудан, ёлюмден да айта хапар,
ауалдан, ахырдан да айта хапар.
СЁЗДЮ ТЕЙРИСИ ПОЭТНИ
Сёздю Тейриси поэтни.
Сёздю поэтни Юйю да, Джурту да.
Олду аны къаны да, джаны да.
Ауалы, ахыры да олду аны.
Андан башланады, анга къайытады шайыр.
Эки дуниясы да олду аны.
Тауда, тюзде, тенгизде да джашар шайыр,
табаргъа уа боллукъду аны джангыз
сёзюнде.
Акъ сёздю
Акъ Къаласы, Къызыл Къаласы да шайырны.
Хурзугу, Учкуланы, Къарт Джурту да олду
аны.
Акъ сёздю Джан Джурту поэтни.
Хакъ сёзден чыкъгъан Акъ сёздю поэт.
Сёздю Тейриси поэтни.
ДЕРСИ ДЖАШАУНУ
Аякъ юсюнде тургъан сагъатынгда тюл,
аягъынг тайгъан сагъатда
билинеди кимни ким болгъаны.
Ма ол заманда
ким кетмей эсе къатынгдан,
ким болушургъа кюреше эсе,
ёрге тургъузтургъа кюреше эсе,-
ёрге тургъаныгдан сора,
ала бла бол.
Алайсыз, аласыз
джангыдан джыгъылтыргъа боллукъла,
джангыдан джыгъылыргъа боллукъса.
Ол заманда — къаллыкъса кесинг,
эсинге тюше гюнахынг, терсинг.
АМАНТИШ КЪАРТ
Ибилисни къалайлары
кёкюрегинде жыгъырдай,
Иуданы кюмюшлери
хурджунунда зынгырдай,
джаш тёлюге ауаз бере,
олтурады Амантиш.
Энди олду сыйлы къарт...
Аманнга кетгенди иш.
Мурдарла бла гудула
тюртюб аны оноугъа,
Ата джуртну, халкъны да
кюрешелле тонаргъа.
Амантишлени озарча,
туудукълары да алай...
Къарча келсе, танымазча,
къатышханды Къарачай.
Халкъ миллет болалмайды
Миллет Юйюн къурмаса,
диним-тилим-джуртум деб,
кюрешгенлей турмаса.
Бир иннетге келиб халкъ,
болалмаса Эл-Кърал -
башхаланы ичинде
ол болады манкъурт, мал.
Алай бла чыгъады
тилден, джуртдан, динден да.
Ангысызмы болдукъ биз
бу дуньяда кимден да?
Ангысы-эси болгъан
къраллыкъ дей биледи.
Ол экиси болмагъан
джаны саудан ёледи.
Ассимиле аджалдан
къутулургъа барды джол:
къура Миллет Юйюнгю -
сакъларыкъды сени ол.
Миллет Элин-Къралын
къурургъа излемеген,
аны ючюн — амал кёб —
тохтаусуз кюрешмеген,
башхаланы ичинде
эрийди, болады тас.
Джуртун кючлеб душманла,
той этелле, ура харс.
Дин ючюн, тил-джурт ючюн
сермешмеген — Эр тюлдю.
Дин ючюн, тил-джурт ючюн
кюрешмеген - Халкъ тюлдю.
Энчи Юйюн-Къралын
къурагъан халкъ — Миллетди.
Барысын да болдургъан -
«Аллах» деген иннетди.
Буюргъан кибик Аллах
джашау эталгъан халкъ -
ёмюрде да болмаз талкъ.
Хар неден да башды Хакъ.
Хакъ бла болгъан къауум-халкъ
ёмюрде да болмаз талкъ.
КЪАДАЛАМА КЪАЛАМГЪА, КИТАБХА
Сёздю юйю шайырны,
Тейриси да — Олду — аны.
Дунияда аны
джашатхан, ёлтюрген, тирилтген да -
Олду.
Тёнгеги къайда болса да -
тауда, тюзде, тенгизде -
джанын а, джанын шайырны
Акъ сёзде табарыкъсыз джангыз.
Акъ сёз да Хакъ сёзде болгъаны себебли,
аладан башланады адам.
Хакъ сёз бла Акъ сёздюле
эки къанаты адамны.
Бир къанатха таяннган адам а,
ёмюрде да учалмаз Кёкге.
АКЪлыкъ — ХАКЪлыкъдады, ЁЗ а — СЁЗде.
Хакъ сёз бла Акъ сёздюле
адамланы, халкъланы да къоймай тюзде,
Ата джуртха, Джан джуртха да
къайтаргъан.
Шайыргъа уа
Ата джурт да, Джан джурт да — Сёздю.
Аны себебли,
Сёзге, Сёзюне керти болгъан къадарда,
шайыргъа джокъду ёлюм.
Шайырлары кёб болгъан халкъгъа -
ол халкъгъа да джокъду ёлюм.
Къамагъа таяннган халкъла
къырылгъандыла,
Къаламгъа, Китабха таяннганла
къалгъандыла сау.
Хакъ сёзге, Акъ сёзге да сала махтау,
къадалама Къаламгъа, Китабха.
АДАМ БОЛ
Адамны саулугъуна -
ангысына, эсине, джанына, санына
заран келтирген затла
бары да — харам.
Къалгъан джанлагъа да кесингеча къара:
санга заранлары джокъ эсе,-
гыбыгъа, джыланнга да тийме.
Онглугъа «онглуду» деб, зарлыкъ этме,
онгсузгъа «онгсузду» деб, зорлукъ этме.
Эсинг, кёзюнг, сёзюнг, ишинг бла да
джашауну къорургъа кюреш,
джанлы, джансыз табигъатны да
сакъларгъа кюреш,
Тюзлюкню джакъларгъа кюреш.
Хакъгъа бойсун.
Хакъсызлыкъды эм уллу палах.
Аллахдан башха джокъду илях.
Къуллукъ эт джангыз Анга.
Инсан, миллет хакъларыны да ёкюлю бол.
Джанлы, джансыз табигъатны да ёкюлю
бол,
Аллах берген дараджанга тыйыншлы бол.
Адам бол.
ДЖЮРЕК
Хар къуру да
араларында Таш бла Терекни
кёреме джюрекни.
Бола
бир-бирде — таш, бир-бирде — терек,
джашайды джюрек.
Аны тюбелек
Таш болуб къалыргъа къоймайды Терек,
Терек болуб къалыргъа да къоймайды Таш.
Ташча джарыла, терекча да кесиле,
Иги сёзню, Акъ сёзню кючюнден
дагъыда тириле,
джашайды джюрек.
Эки дунияны арасында -
Таш бла Терекни арасында -
терек да бола, таш да бола,
ма алай джашайды джюрек.
НАРТ СЁЗ
Дуния малгъа болгъанла къул-къарауаш,
ёмюрде да болаллыкъ тюлдюле баш -
ёмюрде да болаллыкъ тюлдюле ёзден.
«Къумдан юй болмаз, къулдан бий болмаз»
-
нартла айтхан сёзден
тюз сёз болурму дунияда?!.
ТАУ СУУ БАРАДЫ КЕТИБ
1
Тау суу барады кетиб.
Тохтаргъа джокъду мадары -
алайды аны къадары.
Суу джагъада -
сын болгъан терек.
Къатында да -
таш болгъан джюрек.
Тау суу барады кетиб.
2
Кетиб баргъан суугъа
къабланады терек -
тыяргъа излегенча аны,
сыларгъа излегенча аны.
Кёз джашлары — чапыракълары
агъадыла аны юсюне,
барадыла сууну юсюнде.
Кетиб баргъан джашына
Ана къарайды алай.
Къыз да къарайды алай
кетиб баргъан сюйгенине.
Тау суу барады кетиб.
3
Таш
къатдырыб турады кесин.
Кетиб баргъан джашына
Ата къарайды алай.
Тау суу барады кетиб.
4
Кёрюнедиле бютюн джангыз,
кёрюнедиле бютюн мыдах
таш бла терек джагъада.
5
Тюшюредиле эсге ала
бир къарт акка бла амманы
чачыла тургъан элде,
халкъы кетиб баргъан элде.
6
Тау суу барады кетиб.
ЗАМАН БЛА СЕЗИМЛЕ
Сол джанымдан тие эди Кюн -
кёлеккем тюше эди юсюнге...
Кёлеккеме сукълана эдим мен...
Ой ол заман кетмейди эсимден.
Энди онг джанымдан тиеди Кюн -
кёлеккем тюшеди юсюнге.
Кёлеккеме сукъланмайма мен...
Кетген заман а кетмейди эсимден.
ШАЙЫР ДЖЮРЕК БЛА НАЗМУСУ
Къыйынлыкъ
эки джаргъанды ташны,
джанын а алалмагъанды аны:
ол — заманнга, палахха да бойсунмай,
джерге да кирмей, кёкге да кетмей
(джерге да кире, кёкге да бара —
экисинден да айырылмай) -
джашил терек болуб къарайды андан.
БАЙРЫМ КЮН
Байрам кюн Байрым кюндю меннге -
джамагъат бла къылама намаз.
Тилек-алгъыш этеди Минги,
«амин» деб, гюрюлдейди Кавказ.
КИМ ЧАЧХАНДЫ СССРНИ?
Чексизди кючю Сёзню:
Кёкге буруб джюрекни, кёзню
этселе алгъыш неда къаргъыш -
ол джетиб къалыучусун билебиз.
«Америка чачханды совет къралны»,-
дейдиле. Ол тюз тюлдю, огъай.
Совет власт азаб сынатхан
минг-минг адамны къаргъышы
джетгенди анга.
Гитлер башха халкъланы къурута эсе,
Сталин башчылыкъ этген кърал а
кесини халкъларын къурутуб кюрешгенди.
Ма ол зулму-зорлукъ эм ахырында
къурутханды кралны кесин да.
Минг-минг гюнахсыз сабийни, къартны
къыргъан кърал,
къалай къалыр эди чачылмай?
Сабийлерин къыргъан къралгъа
алгъышмы этерик эдиле анала?
Ибилисге тюл, Хакъгъа
табыннган адамла, халкъла
тутмакъ, сюргюн азабны сынадыла,
фыргъауунну джоругъун, кесин да
эм уллу душманнга санадыла.
Аланы тилеклерин къабыл этмей
къалай къояр эди Аллах?
Огъай,
Америка чачмагъанды совет къралны:
имансызлыкъгъа-хакъсызлыкъгъа-зулмугъ
а ачыб джол,
кеси кесин къурутханды ол.
Тыш кючле чачмагъандыла СССР-ни.
Совет власт азаб сынатхан
минг-минг адамны къаргъышы,
ибилис джорукъ сабийлерин ёлтюрген
минг-минг ананы къаргъышы
джетгенди анга.
Адамларын, халкъларын къырыучу кърал,
эртде-кеч болса да,
къаллыкъ тюлдю тюб болмай, чачылмай.
Аны эсге алыб,
адамларын, халкъларын да сакъларгъа
кюрешсе,
ол джангыдан тирилирге да болур.
Тарихден алмаса уа дерс,
атласа биягъынлай терс,
адамына, халкъына оноуу -
тоноу болса, мурдарлыкъ болса,
халкъны къаргъышы анга джетмей
къалмаз,
аллай кърал чачылмай къалмаз.
АХЫРНЫ АЛЛЫ
1
хаулеликге «Эркинлик» деб,
къахмеликге «Сюймеклик» деб,
айырмайын гюнах, харам,
хайуаннга ушаб адам,
балчыкъгъа бата барады...
Исса файгъамбарны хыликке этгенча,
бойнунда уа барды къачы...
Ахыры болмазмы ачы?!
2
Бу «муслиман» адамгъа да къара:
Аллахны хыликке этгенча,
Ол харам этген ичкини
ёрге кёлтюрюб алгъыш этеди,
тили чала, тилек этеди -
кеси да, «Я Аллах» деб...
Къалгъанла да «амин» деб,
къатлайдыла гюнахны.
Джазыкъла...ойнайдыла
тёзюмю бла Аллахны.
КЪАЗАУАТНЫ БАШЛАННГАНЫ
Джашаб ёлгенлеге къыйналмайма бек,
джашамай ёлгенлеге джарсыйды джюрек.
Джазыкъсынмайма, билемисиз, кимлени? -
джанлары саудан ёлгенлени.
Аланы
динлерин, тиллерин, джуртларын турсала
да сыйыра,
къатылсала да намысларына, сыйларына,
джукъ айтмайын турадыла тынгылаб,
алай бла кеслерин турадыла сакълаб.
Кеслерин санай тюзге, акъыллыгъа,
дин-тил-джурт ючюн баргъан урушлагъа,
къазауатлагъа,
къошулмайын, бир джанында къаладыла
ала.
Ибилис аллайладан эм осалны табыб,
сатлыкъ боллугъун таныб,
башчы этеди бизлеге, сормай.
Сора, ол,
иймансыз джорукъну джете кёлюне,
къыйынлыкъ келтиреди халкъына, элине.
Кесича мал этерге излейди халкъны,
айырмазча ол къараны, акъны,
сагъынмазча тюзлюкню, хакъны.
Халкъны онглусун, эслисин,
тулпарын, бёрюсюн
кюрешеди къурутургъа
Амантиш деген ит.
Алай а,
табылады да бир джигит,
къара багъанагъа тагъады аны.
Ибилис джорукъ бла халкъны арасында
алай башланады, барады къазауат.
АЗАН ТАУУШ
Танг аласында да,
кече арасында да
Минги Тауну эки минарасындан да,
чыммакъ акъ джарыкъча,
азан таууш келеди эниб.
Танг аласында да,
кече арасында да,
чыммакъ акъ Минги Таугъа къарасам.
«Аллаху акбар» дегенден башха,
джукъ айталмай тохтайма.
Кёбден кёб бола баралла
айтханла алай.
Не джууукъдула бизге
джулдуз бла Ай.
«Хакъ» деген, «Халкъ» деген
Минги таулу бар,
минг-минг таулу бар.
Барды джуртубуз,
барды халкъыбыз -
Аллаху акбар!
СЮРКЕЛМЕГЕНЛЕЙ, ДЖЮРЮБ КЕТЕРГЕ
«Сен, Кок-Сай совхозну бачхасында
туугъан,
эскераламыса сабийлигинги?
Къыйын эди сюргюнде халкъны къадары,
зулмуну хорларгъа джокъ эди мадары.
Сенден эсе, чюгюндюр сабаннга
кете эди кючю, заманы да анангы.
Ишден бёлюнюб санга къараргъа
къоймай эдиле, къоймай эдиле аны.
Тутарыкъ эдиле, къурутурукъ эдиле -
бойсунмазгъа джокъ эди амал.
Бир сабийден эсе бир чюгюндюрню
багъалы кёре эди кърал.

Сен да, сезгенча, билгенча аны,
джунчутмай эдинг анангы джылаб.
Сени орнунга да джылай эди ол,
ичинден
ибилисни кесин, джоругъун да къаргъай.
Ёте эдиле кюнле, айла алай.
Сен а джата эдинг бешигингде
ёрге, мийик Кёкге, къарай.
Тюшер тюшмез а бешигингден,
сюркелмегенлей, кетген эдинг джюрюб.
Адам алай болургъа кереклисин
тургъан кибик билиб,
туугъан кибик, билиб...»,-
ышара къарады Ислам улу Джюсюб,
кёбню кёрген, кёб да билген къарт,
нёгери — Белкъау улу Мухаммад,
болуучусуча, ол да къатында.
-Да окъу, шийирлеринги.
Эскерала эсенг сабийлигинги,
бир кёрейик.
Мен окъудум — созуб, улуб.
Къартла турдула чыдаб, тёзюб.
Эм ахырында айтды Джюсюб,
узун сёзюмю бёлюб, юзюб:
«Сюркелмегенлей джюрюб кетген улан,
къууандыргъан эдинг бизни сюргюнде.
«Алай болургъа керекди инсан»,-
деген эдик ол кюнледе биз.
Сюркелмегенлей джюрюб кетерге
керекди шайырны сёзю да.
Шын турургъа унамайды назмунг -
къой, къыйнама кесинги, бизни да».
Андан бери кёб заман кетди,
уллу шайырла махтадыла мени.
Алай а кетмейди эсден
Ислам улу Джюсюбню сёзю.
Сюркеле келиб туруучАнла ёрге
сабий да, назму да.
Сюркелмегенлей джюрюб кетгенле
аз боладыла дунияда.
Алай а,
Хасаукачы Исламны уланы Джюсюб,
«Хасаука» джырны манга азбар этдирген
Джюсюб,
Джырчы къаллай болургъа кереклисин
биле эди.
Ол - сюркелмей джюрюб кетгеними кёрген,
сёзюм да алай болурун излей эди.
Окъуй, джаза билмеген Джюсюб,
кёре эди хар нени ёзюн.
Джетгенимде да ёсюб,
кеч ангыладым мен аны сёзюн.
«Сюркелмегенлей джюрюб кетерге
керекди шайырны сёзю...».
Сюркелген назмуларымы
отха атаргъа джетгенди кёзюу.
Джюрюген сёз, учхан сёз, къанатлы сёз -
джашаргъа тыйыншлы аладыла джангыз.
Хакъ сёзню, Акъ сёзню, Иги сёзню
джарытадыла Ай бла джулдуз.
УШАЙМЫСА?
Эки минаралы акъ межгитибиз Минги Тау,
бизни ёрге тартхан, Кёкге къаратхан
Минги Тау.
Сенсе Кавказ, Европа тауланы да
Тейриси,
халкъыбызны, джуртубузну да белгиси.
Джер бла Кёкню байлаб тургъан Минги
Тау!
Шайырла да, шыйыхла да, мёлекле да
сюедиле сени.
Акълыгъынг-тазалыгъынг-мийиклигинг
кенг да, халал да этедиле джюреклени.
Ким къалды санга джыр, назму этмеген.
Алай а мени кёлюме джетмеген
кёб зат барды — ичде, тышда да — алкъын:
Минги Тауунга ушаймыса, хАлкъым?!
КЕЧ БОЛГЪУНЧУ...
«Джангырыу» деб, этедиле той-оюн,
мен а бир да ышармайма, кюлмейме:
бай тилин джарлы этген халкъыма
не айтыргъа, не этерге билмейме.
Бата барабыз гюнахха, харамгъа -
кетген, келлик тёлюле да къоймазча
кечиб.
Къалай болдукъ былай хомух — кетерча,
башханы тилине, къылыгъына да кёчюб?!
Кеч болгъунчу, къайытайыкъ тобагъа...
Халкъ-Джурт-Кърал болмаса иннет -
ёмюрде да болаллыкъ тюлбюз миллет
Къарча къурагъан Элибизни ызына
сюемесек,
аны ючюн кюрешмесек, сермешмесек -
биз ёмюрде да болаллыкъ тюлбюз миллет.
ДЖАШАУ ТЮЗЕЛИРМИ АЛАЙ БЛА?
1
Керти адамла кетедиле, кетедиле,
ууларындан, билемисиз, кимлени?
Сёзчюлени, кёзчюлени, тилчилени
ууларындан кетедиле керти адамла.
Сый-намыс ючюн,
дин-тил-джурт ючюн
баргъан къазауатлада
игиле къырыладыла,
аманла къаладыла артха.
Къулла къырадыла бийлени,
джарлыла къырадыла байланы -
тюзлюк болур ючюнмю? Огъай,
кеслери бий, бай болур ючюн.
Къул — бий бола, джарлы — бай бола,
башдагъы тюб бола, тюбдеги баш бола,
бир-бирине аш бола,
ма алай бурулады чарх,
бир алгъа, бир артха,
бир ёрге, бир энгишге
тохтаусуз бурулады чарх -
тюбдегин баш эте,
башдагъын тюб эте...

Джашау тюзелирми алай бла?
2
Чарх бурулады.
1937-чи джыл
къайыта келгеннге ушайды.
Бурулады джер,
джылны чакълары —
джаз, джай, къач, къыш -
ауушдурадыла бир-бирин.
Табигъатны джоругъу да,
адам улуну джашауу да
ушайдыла бир-бирине.
Бурулады чарх.
КИМДЕДИ, НЕДЕДИ ТЕРСЛИК?
Бир джанын сюерге юйню,
башха джаны оюлуб бара эсе,
ол затда терслейик кимни -
кёкнюмю, джерними, хоншунуму,
къралнымы, кесибизними?
Огъай,
кесибизни терслерге джарамаз,
ангы-эс-фахму-билим-болум,
бирикдирген иннет-сёз-иш
бизде азды дерге джарамаз.
Аланы болдурур, кенгертир джанындан,
юйню да деменгили этер джанындан
кюрешгенден эсе, -
болайыкъ бошбоюн, болайыкъ джалкъау,
Аллахха, адамгъа да салайыкъ дау,
кесибизге уа салайыкъ махтау.
Душманла бла кюрешир орнуна,
бир-бирибизни ашай барайыкъ,
ата-бабала ишлеген Юй
оюлгъунчу, джашай барайыкъ.
Кесибиз джангы Юй ишлерге
излемей эсек — терслейик кимни?
Ата-бабаладан къалгъан Юйню да
билмей эсек сакълай, джангырта,
сора, терслеб не этебиз кимни да?
Бир иннетге, бир масхабха сыйыныб,
джумдурукъ бола билмеген халкъ,
не этерикди болмайын талкъ.
Ата джуртун къоруй билмеген халкъ,
Ана тилин сакълай билмеген халкъ,
Миллет Юйюн-Элин къурамагъан халкъ,
Хакъым дей, хакъым дей билмеген халкъ,
ала ючюн кюрешмеген, сермешмеген халкъ,
Аллах буюргъанча джашамагъан халкъ -
къалай къалыр болмайын талкъ?
ДЖЫРЛАЙДЫ САПАР ЁЗДЕН
1
Чарсха чабхан алты атча,
алты къылы гитараны,
уятдыла Кёкню, джерни,
титирете кече араны.
Сокъур, сангырау джюрекни да
ачдыла къулагъын, кёзюн.
Джуртда Джангыз Терекге да,
къууанырча, келди кёзюу.
Джыр бийни алты къулу -
алты къылы къыл къобузну.
Аладан учду макъам,
эритирча заман бузну,
эритирча алам бузну.
Кёкден Джерге, Джерден Кёкге -
джол сала эки арада,
Макъам бла сёз, сёз бла макъам
бир болдула кече арада.
Макъамданмы тууду назму,
назмуданмы тууду макъам?
Къайдан келгенин илхам
Джырчы кесиди айиаллыкъ.
Чарсха чабхан алты атча,
алты къылы гитараны,
уятдыла Кёкню, джерни да,
джукълаб тургъан джюреклени да,
титирете кече араны.
2
Къыл къобузуну хар бир къылы
джан тамырындан болгъан кибик,
эки дунияны арасында
сыйратча тартылгъан кибик.
Ётюб барадыла аны бла
эркин дуниягъа тыйыншлыла -
къалюбала заманладан бери
болур ючюн Адам, Миллет
къазауат этген адамла
3
Гитарасы согъулгъанды:
бир къылы кюн джарыкъдан,
бир къылы нюр джарыкъдан,
бир къылы элиядан,
бир къылы ахыратдан,
бир къылы дуниядан,
бири —
кёкде, джерде болмагъандан...
Барысы да - джюрекден.
Джырлайды Сапар Ёзден.

АУАЗ
Этеринги артха къойма,
салма болджал:
къачан джетерин билмезсе
ёлюм-аджал.
Къайда джетерин билмезсе
эмда къалай.
Илгендире, джетиб тутса -
болмаз къолай.
Билмезсе: къачан,
къайда, къалай
юзюлюр джол.
Аны ючюн
ахырынга,
ахыр кюннге
хар къуру да
сен хазыр бол.
ДУШМАНЛАРЫМ
«Душманынг кимди?»,- деб, сорадыла.
Душманлары джулдузну, Айны,
Чеченни, Юнгюшню, Малкъарны, Къарачайны
-
мени душманларым ма аладыла.
Интернационал
Бизден болмагъанла
бизге этелле оноу.
Оноулары уа -
мурдарлыкъ, тоноу.
Бар болгъанла джокъдан,
артха турмайла джукъдан:
бошайдыла халкъдан,
бошайдыла джуртдан.
Алагъа халкъ, джурт да -
дуния малды джангыз.
Тюню, тюшю да мал болгъанны,
кеси да -
къалай къалыр мал болмай?
Кюрешедиле ала
халкъны этиб манкъурт -
«Хакъ, Халкъ, Джурт»
дегенле болмаз ючюн.
Халкъны динин, тилин да,
джуртха санагъан джерин да,
тарихин, халисин да,
къанын, чырайын да
кюрешедиле бузуб.
Джыйымдыкъ эллени, Элни
къурайдыла аны ючюн.
Эталмагъанны темирле, къурчла
ассимиле ёлюм этер деб.
Эресейден болмагъанла,
Эресейге этелле оноу.
Оноулары уа -
мурдарлыкъ, тоноу.
КъарачАй да
кърал бла бирге,
не кирликди джерге,
не турлукъду ёрге.
Алайды къадар.
Башха джокъду мадар.
ТЮЗ СЁЗ
Къарча бла кюрешгенле,
Къарчаны халкъындан болмай этелле
алай,
къарачайлы болмай этелле алай,
ансы, биле болмазламы
бир болгъанын Къарча бла Къарачай?
Амантишле, душманла-джаула,
биригиб чабадыла Къарачайгъа.
Къарча къурагъан Элни
эсден да къурутур ючюн
кюрешедиле ала.
Кеслери башсыз, тамырсыз болгъанла,
кюрешедиле бютеу халкъны да
башсыз, тамырсыз, тарихсиз этерге.
Къахмеле да
къызла бары
алача болсала сюелле.
Амантишле да бютеу башчыла
аладан болурун излейле.
Сыйсыз-намыссыз къауум
бютеу халкъ да алай болурун излейди.
Алагъа дери болгъанны къурутуб,
бузуб, къатышдырыб, унутдуруб,
Адам, Халкъ болгъаныбызны алыб эсден,
керпеслениб джашаргъа излейле.
Халкъын джакълагъан башчысы, бийи
болмагъан эсе Къарачайны,
ёмюрлени узагъына
кеси кесине оноу этиб,
къалай джашаб тургъанды да ол?
Бий тёре, ёзден адет да
болмагъанды дейик да халкъда,
Къарча,
Адурхай, Будиян, Науруз, Трам -
ала да болмагъандыла дейик да,
Кърымшамхал бийле да болмагъанла дейик
да,
1917-чи джыл
джаратылгъанбыз дуниягъа дейик да.
барыбыз да болайыкъ къул-къарауаш,
орусха, чууутха, хоншулагъа да урайыкъ
баш.
Тарихибизни да берейик башхалагъа,
джуртубузну да кючлетейик башхалагъа,
тилибизни да этейик харам,
бийлерибизни да этейик харам,
Къарчагъа да таурухду дейик,
аны нёгерлери — къауум башчыла
Адурхай, Будияны, Науруз, Трам -
ала да болмагъанла дейик,
алай айта келейик да -
«биз халкъ тюлбюз, джыйымдыкъбыз»
дейик,
кеси кесибизни сояйыкъ, ёлтюрейик,
душманлагъа къууанч келтирейик...
Къарча бла кюрешген
Къарачай бла кюрешгеннге тенгди.
Энди
аны ангыдамагъан джарым алимле бла,
джарым адамла бла
сёлешгенден да джокъду хайыр.
Тюзюн айтыргъа борчлуд да шайыр,
бу сёзню мен да айтдым андан.
Ансы,
душманла бла, амантишле бла
сёлешгенден джокъду хайыр -
аланы къара багъанагъа тагъаргъа
керекди.
Аны бла сёзню тохтатыргъа керекди.
КЕСИМЕ АЙТАМА
Ташдан юренеме тынгыларгъа,
тау суудан а — джырларгъа.
Алай а,
ол экисинден эсе джууукъду манга
терек - ючюнчю дагъаны дуниямы.
Къайры атса да терекни къадар,
ол ёлмесе — табады мадар
сюелирге, барыргъа Кёкге.
Болмасала таш, терек, суу -
дуния болур эди къуу,
джашау къалыр эди къуруб.
Бар эселе уа таш, терек, суу,
ууакъ къайгъыланы кери къуу.
Джашаргъа юрен аладан -
ташдан, терекден, суудан.
САЛАМ АЛЕЙКУМ, ДЖАШ ТЁЛЮ
Кърымшамхал Ислам-Бийни Тебердиде
юйюнде-музейинде сёзю.
«Юйге да игилик» деб келгенлЕ,
салам да, сый да бергенлЕ,
тирилир кибик ёлгенлЕ,
къууандырасыз сиз мени.
Джюз, минг болса да джылым мени,
къартлыкъ, ёлюм да джокъ манга -
Къарча къургъан Элибизни
тургъаныгъыз ючюн джакълаб.
Нюрюн джулдузну, Айны
кёреме бетигизде.
Олийи Къарачайны
ышаннганды - Ол да - сизге.
Мен да — туудугъу аны,
кёрсем юйюмде сизни,
Кёкге джетеди башым:
сауду халкъы Къарчаны.
Ёсюб джетиб таулучукъла,
окъуу-билим алгъандыла:
халкъыбызны сакъларыкъ -
Китаб бла Къаламдыла.
Бек разыма сизге, бек.
Арабызда джокъду чек.
Мени къоркъууум кетгенди -
нарт тёлю ёсюб джетгенди.
Халкъны ашхысы, игиси
фахмулусу, билимлиси
келгенсиз бюгюн былайгъа,
айтылсын сизге Орайда.
Барыгъызгъа бере салам,
къайтарама мен джангыдан:
тюз болугъуз сёзюгюзге,
бек болугъуз джеригизге.
Айырылмагъыз Китабдан,
айырылмагъыз Къаламдан -
мадарыгъызны къадар эте,
болушлукъ келир Аллахдан.
Къараб турады Хасаука,
хар бир ёлгеннге, саугъа:
ёлген не ючюн ёледи,
сау а — не ючюн джашайды?
Къадау таш къараб турады,
эсни Къарчагъа бурады:
бармыды бизни Элибиз,
саумуду бизни тилибиз?
Сиз — ёсюб джетген тёлюбюз -
джууАбсыз ол соруулагъа.
Барды Ангыгъыз, Эсигиз
Джуртну, Халкъны да къорургъа.
Салам алейкум, джаш тёлю,
эсге тюшюрген джаш тёлю
ташланы, агъачланы...
Биз барыбыз да чыкъгъанбыз
от келилеринден Къарчаны.
Сиз сауланы да къууандырасыз -
ёлгенлени да эте сау.
Ма аны ючюн хорлаялмазлыкъды
бизни миллетни душман-джау.
Унутмайсыз, унутмагъыз
мийикден келген хакъны:
Къалам бла Китабдыла
ёлюмсюз этерик халкъны.
Сизни кёре, джумшагъанды
къатыб тургъан таш кёлюм.
Хорлам кюнюбюз алдады,
ас-салам алейкум, джаш тёлю.
2014 джыл
Акъбайланы Чокуна-афенди — Каппушланы
Ахия-мубарек — Эбзеланы Абу-Юсуф
хаджи... Къарачай адабиятны дин бёлюмюн
къургъан адамла. Хакъ сёзню Акъ сёз бла
да айталгъан адамла.
ЧОКУНА АПЕНДИ
1
Чокуна апендиден башланады
биринчи китабы Къарачайны:
«Ана тилинден» джайылады бизге
джарыгъы джулдузну, Айны.
Тамблабызгъа сала джол,
басма ишни да къурадЫ ол.
Динни, тилни, халкъны, джуртну да
сакълар джанындан болду ол.
«Хакъ сёз бла Акъ сёздюле
къутхарлыкъ адамны, халкъны...».
Билгени себебли аны,
кюрешди джайыб окъуу-билим.
Гаспыралыны сохтасы -
изледи кимге да игилик:
арада айрылыкъ тохтасын -
"Тилде, фикирде, ишде да — бирлик!"
Супий апенди Чокуна,
сен этдинг Аллахха къуллукъ,
аны ючюн джетди санга
ёлюм бла бошалгъан зорлукъ.
Элиблени ичинде
биринчи элиб болдунг бизге:
тюз болургъа юретдинг
диннге, тилге, адамгъа, джерге.
Къара таныгъан эмда джайгъан
Чокуна супийибиз бизни.
Шакай улу Хаджи да
бек багъалатханды сени.
Абдуллах шыйыхны нюрю да
этгенди санга нёгерлик.
Гаспыралыны да этгенсе разы:
Тилде, фикирде, ишде да — бирлик.
Джюрек разылыгъыбызны
биз да айта турабыз сеннге.
Кечгинлик бер, супий апенди,
кечиксек да, къайытабыз сеннге.
2
Кечгинлик бер, супий апенди!
Сен Кёкге джууукъ эте халкъны,
ангылатыргъа кюрешдинг хакъны.
Таяна китабха, къаламгъа,
джараргъа кюрешдинг адамгъа.
Къозгъай ангысын, эсин да,
миллетинги джуртун, кесин да
кюрешдинг къорургъа, сакъларгъа...
Алай а, ибилисге
кеслерин алдатхан джахилле,
имансызла берген балта, мычхы бла,
сен «сакъла, кесме» деген джашил
терекни,
солургъа хауа берген терекни,
минг-минг джылны ёсген терекни
тамырындан кесиб атдыла.
Не этгин... Исса файгъамбарны да
ёз халкъындан чыкъгъан адамла
кердиргенлерин билебиз джоргъа...
Сени да аллайла тутдурдула,
джойдурдула, къурутдула.
Алагъа налат берирча халкъынг -
хар бирини тукъумун, атын
къара багъанагъа такъсакъ...
Огъесе, аны хайырындан
заранымы озар? Къайдам...
Чокуна афенди,
сени кесинги, терегинги да
кесгенлеге не айтаса сен?
Иги кесегине аланы
Ибилис берген эди саугъа.
Артда уа, атыб чалдышха,
термилтиб алгъан эди джанларын.
Аллайланы итликлеринден
бютеу халкъгъа да джетген эди палах.
Алай а, бизни атыб къоймады Аллах -
ызыбызгъа къайтарды сюргюнден.
Алай а, ибилис джорукъдан, зулмудан
къутулгъандан сора да биз,
тирилталмай эсек Терегинги -
сора, алкъын, ангыбыз, эсибиз
китабда, къаламда тюлдю бизни.
3
Чокуна эфенди, сен юретдинг:
«Дин да, тил да, джурт да бериб,
бизни къауум этиб, джаратханды Аллах.
Аллах бергенни сакълАмау, айнЫтмау -
олду эм уллу гюнах».
Сен кесинг джашадынг алай -
Хакъны аллында бетинг къызармазча.
Халкъынг ючюн кюрешгенлей турдунг,
ол динсиз, тилсиз, джуртсуз да
къалмазча.
Бюгюннгю имамла, афендиле
нек алмайдыла сенден юлгю?
Орус тилде берселе ауаз,
не айта болур ёсюб келген тёлю?
Эбзеланы Абюсюб болмаса,
сени джолунгда баргъан кёрмейме.
Динине, тилине къайытмаса халкъ,
аны сакъларыкъ неди — билмейме.
Каппушланы Ахия афенди,
джандетли болсун, тюшдю эсиме:
ол ушай эди сени кесинге,
энди Абюсюб хаджи къалгъанды джангыз.
Алай а, болмайым ассы:
заман тюлдю джассы -
алкъын халкъдан чыгъарла имамла,
чыкъгъан кибик алимле, шайырла.
Чокуна-эфендим, огъурлу тюрсюнюнг
Рашид чыгъаргъан китабдан да къарайды,
халкъынг джашайды, сен да джашайса,
келе тебрегенди сени кёзюуюнг -
бу джыйылыу да шагъатды анга,
Харун тукъумдашынг да шагъатды анга.
Дуния, ахырат да санга
энди кенгден кенг бола барлыкъла...
Барыбыз да разыбыз санга,
шейит болгъан Исмайыл Акъбай.
Ёмюрде да унутмаз сени,
сау-эсен болса халкъынг Къарачай.
"МИНГИ ТАУ" ДЕРГИНИ-ЖУРНАЛНЫ БАШЧЫСЫ
БЕГИЙ улу АБДУЛЛАХХА
Кюнден-кюннге бу затха барама бегий:
Малкъарда сау болуб Абдуллах Бегий,
Ёзден сёз таулада джыгьыллыкъ тюлдю,
Дуния аллында бетибиз къызарлыкъ
тюлдю.
Бий Поэзияны къанаты, ауазы -
Абдуллах, мен ёлсем, Сен къылдыр
джаназы.
Халкъын, Джуртун сюйгеннге азаб тюлдю
ахрат,
Ай марджа, бетими Минги Таугьа кьаратыб
асрат.
"Минги Тау" дергини да, сал джасдыкъ
орнуна,
Сени бла ёхтемлене болур, таб, Къарча
огьуна.
Къатыбызгьа да, итле тюл, бёрюле
келсинле,
"Эркинликден баш зат джокъ дунияда",-
десинле.
Сен - бизни адабиятны Хасаукачысы,
Умары,
Сен - къул сезимни, къул сёзню тюлсе
унарыкъ.
Кязим хаджи, Джырчы Сымайыл, закий
Къайсын,
хакъикъатчы Дуда улу, -
Бюгюн Сеннге, бары Сеннге таяналла,
ышаналла, Бегий улу.
"Биз бурхубуз, букъубуз"-, деген
къуллагъа,
"Огьай, халкьбыз, адамбыз",- деб, джууаб
бересе.
"Бир Аллахдан башха джукъгъа табыннган,
Муслиман да, эр да тюлд"-, деб, джууаб
бересе.
Сейир этиб турама сени кюрешинге,
Сен - Къарачай-Малкъар къралны джюрек
уруууса, отуса.
Алай а, бир къауумла келиб сенден от
алгъан кьой,
Ол отну джукълатыргьа дыгалас этелле.
Ёзге ол от, Сен саулукъда джукъланмаз,
От джилтинле джюреклеге тюшелле.
Таулучукъла "хайт" деб, ёсюб джетелле, -
Къарачай-Малкъар - кърал болмай
къалмаз.
Нартладан, ас-аланладан джетген
байракъны,
Джангыз кесинг ёрге тутуб тураса.
Амантишлеге, манкъуртлагъа, къуллагьа
чамланыб,
"Ёзденлик - эркинлик - кишилик!" - деб,
тураса.
Сен чыгъаргьан ол "МИНГИ ТАУ" дергини,
Магьанасын толу билген кесингсе,
Ол тас болгъан къазакъ бёрю, дертинги
Сатлыкъладан ала айланад, билемисе?
Терс иннетле тамырындан кесилмей,
Ол тюрк бёрю Минги Таугьа къайытмаз.
Бегий улу, биягьынлай кесингсе,
Сен сау болсанг, мен ёлсем да
къайгъырмаз...
ХАКЪ СЁЗНЮ АКЪ СЁЗ БЛА ДА АЙТАЛГЪАН
Кязим хаджини ёлтюрдю сюргюн.
Аны джашаугъа къайтарды Къайсын,
Аны джуртха къайтарды Абдуллах...
Разы болур алагъа Аллах.
Хакъ сёзню Акъ сёз бла да айталгъан