Джол: Терекден Ташха - 01

Билал ЛАЙПАНОВ
ДЖОЛ:
ТЕРЕКДЕН ТАШХА
Токъсанчы китаб. 2016 джыл, сентябрны 20-да
тамамланнганды.
ДЖОЛ
Джашил терекден Къара ташхады джол.
Кимге да белгилиди ол.
Алай а,
Джуртда Джангыз Терекден башланса
джол,
Къадау Ташха келтирликди ол.
Тюз джолну сайларгъа,
андан таймай барыргъа,
джолгъа чыгъа, хап-хазыр бол.

КЪАЛАЙ УЛУ АППАНЫ АЙТЫУЛАРЫНДАН
1.ФУК УЗМАННГА АППАНЫ АЙТХАНЫ.
2.АППА БЛА БАСТАНИЕЧИЛЕ.
3.АППАНЫ АТЫ ЭШЕКЛЕНИ АТЛАРЫ БЛА ЧАБМАЗ.
4.АППА ЮЧ ЗАТЫН КИШИГЕ БЕРМЕЙДИ.
5.КЪАРАЧАЙГЪА ДА БИР КЕМЕ ИЙСИН.
6.КЁЧ УЛУ АСАННГА
7.СИЗНИ ТЁРЕ ЭТЕРГЕ БОЛЛУКЪ ЭДИ
ФУК УЗМАННГА*
Аппа къара гинджисин терсине
айландырыб, къара эшекге миндириб,
былай айтыб сёлешгенди:
«Узакъда» джашайды Фук.
Аны къоймагъыз джууукъ.
Шайтан къылыкъ алайды -
къара халкъны алдайды.
Джалгъан атыды узман.
Бермегиз анга туз-дам.
Сиз бермегиз анга джол,
сиз бермегиз анга къол.
Къойсагъыз да ёлтюрюб,
айтыб турур ётюрюк.
Ол эр тюлдю — къанауду,
ёзю, сёзю — джамауду.
Туудугъуду ол Фукну,
душманыды ол нартны.
Джарылса да Фук узман,
кюушеннгеними бузмам.
Мен къуллукъ эте хакъгъа,
джинни танытдым халкъгъа.
Айландырыб терсине,
олтуртханма эшекге -
тюкюрюгюз бетине.
*«Фук Узман» деб, кесине «узманма»
(устама) деб, хар неге, кимге да мадарым
барды деб, дуала джазыб тургъан бир
джарым моллагъа айтханды.
Бу оюнундан сора, Аппа абрек чыгъаргъа
керек болгъанды дейдиле. Муну 1960-чы
джыл Ислам улу Джюсюб (Тамбийладан)
айтыб, джашы Ибрахим джазыб алгъанды.
1984 джыл Ибрахим атасындан эшитген кёб
затны айтхан эди меннге. Аланы арасында
Аппаны айтыуларындан да талай зат
барды. Бу аланы бириди. Бу самаркъау
назмуну сейирлиги — формасыды. Аппаны
назмулары эркин назмуладыла. Алай а,
кебни бузмай, айтайым десе, былай да
айталгъанды. Бу да — Аппаны табигъат
фахмусун кёргюзтген бир шартды.
АППА БЛА БАСТАНИЕЧИЛЕ*
-Джер айланыбды башы тюбюне,
айланыр кюн а келир тюзюне,- дегенми
эдинг?
-Деген эдим.
-Джер айланыб эди башы тюбюне,
Бласт келгенлей салды тюзюне,- дегенми
эдинг?
-Деген эдим.
-Тюбдегиле баш болдула,
башдагъыла тюб болдула,
къара къайгъыла кёб болдула,- дегенми
эдинг?
-Деген эдим.
-Энди уа, не дейсе?
-Эндими? Энтда:
«Джер айланыбды башы тюбюне,
айланыр кюн а келир тюзюне,- дейме.
Кесиме не десегиз да,
атыма тиймегиз»,- дейме.
Бастаниени башчылары, кюлген да этиб,
Аппаны башына бош этгендиле.
*Бу юзюк къагъытха тюшюрюлген сагъатда,
бу восстание къайсы джылгъы восстание
болгъаны джазылмай къалгъанды. 1960-чы
джыл аны къагъытха тюшюрген Тамбийланы
Ибрахим атасы Джюсюбден соргъан эсе да,
унутханды. Мени къолума бу 1984 джыл, мен
газетде ишлеген сагъатда тюшген эди.
Мени оюмум бла, бу иш 1920-чы джыллада
болгъан болур.
АППАНЫ АТЫ ЭШЕКЛЕНИ АТЛАРЫ БЛА ЧАБМАЗ*
Аппагъа: «Ат чабдырадыла. Чарсха сен да
къошул. Сени аджиринг хорларгъа да
болур»,- дегендиле. «Чарсны къурагъан
кимди? Кимлени атлары чабарыкъдыла?»-
деб, соргъанды ол. Сора, бираз тынгылаб:
«Аппаны аты эшеклени атлары бла
чабмаз» деб, къойгъанды.
АППА ЮЧ ЗАТЫН КИШИГЕ БЕРМЕЙДИ*
Аппаны атын хаух тилей келгенди бир
эссизирек джаш, нёгери бла.
-Не этериксе ат бла?
-Къыз къачырлыкъма,- дегенди джаш.
-Къыз къачырлыкъны кесини аты болургъа
керекди,- дегенди Аппа.
Дагъыда айтханды:
Аппа юч затын — башында бёркюн, тюбюнде
атын, белинде къамасын — кишиге
бермейди.
-Халкъгъа сен берген не барды?- деб,
хыршыланнганды джашны нёгери.
-Халкъгъа мен сёзюмю береме, халкъ да
аны айтыб айланады. Сиз а, кесигизден
тамадагъа келиб, не сёлешгенигизни
билмей эсегиз, адам сёзню ангыламай
эсегиз, адеб-джорукъ билмей эсегиз -
сизге берлигим буду,- деб, джашланы
къамчиси бла сопалаб, илгиздик этгенди.
«КЪАРАЧАЙГЪА ДА БИР КЕМЕ ИЙСИН»*
Инкъыйлабха (революциягъа) къууаныб
тюбеген Аппа, бираздан мыдах болгъанды.
Бластла адамланы ёлтюргенлерин,
тутханларын джаратмагъанды. Къайсы эсе
да бир «билимлирек» айтханды Аппагъа:
«Ленин кишиге зорлукъ этдирмейди.
Джангы бластны джаратмагъан, къаршчы
болгъан алимлени, джазыучуланы,
джырчыланы, афендилени барын
джыйдырыб, кемеле бла тыш къраллагъа
ийдиргенди». Аппа джарыб: «Шо, Лениннге
бир къагъыт джазыгъыз. Къарачайгъа да
бир кеме ийсин»,- дегенди. Танышы
кюлгенди: «Да Орусда сабет бластха
халкъны азы къаршчыды. Къарачайда уа
халкъны кёбю. Кёрдюнг да, къозгъалыу
болгъанында бютеу Къарачай ёрге къобуб
къалгъанын. Тышына ашырыу болса,
Къарачайны кёбюн ашырыб, бек азы
къаллыкъды. Ол заманда сен кимлени
хыликке этериксе, самаркъауунг,
джырынг-зат кишиге керек болмай
къалыр». «Да мен да кетерме, халкъны
кёбю къалай болса, алай болурма» деб
къойгъанды Аппа.
***Аппаны бу юч айтыуун («Аппаны аты
эшеклени атлары бла чабмаз», «Аппа юч
затын кишиге бермейди», «Къарачайгъа
да бир кеме ийсин») Лайпанланы Билал
атасындан — Аппаны иги таныгъан
Лайпанланы Аббасдан 1985-чи джыл джазыб
алгъанды.
КЁЧ УЛУ АСАННГА*
Келгенимде къайытыб Сибирден,
джийиргеншли таныш ауазны
эшитдим да, илгениб сордум:
-Кимди бу ёкюрген?
Дедиле: Кёч улу Асан
къычырады азан.
-Къалай? Ол — мыртазакъ,
халкъгъа джетдириучю азаб,
мени да этген тутмакъ,
энди ийманлы болгъан болурму?
Анга ийнаныргъа болурму?
Мёлек къой, эм джууаш адам,
къачар эди аны къатындан.
-Азан бла къалмай,
ауаз да береди бир-бирде,
намаз да къылдырады бир-бирде...
Къарар ючюн итге,
бардым межгитге -
хар не болду кёзюме туура:
Кёч улу тургъаныча тура,
юсю джылтырай кирден, шимирден.
-Хош келдинг тутмакъдан, Сибирден,-
салам берди да узатды къолун.
Джийиргендим тутаргъа къолун.
Аны абдези да болмаз,
сора къалай къылдырады намаз?
Быллайла болгъан межгитге
ёмюрде да аягъым басмаз.
Дагъыда, чыдаялмай айтдым:
-Сени джюрегинг, бетинг да къара.
Сен адам тюлсе, багушса,
межгитни бузма, къора.
Багушдады сени орнунг да,
къазма чычханнга ушайды къолунг да.
Халкъ гюрюлдеди:
-Къайгъынгы къой, Аппа,- деди.
-...Ийс ангыламагъан къарангы народ а,
кирден джийиргенмеген джахил народ а -
барыб тохтагъан тонгуз порода,-
деб, бурулуб кетдим.
*Аппаны бу назмусун Тамбийланы Ибрахим
атасы Джюсюбден 1960-чыл джазыб алгъанды.
СИЗНИ ТЁРЕ ЭТЕРГЕ БОЛЛУКЪ ЭДИ
Бир башсыз тиширыу Элге джангы тамада
тюшгени сайын, аны тёгерегине айланыб,
хар джерде да анга махтау салыучу
болгъанды. Халкъ джыйылгъан джерде,
биягъы Бабуш (ол тиширыуну аты алай
болгъанды) тебрегенди джангы Башчыны
махтаб. Алайда, тамадаланы кёзлерине
илинир ючюн, алагъа джыр этиб туруучу,
Кючюк деб да бир эркиши болгъанды. Аны
джырларгъа къоймагъанды Бабуш, «кимни
арбасына минсе, аны джырын джырлаучу да
былайдады» деб, хыликке-селеке этиб,
сёлешгенди. Джырлаучугъа ачыу тийиб,
айтырын артха салмагъанды: ««Бабуш, сен
ким болгъанынгы билемисе? Кимни тарысы
болса, сен аны тауугъуса. Ауузунгу
къысыб турсанг иги болур кесинге...».
Кюлкю къабыннганды. Алайда болгъан
Къалай улу Аппа: «Оллахий, бусагъатдача
тюз сёлеше турсагъыз, сизни тёре этерге
боллукъ эди» дегенди.
(Аппаны айтыуларындан. Бу хапарны да 120
джыл джашаб, 1964 джыл ауушхан Тамбийланы
Джюсюбден 1960-чы джыл джашы Ибрахим
джазыб алгъанды).
ХАСАУКА*
(Джумшатылгъан экинчи варианты. Юч
генерал - Эммануэль, Турчанинов,
Антропов - башчылыкъ этген орус аскерге
джол уста болуб, таша джолла бла
Къарачайгъа алыб келген къарачай бий
Амантиш бла къабартылы Атажуко
болгъандыла. Джырны къагъытха
тюшюргенле, асры "интернационалист"
болгъандан, къабартылы душманны
юсюнден тизгинлени кетериб, къуру
Амантишни къойгъандыла джырда. Джыр
толусу бла былайды).
Къычырады Дауле: - Хахай, къуугъун!
Къарачайны шохун барын, джууугъун
Чакъырыгъыз, бизге дженгил джетсинле,
Къара кюнде бир болушлукъ этсинле!
Гяуур патчах кёб артыкълыкъ этеди,
Марджа, джашла, орус аскер джетеди.
Аладыла этибизден тоймагъан,
Таргъа тыйыб, джашаргъа да къоймагъан.
Джау келгенди, Хасаукагъа киргенди,
Таб джолланы Амантишден билгенди.
Ма ол бийди бизни сатыб къоярыкъ,
Къарачайны багъасындан тоярыкъ.
Джау келгенди кесин бизден джашырыб,
Джау киргенди ит Атаджокъ ашырыб.
Ол имансыз намыс-сый деб билмейди,
Эр Къарачай зорлукъгъа ийилмейди.
Аллайлалла душманлагъа теблетген,
Джау аскерни тау тарлагъа тебретген.
Анттыймазла къара зарлыкъ этелле,
Ала чекден асыры бек ётелле.
Урлаб-тырнаб, ауурланыб джаталла,
Адамларын малланыча саталла.
Къайдан чыкъды бу ит къауум Капказгъа?!
Антмы этгенд халал къыйын къабмазгъа?!
Шам Къарачай улан этиб ёсдюрген
Атаджокъду душманланы юсдюрген.
Ол генезир бизге джаулукъ этеди,
Хайда, джашла, орус аскер джетеди.
Атаджокъла - инаралны тенглери,
Тенглери тюл - этеклери-дженглери.
Ол къауумду бизни ачыкъ джауубуз,
Ала бла кемсиз кёбдю дауубуз.
Ол инарал бизни хорлаб алалса,
Тырнакъларын юсюбюзге салалса,
Джыртыб, талаб, мууал этиб къояред,
Джасакъ бла терибизни сояред.
Ачыудан биз къайнагъынчы, бишгинчи,
Ол залимни тузагъына тюшгюнчю,
Бирлешейик, кенгдегин да джокълагъыз,
Тар ёзенде джуртубузну сакълагъыз.
Тау асланла хазыр болуб чыгъыгъыз,
Джау аскерни дженгил-дженгил
джыгъыгъыз.
Ойнатыгъыз сампаллада къолланы,
Къызартыгъыз Хасаукада джолланы.
Эбекку улу от къалагъа кетгенди,
От алыргъа кёб дыгалас этгенди.
Ырхы басыб, от ёзекни джабханды,
"Ай медет!" деб, Дауут эрнин къабханды.
Излей кетиб, бир уууч от табханды,
Анга къошар затла излеб, чабханды.
Залыкъылды табыб, аны эзгенди,
Кюкюртню да къошуб, отну сюзгенди.
Ёлчелеге къуюб аны тиздиле,
Мычымай къоргъашын окъла джюздюле.
Бир базыкъны ёшюнюнден тийдиле,
Аллай кёбню къая раннга ийдиле.
Джигерлени-джигитлени къолунда,
Тау мылтыкъла этер сауут болдула.
Хасауканы айланч-буйланч джоллары
Шындык-шындык ёлюкледен толдула.
Джигит таулу ёхтем-ёхтем джекиред,
Ташдан-ташха джел ургъанча секиред.
Таукел улан инаралны ёлтюрсюн,
Башын кесиб аны бизге келтирсин.
Батыр Умар гёджебсиниб атлайды,
"Къоркъмагъыз!" деб, джаугъа къаршчы
чартлайды.
"Джетигиз!" деб, нёгерлерин сакълайды,
Атады да алчыларын къаблайды.
Ма окъ тийди бизни джигит Умаргъа,
Аман кюнде джер салгъаненг Чубаргъа.
Керек эдинг, быллай кюннге тууаргъа,
Даулет барад, кёзлеринги джумаргъа.
От бошалыб, окъ бошалыб къалса да,
Ташла-агъачла окъча, тобча джаудула.
Асланланы къурч беллери талса да,
Абычарла чаууллагъа аудула.
Бу къазауат бек узакъгъа барлыгъед,
Инаралны баш токъмагъын аллыгъед.
Аскерибиз азды, саны толмайды,
Сауут кюч да биз сюйгенча болмайды.
Тизгинлешиб, ёзенни ёрге джау кирди,
Батыр Къайтукъ сабийлеге кёл берди:
- Таулучукъла, сиз да ёсюб джетерсиз,
Бу къан дертни джууабларын этерсиз.
ШЕЙИТ УМАР**
(Хасаука урушда шейит болгъан,
Къарачайны миллет джигити
Багъатырланы Умаргъа аталгъан джыр)
Эки атыб тютюнюн бир этиучю,
Умар, санга бюгюн къанмы джаугьанды?
Керек болса, къанатлыча джетиучю,
Тулпарланы бири къайда къалгьанды?
Къарачайны сакълар ючюн ол бюгюн,
Джанын берди, чаууллагьа сойланыб.
Излейик биз аждагьанны ёлюсюн,
Аны дертин алыргьа деб ойланыб.
Юсюндемед аны къара джамчысы?
Джыгъылмайын турамеди атында?
Къайда тамды къаныны арт тамчысы?
Айшатчыгьы болмадымы къатында?
Къой сюрюуге къазакъ бёрю киргенлей,
Сау аскерни къырыб тюзню толтурдунг.
Къараб артын энтда къалын кёргенлей,
Атаргьа деб, бетджанынга олтурдунг.
Джаула сени кесгендиле джолунгу,
Бетджанынгы таш артына салгьанса.
Окъла тийиб юзгендиле къолунгу,
Шкогунгу сол къолунга алгьанса.
Джигитлигинг санларынга сингнгенди,
Башлыгьынгы сен къолунга чулгьадынг.
Тулпар кибик, таш башына миннгенлей,
Къылычынгы джаула таба булгьадынг.
Къылычынгы сен булгьадынг джаулагьа:
«Келигиз,- деб,- бираз ойнаб
къайтырсыз!».
Сен осият этдинг мийик таулагьа:
«Айшатыма ахыр салам айтырсыз».
Кёкюрегинг шыбылача джашнайды,
Сёлеширге тылмачлыгьынг джетмейди.
Къолунг бла сен кёргюзюб башладынг,
Айтыр сёзюнг тамагьынгдан кетмейди.
Къурч санлада бегиген ол темир джан,
Терк чыкъмайды, быллай тулпар
джашладан.
Ётгюр сандан чартлаб чыкъгьан исси
къан,
Тешиб ётюб кетед къаты ташладан.
Акъджал атынг кючлю тукъум эснеди,
Энди болур болгьанды деб, кишнеди.
Эсин джыйыб тюз кёзюнге къарады,
Къобалырменг деб да бираз марады.
Къобарынгдан атынг умут юзгенди,
Сен узатхан къан бусхулну къабханлай,
Къуугьун этиб Айшатынга джюзгенди,
Хасаукадан бёлюнмейин чабханлай.
Джаш санланы къан шоркъала джуугьанед,
Ууланыб ол шкогуна къатханлай,
Керек болуб быллай кюннге туугьанед,
Къобмаз джукъу аны басды джатханлай.
Къандан толгьан кийимлени барысын,
Джан бергинчи, Айшат джетиб джалагъанд.
Айталмайма сизге андан арысын,
Таш да, тау да сейирсиниб къарагъанд.
Бир ачсанг а, ариу бала, кёзюнгю,
Аладан мен, джангыз къараб тоймазма.
Айтсанг а сен, манга ахыр сёзюнгю,
Душманлагьа мен къанынгы къоймазма.
Аджал къатыш бу сёзлеге бёлюнюб,
Къандан толгъан кирпиклерин ачханды,
Дугъумлача гинжилери кёрюнюб...
Айшатыны джан тамыры чанчханды.
Бек таралыб кёзю анга къатханлай,
Джулдузланы джарыкълары тас болду.
Айшаты да биргесине джатханлай,
Кюнню бетин булут басыб, чарс болду.
Айшатынгы къамишлеча къоллары,
Бу къан дертни бир да къоймай алырла.
Бузсала да шериатны джолларын,
Экигизни бир къабыргьа салырла.
Айшат, нечик узакъ этдинг болжалны!
Ойламадынг, бу кюн келиб къаллыгьын.
Билмеймединг джигитинге ажалны
Быллай джерде, джетиб джанын аллыгьын?
Къарачайны къара къадау ташлары,
Бюгюн ала туз гыртлача эрирле.
Къабырынгда, Шейит Умар, тенглеринг,
Мыдах болуб ахыр салам берирле.
Сагьышладан башы тубан тауладан,
Шоркъа-шоркъа джыламукъла агьарла.
Артыкълыкъгьа башчы болгьан джаула да,
Мычымайын кереклерин табарла.
Ол тулпарны джаула аууб кёргенлей,
Артыкъ да бек уллу къууанч къурдула.
Джаны чыгьыб, къобалмазын билгенлей,
Кёзлеринден сюнгюлерин урдула.
Сени этингден ала бир да тоймалла,
Ачы-ачы къычыраед бирлери.
«Ол ким эди?» Таныргьа да къоймалла,
Кёзлеринги къан къатышхан терлери.
Джара къолунгу сен узатдынг таулагьа,
Ана джуртунг уллу терен ёзеннге,
Тиш къысханча сора къанлы джаулагьа,
“Джыйгьансыз, деб, бизни такъыр
гёзеннге.”
Мен тюлме джигитлени артлары,
Энтда сизден кёб джигитле къалырла.
Тауусулгьунчу тулпарланы артлары,
Ала сизге кёб ачыула салырла.
Абычарла, инаралла – къанлыла,
Кечилирми бюгюн этген ишигиз?
Тулпарладан тууарла мазаллыла,
Ол кюн тюшер сизни къабан тишигиз.
Хапарынгы джугъун къоймай, ма былай,
Ким айталыр ол кюн ишни болгьанын?
Къара къашлы, асыры кенг мангылай,
Алтмыш алты къоргьашындан толгьанын?
Сен джарлыны джазыкъсыныб терекле
Къымылдайла, къалмай бары тиллешиб.
Ачыуланыб шууулдагьан чегетле,
Ма бу джырны джырладыла бирлешиб.
Сенден акъгьан бу исси къан тамчыла,
Джылатырла барыб тамгьан джерлерин.
Нёгерлеринг кийиб къара джамчыла,
Къабырынгда сюртерле къан терлерин.
Сен тюлсе аскерлени артлары,
Джигит тёлю къурурукъ тюлд тауладан.
Сары гяуур бюгюн бизни дженгсе да,
Къутхарырбыз джуртну бир кюн
джауладан.
(Эсгертиу: джырланы бу вариантларын
Тюркде джашагъан къарачайлы
къаламчыла — Сылпагъарланы Йылмаз бла
Къарабашланы Мустафа ийгендиле. 1960
джыл 120 джыл болгъанТамбийланы
Джюсюбден джашы Ибрахим джазыб
алгъанла да былайыракъдыла. Джангыз,
Мустафа ийгенледен бир къауум къаты
сёз кетерилгенди былайда).
БИЯГЪЫ ДЖЮРЕКНИ ЮСЮНДЕН
Кече-кюн да джанады Кюн,
тохтаусуз джанады Кюн.
Алай а ким
сагъыш этеди анга,
къайгъы этеди анга?
Тюл эсе да аныча джулдуз,
анга ушагъан - джюрекди джангыз:
кече-кюн да урады ол,
къанны сууутмай бурады ол,
джанны уютмай турады ол.
Кюе, джарыла, джанады Кюн -
тёрт дуниягъа чачылады къаны.
Къаны иссиди, джарыкъды аны.
Огъесе, ол -
къаны тюл,- джаны болурму?
Назму тизгинлери шайырны,
Кюн таякълары Кюнню,
ушайдыла бир-бирине нечик.
Заман-алам-адам ёлче бла къарасанг
Кюн да джюрекча гитчечик,
джюрек да Кюнча уллу.
Кёкде (кёкюрекде) джана тургъан Кюн да,
кюйюб, джерге таш болуб тюшген джулдуз
да,
ол ташдан ёсген Тейри терек да,
ол ташдан туууб, юйреген нарт халкъ да.
Кёкден эннген Хакъ сёз да,
джюрекден чыкъгъан Акъ сёз да
байламлыдыла бир-бири бла къалай.
Джана-кюе, ёле-тириле
джашайды джюрек:
бир-бирде — Кюн,
бир-бирде — Таш,
бир-бирде — Терек.
ДЖАШАУНУ ДЖОРУГЪУ
Бир динли, бир тилли, бир джуртлу
адамладан къуралады халкъ.
Башха динли, башха тилли, башха джуртлу
адамла, къауумла кюрешедиле аны
чачаргъа.
Бир динли, бир тилли, бир джуртлу
адамладан къуралады халкъ.
Алай а, ол боллукъду талкъ
миллет Юйюн-Элин къураялмаса.
Миллет Юйюн-Элин къураялмаса,
Миллет Юйюн-Элин сакълаялмаса,
динин, тилин, джуртун да сакълаялмайды
халкъ,
миллет болалмайды халкъ.
Энчи Юйюн-Элин къурар ючюн,
анда джоругъу-тёреси бла джашар ючюн,
джазыуун кеси джазар ючюн
кюрешмеген халкъ -
башхаланы ичинде эрийди, болады талкъ.
Я АЛЛАХ, САКЪЛА ЭМДА КЪОРУ
Минги Тауум, къашларынгы тюйме,
къараб Къобан сууунгу ызындан...
Тюшюресе эсге элде бир къартны да,
хапар сакълагъан джашындан, къызындан.
Мен да кетгенме — къашларынгы тюйме,
тёрт дуньягъа чачады джашау.
Ёзге мухаджир, мюлтеджи да тюлме,
къайгъы этме, мыдах болма, Тау.
Сен саулукъда игиди кёлюм,
Къобаныбызгъа да джокъду ёлюм -
кюч бергенлей тураса бизге.
Айырылмагъанлай аз да сенден
Къобан да, мен да джетдик тенгизге.
Алай а, эм бек кертилЕ сеннге -
босагъангда ташларынг, къаяларынг,
этегингде джашларынг, къызларынг,
ёмюрлюк бузларынг кёкюрегингде.
Минги Тауса сен — Ёмюрлюк тау,
Эл белгибизсе — Элбурус тауубуз,
джел бургъан, эл бургъан, Джалбуз
тауубуз,
ийнакълаб, ненча ат аталды санга.
Тилейме сенден, къашларынгы тюйме,
Шимал Джолда да барама джырлай
джырынгы.
Мен мухаджир, мюлтеджи да тюлме,
солур джери сенсе мени джанымы.
Джаным Кёкге кетерден алгъа,
сенде тохтаб, аллыкъды къарыу.
Джуртубузну да, халкъыбызны да
Я Аллах, сакъла эмда къору.
НАРТ СЁЗ
Ёлмесенг да, къарт а боллукъса -
сеннге да келликди ол.
Къартлыкъгъа да, ёлюмге да
тыйыншлы тюберча бол.
Джашлыкъда тюз сюелсенг -
бюгюлмезсе къартлыкъда да.
Джашлыгъынгда бюгюлсенг -
тюзелмезсе ахырда да.
Тюз айтхандыла нартла -
нарт сёз къарт болмаз, ёлмез:
чыбыкълыкъда бюгюлмеген -
къазыкълыкъда бюгюлмез .
КЪУЛЛУКЪ КЪУЛ ЭТГЕН ЁЗДЕН
Къуллукъ къул этген ёзден!
Дунья мал сеннге Сёзден
болгъан эсе багъалы,-
сора, тюлсе сен бизден,
айырайыкъ араны.
Билмегенча этме сен,
шайыр къауумну рухун:
аны бийи Хакъ сёздю,
Акъ сёз а — аны къулу.
Дунья мал, къуллукъ да тюл,-
Сёздю Тейриси аны.
Хакъ сёз бла Акъ сёздюле
шайырны къаны-джаны.
Ибилис берген къуллукъ,
Ибилис такъгъан къалай,
Хакъ сёзден да, Акъ сёзден да
баш болурла, айт, къалай?
Душман арбагъа миниб,
анга саласа махтау.
Андан эсе къал ёлюб,
андан эсе бар джаяу.
Шайыр амантиш болса,
сёзюн-бетин сатса ол,
Къара багъана бла
бошалмазмы анга джол?
Этселе да «Халкъ поэт»,
тюлсе тюл сен Хакъ поэт.
Итге бурулгъан бёрю -
ол — амантишлени бири.
Итни барды иеси,
бёрюню уа — Тейриси.
Сен къул болдунг шайтаннга,
къуллукъ этесе анга.
Адамлыгъынг къалмады,
шайырлыгъынг да — алай.
Отуз кюмюш джанынгда,
тынгы бермей, зынгырдай,
сынджырынг да бойнунгда,
кече-кюн да жыгъырдай...
Кёкюрегингде къалайла да
эжиу эте алагъа...
Сёз да береди налат
аны сатхан шайыргъа.
ШИМАЛ ДЖОЛДА БАРАМА КЕТИБ
Къушла да Кёкде табалла бир-бирин,
суула да джерде табалла бир-бирин,
ушаш сёзле да табалла бир-бирин...
Мени уа барады кетиб ёмюрюм.
Къулакъ суула ёзен суу болалла,
ушаш сёзле джыр-назму болалла.
Ушамагъан а — джукъмайды: къызлА,
къатым бла озуб, кетиб баралла.
Не кёкде тюбемейме сеннге,
не джерде тюбемейме сеннге,
тюбегенимден а кетеме кенгнге —
санамай кесиме тенгнге.
Башлагъанды
кетиб къалыргъа джашауум...
Алай болса да,
джокъду джазыугъа дауум.
Шимал Джолда барама кетиб -
Аллыма бир къыз чыгъар эсе уа,
ушамагъан да джугъар эсе уа...
Шимал джолда барама кетиб.

АТЛАЙМА ТАШХА
Ташны арилугъун, ауурлугъун да
энди башлагъанма сезе.
Терек бутакъда джаулугъунг а
къоймайды кетерге мени.
Мен ташха джууукъ болгъандан сора да,
мени кесине тартады терек.
Джаулугъунг къалтырайды байракъча,
титирейди алгъынча джюрек.
Ызыма — терекге — къайытама,
кесиллигинден да хапар айтама.
Джаулугъунгу алыб бутакъдан
назмуму бойнуна тагъама.
Кёб эдиле ол терекде
тюрлю-тюрлю джурунла, джаулукъла.
Терек бла бирге аланы да
къурутдула душманла-джаула.
Къутхаралмадым ол кюн терекни.
Ёмюр тауусула, тирилтдим аны.
Кючлери Тейри Терекни, Сёзню
сакълайдыла ёлюмден дуньяны.
Мен энтда ташха болгъанма джууукъ.
Сёз терекде къалтырайды джаулукъ.
Энди алагъа джокъду къоркъуу:
аланы джашаулары, джоллары — башха,
меники — башха.
Атлайма ташха.
ДЖОЛДА
Мен келеме Къалюбаладан,
ол келеди Ахырзамандан:
тюбемезге джокъду амал.
Аны иннети, бети да къара,
мени ёзюм, сёзюм да — акъ.
Аны аты — ёлюм,
меники — шайыр.
Тюберикбиз джарыкъ бла къарангы.
Хорлаяллыкъмамы, билмейме, аны.
Тюберигибизни къачан, къайда -
билемеми? Къайдам.
Джол джокъду артха.
Барыу — джангыз алгъа.
Ёлюмге тюбемезге джокъду мадар -
алайды къадар.
Анга этмей сагъыш
болалмайма — джылым алтмыш.
ЁлЮм джыгъалмаз бир Сёз айталсам,
ёлЮм джыгъалмаз бир Иш эталсам,
дунияда
дуниягъА джарарыкъ бир Джукъ
къоялсам...
Барама къызгъандан къыза,
кюн а — къысхадан къысха.
Мен келеме къалюбаладан,
ол а — ахырзамандан.
Къалмагъанды тюбеширге кёб.
Кюкюрейди, джашнайды Кёк.
Кюкюрейди, джашнайды джюрек.
Къалмагъанды тюбеширге кёб.
ХАЛКЪЛАНЫ КЪАЙГЪЫЛАРЫН ЭТЕ
Эресей ючюн
этмегиз адаргы:
бар эсе аракъы,
бар эсе борщ -
къалгъан бары бош -
ол къайда да саллыкъды къош,
(къоркъарыкъ тюлдю бир джукъдан,
тенгиз да анга — тобукъдан).
Къоркъмагъыз Къарачай ючюн:
бар эсе тили, дини, ийманы,
бар эсе хычыны, айраны,
джурту, Эли бар эсе -
къарыуу аз боллукъ тюлдю,
ол тас боллукъ тюлдю.
Чууутха да этмегиз къайгъы:
ашагъанлай турса сарысмакъны,
къолдан иймесе къаламны, китабны -
тюненеси, бюгюню да барды аны.
Тамбласы да боллукъду аны -
къолдан иймесе китабны, къаламны.
Чыганнга да этмегиз къайгъы:
анга алданныкъ бир адам табылса,
садакъа берлик бир адам табылса,
ол да ёллюк тюлдю ачдан.
«Тели» Эресей болуб сау,
эрмен да боллукъ тюлдю шау -
аны ышыгъында этерикди джашау.
Хар джан — фахмусуна кёре,
билимине, болумуна, ийманына кёре,
башына этеди мадар.
Алай а,
Аллах этерикди къадар -
джангыз,
Аны джолунда баргъанлагъа.
НЕ КЪАЛЫР АНДАН
Ары къарасам — чууут,
бери къарасам — эрмен:
кимники болгъанын джурт,
билмей башлагъанма мен.
Ким болургъа кюрешеди,
ким бла болургъа излейди -
билмейме, Къарачай.
Орусча сёлешеди,
тауча уа — огъай.
Джуртунда къонакъча
тутады кесин.
Ким алгъан болур
ангысын, эсин?!
Арабча кийинир,
орусча сёлешир.
Джукъ айтсанг а -
къаралыр, демлешир.
Алгъын, кийиминден да
таныла эди халкъ.
Энди сёзюнден да
танылмайды ол.
Кийими да башха,
тили да башха.
Джюз тюрлю сагъыш
келеди башха:
он джылгъа къалай
тюрленнгенди адам.
Энтда он джылдан
не къалыр андан?
Он джылгъа былай
тюрленнген эсе халкъ,
джюз джылдан а
не къалыр андан?
БОЛГЪАНЫЧА
1
Бурунларын да бир-бирине тиреб,
эки атча,
къалкъыйдыла арбазда эки арба:
бири - эски, бири уа - джангы.
Бурунларын бир-бирине тиреб,
сирелгенлерин кёреме къуру да.
Адамла сукълана озадыла:
«арбалары да бир-бирин былай сюйген -
аз насыблы тюлдюле быланы иелери».
Иелерин таныйма аланы,
джашауларындан хапарлыма аланы:
джангы арбаны иеси бир ариу къыз,
къыз десем да, бир джаш тиширыу:
манга — джаяугъа — къонакъгъа
келиученди...
«Терс-тюз, гюнах-сууаб» деб, энди
башламагъыз сёзню. Бизни
сиз къургъан базман чегаллыкъ тюлдю.
Сёз этиб башламагъыз.
Таша туру болмай къаллыкъ тюлдю да -
айтханым аны ючюндю джангыз.
КЪАХМЕЛИК БЛА СЮЙМЕКЛИК
Къахмелик бла сюймеклик
ушаш сёзледиле, алай а нечик
узакъдыла бир-биринден ала.
Ол тиширыу насыблыгъа санайды кесин:
эри да бар, тосу да бар.
Бираздан а,
экисинден да къаллыкъды къуру.
Бусагъатда уа насыблыды ол,
къайгъылы болса да эки арада джол.
Нафсына бойсунады неси да.
Джазыкъсынама эрин, кесин да.
Энди
Эри унамайды аны бла джашаргъа.
Тосу да унамайды аны алыргъа.
Къахмелик бла сюймеклик
ушаш сёзле да тюлдюле, огъай.
Тамырлары башхады аланы.
ЁЛЮМ
Къайда джетерин билмезсе аны -
кёкдеми, джердеми, суудамы,
тюздеми, таудамы,
буздамы, къумдамы,
тёшекдеми, эшикдеми,
эркинликдеми, тутмакъдамы?
Кимден, неден джетерин да билмезсе аны -
джаны болгъанданмы, джансыз
табигъатданмы,
илинмек аджалданмы,
аурууданмы, къартлыкъданмы?
бИр кючмюдю
дунияны джаратхан, къаушатхан да,
джашауну джаратхан, къурутхан да?
Не кючдю кеси да ол?
Аны билирге, кёрюрге, ангыларгъа
джетерикмиди ангысы, билими адамны?
КЁЛЮМ БЛА ЁЛЮМ
Джарыкъ болуб туралмайды кёлюм -
аны ичинде барды ёлюм.
«Кёлюм» сёзню ичинде барды «ёлюм».
Къыйналмай, чайкъалмай къалай турсун
кёлюм -
андан чыгъаргъа излейди ёлюм.
Излейди чыгъаргъа, джайылыргъа джерге,
бютеу дунияны сугъаргъа кёрге.
Ачылмасын, джабылгъанлай турсун кёлюм
—
аны ичинде тунчугъурча ёлюм.
ШАЙЫРНЫ ДЖЫГЪЫЛЫУУ
Джарлы парий кюрешсе да юрюб,
тыялмайды:
къышхы сууукъ келеди кириб.
Келеди кириб юйге, джюрекге.
Къарайма Кёкге:
анда да Кюн, къалгъанча суууб,
джылтыраса да, бермейди джылыу.
Къол джазмаларымы этиб тамызыкъ,
от этеме. Тюлмюдю джазыкъ
назмулары бла от этген шайыр?
Ала уа — тюшгенча джаханимге,
тауушсуз къычырыкъ эте,
къарайдыла меннге:
«Нек джаратханенг бизни
отха атарыкъ болуб,
сабийин ёлтюрген боламыды
кесин къутхарыр ючюн?
Огъесе, къыяма къышдан къоркъуб,
бизни — къышха къаршчы назмуларынгы -
отха атыб, джалыныб,
алай бла, къышдан-джаудан
джанынгы къутхарыргъамы излейсе?
Джаудан а джалыныб къалмазса.
Биз тюлмю эдик джанынг да сени?
Джанынгы кесинг отха атыб,
къутхарыргъамы кюрешесе тёнгегинги?
Алай эсе, сен шайыр тюлсе, огъай...».
Айта алай,
кюл болдула, думп болдула назмула.
Чарсдан-тютюнден толгъанды юй.
Арбазда улуйду парий.
Джаны саудан ёлгенча болуб,
отха къараб, олтурады шайыр.
АКЪ СЁЗНЮ КЪАДАРЫ
СЁЗде — ЁЗ.
Аны
шыйыхла бла шайырла кёредиле къуру.
Ала
ташаны да этедиле туру.
Алай бла
ХАКЪ сёзден чыгъады АКЪ сёз.
«Назму» деб да айтадыла анга.
Алай а, Акъ сёз назмудан кенгди.
Аны джюз атындан бир атыды ол.
Аны бир назму кебде тутаргъа излегенле
-
джарым моллаладыла, джарым
шайырладыла.
ХАКЪ сёздю АКЪ сёзню кеби.
Андан чыкъгъандан сора уа -
ол сыйынныкъ кеб джокъду дуньяда.
ХАКЪ сёзден чыкъгъан АКЪ сёз,
джандетден чыкъгъан Адам бла Хауагъа
ушайды.
Алай а, эм ахырында
АКЪ сёз ХАКЪ сёзге къайытмай,
мадар джокъду.
Къадары алайды.
Хакъ джолдан джанласа уа Акъ сёз,
къара джиннге бурулады ол.
Сёз айтхан адам,
сёзюнге бек сакъ бол.
ЭКИ КЁКДЕ ЭКИ КЮН
1
Кюн
бир башха Кёкде кёргенлей Кюнню -
унутханды Айны, унутханды Джерни.
Бир саниеге
ючджюз минг къычырымны къората,
кюн таякъла ашыгъалла бир-бирине.
Бизни арабызда уа — бир атлам.
Алай а, мен
унуталмайма Айны,
сен
унуталмайса Джерни.
Аны ючюн узакъды арабыз.
Эки кёкде эки Кюн
джууукъдула бир-бирине бизден эсе.
ДЖАШАУДАН, ЁЛЮМДЕН ДА АЙТА ХАПАР
1
Терек чапыракъла
китаб чапыракълагъа къараб,
китаб чапыракъла
терек чапыракълагъа къараб,
балтагъа, мычхыгъа берелле налат.
2
Къанатлы сёзле китаб чапыракълада
алгъын
къанатлыла эдиле терек бутакълада.
3
Къанатлы джыйын терек бутакъдан,
Чокуна афенди да китаб чапыракъдан
бир сёзню айтадыла:
«Сакъла, кесме».
4
Кёкге джууукъ къанатлы джанла
кюрешедиле Джашау Терекни
ёлюмден къорургъа, сакъларгъа.
5
Кеседиле терекни, Терекни,
«Сакъла, кесме»,- деген адамны да.
Сыйыт-къычырыкъ этедиле къанатлыла
учуб Кёкге,