Жабайы алма - 24

− Болады,- деді Петька сенімді үнмен. Онан соң үйлеріңде бір кітап барын, сол кітапта бір адамның жиырма сегіз жыл бойы мұхит ортасындағы бір аралда жападан-жалғыз өмір сүргенін және сол аралда еш уақытта қыстың болмайтынын қызына әңгімелеп кетті. Жаңағы кітаптың әңгімесінің қызықтығы сонша, және Петьканың оны тамылжыта айтқаны сонша, екеуміз де бір сәт шанамыздың ауырлығын да, қысқы жолдың ұзақтығын да ұмытқандай, әлгі бейшара жалғыз адамның үрейлі де, қызғылықты тірлігіне араласқандай күйге түстік.
− Сен сол кітабыңды оқуға маған да берсеңші,- дегем әңгіменің соңында.
− Пожалуйста, тек ол орысша ғой.
Осы тұста орысша білмейтініме тұңғыш рет өкіндім. Петькаға достығымызды базына ғып:
− Олай болса маған орыс тілін үйретсеңші, ең болмаса сол кітапты оқиын,- дедім.
− Пожалуйста. Үйренем десең күнде төрт-бес сөзден үйретіп тұрайын, бір жазда-ақ, орыс тілін біліп кетесің,- деді Петька маңғаздана.- Мен де, міне, қазақ тілін тез үйреніп алдым ғой. Мысалы, бүгін «мен», «сен», «ол» деген үш сөзді үйрен. «Я», «ты», «он». Тек орыс тілінде баланы «он» дейді де, қызды «она» дейді. Кәне, айтшы.
− Я, ты, он, она,- деп, мен тақылдап оп-оңай қайталап шықтым.
− Міне, уже төрт сөзді білесің. Осыларды әзірше қайталай бер, ал кешке қарай тағы төрт сөз үйретем.
Мен қуанып кеттім. Әлгі сөздерді дауыстап та, іштей де бірнеше рет қайталап шықтым.
− Я, ты, он, она…
Мен бұл сөздерді оңай жаттап алған соң, кешке дейін күтіп көруге шыдамым жетпейтінін сезіп Петькадан тағы төрт сөз үйрет деп қолқа салдым.
− Онда өзің сұрашы, кәне, қандай сөздерді білгің келеді?
Мен қапелімде қандай сөздерді сұрарымды өзім де білмей сасып қалдым да, алдағы шаналарға қарап:
− Шананы не дейді? — дедім.
− Шананы «саня» дейді.
− Ой, мынауың тіпті оңай ғой, шананы — саня дегенің. Ал шөпті ше?
− Сено дейді.
− Өгізді ше?
− Вол дейді.
− Жолды ше?
− Дорога дейді.
Ұмытып қалмайын деп әлгі төрт сөзді тез-тез қайталай бастадым.
− Молодец! — деді Петька риза болып.
Ауылға жақындай бере шөпшілер мал қораға қарай бұрылды да, біз тура жолмен кеттік. Қарнымыздың әбден шұрылдап ашқанын да, титықтап шаршағанымызды да енді ғана сезгендей Петька екеуміз аяқтарымыз шалынысып әзер жүріп келеміз. Ауылдың қарасы көрінген соң-ақ өзімізді-өзіміз алдаусыратып сөйлесуді де қойғанбыз. Шынымызды айтсақ, сөйлеуден де мұршамыз келместен құлап түсетіндей көрінеміз.
Тұтқиылдан шыққан ащы дауыстан екеуміз де ұйқыдан оянғандай селк-селк ете қалдық.
− Ә, әкеңнің… иттің балалары!..
Мал қора жақтан атын борбайлата қамшылап Тұржан келе жатыр екен. Ата-баба, тұқым-тұғияндарымыздан түк қалдырмай Петька екеумізге боқтықты қардай боратып келеді.
− Бізді боқтап келе ме-ей?!
− Мұнысы несі?! — десіп біз Петька екеуміз аң-таң боп бір-бірімізге қарадық.
− Біздің жазығымыз не?! Біз не бүлдіріп қойдық сонша?! — дейміз.
− Иттің балалары!.. Күлигандар!.. Ұрылар!..
Солқылдап босап жатқан қардың сұқпалығына да қарар емес, атын борбайлай қамшылап өлермен боп еліріп, құйғытып келеді.
− Мынау жынданған ба-ей?! Дені сау емес шығар!..- деп Петька айтып үлгергенше болған жоқ, Тұржан ағып келген бойда дырау қамшымен екеумізді қоса қабаттап бір осып өтті. Ол ағынымен өтіп барып атының басын кері бұрып қайта қайырылғанша, Петька екеуміз жол шетіндегі оппа қарға қашып үлгердік.
− Колхоздың шөбін ұрлаған ұрылар! Екеуіңді де қазір табанда айдатам!
Бірақ өзі қанша содыр болса да, астындағы аты қанша құтырынып тұрған мықты болса да, оппаға беттей алмады.
− Әй, иттің балалары, колхоздың шөбін алуға сендерге кім рұқсат етті?! — деді қамшысын білеп ұстап ақырып.
− Бұл колхоздың шөбі емес, жазда қол шалғымен шапқан өзіміздің шөбіміз,- дедім мен де ызалана айқайлап.
− Көрсетем мен саған өзің шапқан шөпті! Кәне, бері келші, анау сайрап тұрған тіліңді түбімен қосып жұлып алайын.
− Біздің өзіміздің шөбіміз екенін жұрттың бәрі біледі.
− Сенде шөп жоқ, иттің күшігі, сен ұрысың! Сені көзіңе көк шыбын үймелетіп анау Қыдырманның соңынан айдатам, әлі.
Онан соң көзі қанталаған Тұржан атынан қарғып түскен, бізді оппа қардың үстімен жаяу қуатын шығар деп Петька екеуміз әрі қарай қаша жөнелдік. Біраз қашып барып артымызға бұрылғанбыз, жоқ, Тұржан бізді қумаған екен, шөптің түбіне еңкейіп құжыңдап бірдеңе істеп жатыр. Шөпті байлаған жібімізді шешіп жатқан шығар деп Петька екеуміз аңтарыла қарап тұрғанымызда, кенет көк түтін бұрқ ете қалды.
− От тұтатты…- деді Петька кіжіне тістеніп. Сәлден кейін, құрғақ шөп лауылдап жана бастады. Тұржан кейін серпіліп, бізге қарап аузын арандай ашып масайрай күлген. Маған ол өзінің кәдімгі есірік әдетіне басып «а-а-а» деп қарқылдап мәз болып тұрғандай көрінді. Мен дүниедегі ең жаман қарғыс сөздерді айтып, аттан сап айқайламақ болып едім, тамағыма тас тығылғандай даусым шықпай қалды. Өне бойым қалтырап көзіме ып-ыстық жас толып кетті. Тек менің айтпақ болған сөзімді Петьканың ышқына айқайлағанынан естідім.
− Жау-ыз-з!.. Жау-ыз-з!..- деді шырқырай қайталап.- Қанатай, анау жауыз екеуміздің шөбімізді өртеп тұр ғой! — деп еңіреп жылап жіберді. Екеуміз де солқылдай жылап, сонау Қоғалы бұлақтың басынан шаршап-шалдығып тартып әкелген шөбіміздің жауыздың қолынан лауылдап қалай жанғанын қарадық та тұрдық. Еңбегіміздің еш кеткеніне, өзіміздің дәрменсіз түрімізге, осынша қорланғанымызға налыдық. Ал Тұржан болса шөбіміз Оттоның шанасымен қоса түгел жанып боп, жол үстінде тек бір шөкім боп бықсыған күлі қалғанға дейін, қамшысын жалаңдатып біз жаққа көзі қанталай қарап, аузын арандай ашып масайрап: «А-а-а-лап» — қойып тұрды.
Желсіз тымық, ашық күнде көк жауқазын шөптен шыққан қою кек түтін аспанға шаншыла көтерілген. Бұ не болды екен дегендей көшеге шыққан ауыл адамдары біз жаққа, қол шанадағы өртеніп жатқан шөбімізге аң-таң боп таңырқай қарайды.

ПЕТЬКА, ОТТО, БӘККЕ

Қыс бітіп, көктем айы туғанымен, сірескен қардың діні бұзылар емес. Бір-екі рет құс қанаты жауып, ескі қардың кем-кетігін толтырып, сөгілген тұстарын жамап-жасқап, қыстың соңын онан әрмен созып кетті. Жуанның жіңішкеріп, жіңішкенің үзілер шағында қыстың бүйтіп созбалаңданғаны адамды да, малды да күйзелтіп, есеңгіретіп-ақ тұр. Қаншама үнемдесем де шөбіміз таусылған. Сонда де қораның үстіне күніне бір шығып, қоқым-соқымды тырмалап түсірген болам. Ендігі жерде сабанды да бұрынғыдан аяқ асты тастай салмай, қоңыр сиыр мен екі ешкіге уыстап, үнемдеп беретін болдым.
Сүті уызданып барады деп, әжем қоңыр сиырды саууын тоқтатқан. Енді мүлде қара талқан мен қара суға қарап қалған едік. Ертеңді-кеш құр суға шыланған қара талқан мен (әрқайсымызға үш қасықтан ғана өлшеп) шай (шай деген аты болмаса қайнатқан қарасу ғой) ішеміз, ал түсте бір мезгіл іштеріңе ыстық нәр барсын деп, әжем қайнаған қара суға бір қасық тоң май салып атала көже жасайды. Біз осыған да шүкіршілік айтып тамағымызды тоқ санаймыз. Ал кейбір үйлерде осы үш мезгіл қара талқан да бола бермейді. Ендігі жерде көңілге бір демеу — қоңыр сиырдың сүтінің уызданғаны. Демек, амандық болса бірер айдың ішінде бұзаулайды деген сөз. Әлі-ақ аузымыз аққа жарып тойынамыз ғой дейміз. Өзіміз ғана емес, көрші-көлемдер де бір жетісіп қалады, әлі. Өйткені қоңыр сиыр бұзаулаған кезінде өте сүтті болады, бір сауғанда бір шелек сүт береді. Сол кезде біздің үйден шайлық сүт алмайтын көрші-көлем кемде-кем. Сондықтан қоңыр сиырдың аман-есен тезірек бұзаулауын тілеушілер көп-ақ. Осы күні Петька мен Отто да қоңыр сиырдың қамын менен кем ойлап жүрген жоқ. Қолдары сәл босаса-ақ, біздің үйге қарай тартады. Есік алдында шашылған азын-аулақ шөпті отша жалаңдаған тілімен сыпырып-сыпырып жүрген қоңыр сиырды айналшықтап, соның желінінің қандай боп өсіп келе жатқанын, шөпті қалай жейтінін сөз етеді: «Кеше желіні анадай еді, бүгін мынадай боп өсіп қапты», «Кеше анау шөпті өйтіп жеп еді, бүгін мына шөпті бүйтіп жеп тұр»,- десіп мәз болады. Онан соң қоңыр сиырдың бұзаулайтын күнін сөз қыламыз, ол күн — уызға бір тоятын күніміз дейміз. Енді бірде уызды кімнің үйі қалай пісіреді және не қосып пісірсе тәтті болады, соны әңгімелейміз, өткен жылғы уызды қалай жегенімізді еске аламыз.
− Сенің әжең тура бір шелектей уыз берген бізге, мамам соны дәу табақ қып пісіріп, екі күн талқан қосып жеп едік,- дейді Петька сол уыздың дәмі әлі күнге таңдайында тұрғандай тамсанып.
− Ал менің мамам жұмыртқа қосып пісіріп еді,- дейді Отто.
Шіркін, қарның ашып жүргенде, тәтті тамақты сөз еткеннен асқан қандай жақсы әңгіме болушы еді. Піскен ыстық сүттің иісін, қазанның түбіне жабысқан қаспақтың, сүттің бетіне бір елі боп тұратын сары қаймақтың дәмдерін еске түсіріп, сілекейіміз шұбырады. Біріміздің сөзімізді біріміз киіп-жарып ес таппай кетеміз. Тек қоңыр сиыр тезірек бұзауласа екен. Ал оны ашықтырмау біздің міндетіміз. Екі күн болды үшеуміз мектепке баруды да қойдық. Әжеме: «Оқудан шаршап жүрміз, біраз күн демалғымыз келеді»,- деп едім; «Мейілдерің, құлыным, өздерің біліңдер»,- дей салды. Қайран әжем-ай, басқалар құсап оқуға дегенде дігерлемейді-ау әсте, тіпті мен мүлдем оқымай қойсам да қыңқ демейді, «тек денің сау болсыншы, құлыным, қой бақсаң да өлмессің»,- дейді.
Петька мен Отто таңертеңгісін үйлерінен шыққан бойлары кітап-қағаздарын салған боқшаларын құшақтап, шет көшелермен тасаланып біздің үйге келеді. Өйткені олардың мамалары қатал, оқудан қашып жүргендерін біліп қойса, оңдырмайды. Ал менің әжем болса ол екеуін мүсіркеп, аяп: «Қарақтарым-ай, өзектерің талып, қажып жүрсіңдер-ау, ә?! Осы оқу деген пәлені кім ойлап тапты десеңші»,- деп қояды. Сондықтан сабақтан қашқан үшеуміз біздің үйде емін-еркін жүреміз. Ұзақты күнге сөзіміз де, шаруамыз да қоңыр сиырдың қамы, қайтсек соған шөп тауып береміз, қайтсек соны аш қылмаймыз деп мазамыз кетеді. Егер осыдан ашығар болса, әлі күні ертең бұзаулағанында уыз шықпай қалады ғой. Ал уыз шықпаса оның бұзаулағанынан не пайда?! Осыны ойлағанда үшеумізде де ес қалмайды. Көшеде көзімізге түскен бір уыс шөп болса жерден жеті қоян тапқандай қуанып, талшығына дейін қалдырмай жинап аламыз. Сол бір уыс шөпті қоңыр сиырдың алдына әкеп, соны қалай жегенін қызықтап қарап тұрудың өзі қандай қуаныш! Қызыл тілін жалаң-жалаң еткізіп, азғантай шөпті қарбыта асағанында, таңдайына жұқ та болмай қалатын. «Әттегене-ай, аз боп қалды-ау! Өстіп тағы бір-екі асайтындай шөп болар ма еді?! Бір тойып қалар еді-ау»,- дейміз, қоңыр сиырдың емес, өзіміздің ішіміз жаланып тұрғандай. Бірақ онша шөпті қайдан аларсың.
Әне, Байдалы шалдың қорасының төбесінде мол шөп бар. Көк жауқазын шөп алты ай қыс үстемелене түспесе, еш азайған емес. Бес күнде бір Махмұд жоңышқалы шөптен ғана қанатты кең шанаға таудай ғып ыңқита тиеп әкеп түсіріп тұрады. Шіркін, Байдалы шалдың ай мүйіз қызыл сиыры бақытты сиыр ғой! Күндіз-түні сол көк жауқазын шөпке тұмсығын тығып қойып күрт-күрт күйіс қайтарып тұрғаны. Әнеу бір күні біздің үйдің тұсынан өтіп бара жатып Махмұд шірей тиелген көк жауқазын шөпке қызыға қарап тұрған маған күлімсірей көзін қысып, бір ашадайын сырғытып түсіріп кетті. Сырт көзге шөп өзі сырғып түскендей көрінді.
− Тұржан көрмесін, тез кіргізіп ал,- деді.
Сол бір аша шөпті қоңыр сиырдың қомағайлана жегені-ай! Дәл бір әлгі шөпті алдынан біреу жинап әкететіндей көзі шарасынан шыға аларып, пыс-пыс етіп шайнамай жұтты-ау! Кеше Петька пошташы Мақым шалдан сұрап алдым деп бір құшақ шөп әкелген. Сабанға араластырып беріп едік, қоңыр сиыр күні бойы соны қаужақтады. Бүгін мынау бір құшақтай шөпті Отто тауып әкелген, көшеде шашылып қалған екен, сыпырып жинап алдым,- дейді. Кеше кешкілік көрші колхоздағы етікші Жақыпбай шал келіп жүрген, сірә, соның шанасынан түскен болу керек деп түйдік. Қоңыр сиырдың қазір ашқарақтана жеп тұрғаны сол шөп.
Бұл шөп қоңыр сиырға бүгінше ғана талшық, ал ертең не жейді? Ертеңгі шөпті қайдан аламыз? Петька, Отто үшеуміздің басымызды қатырып тұрған осы жай. Алыстығына, жолдың ауырлығына қарамастан Қоғалы бұлаққа барып өзіміздің шөпті-ақ тартып әкелуге болар еді, бірақ, әнеугүнгі Тұржанның жауыздығынан кейін жүрегіміз шайлығып қапты. Ол тұрғанда біздің үйге күндіз бір уыс шөп әкелу мүмкін емес екеніне көзіміз жеткен. Қайдан тапсақ та Тұржанға көрсетпей кештетіп әкелуіміз керек. Қайдан табамыз? Қайдан әкелуге болады? Ойлана тұрып бір-бірімізге қараймыз. Соқталдай-соқталдай үшеуміз бірігіп, бір сиырға шөп тауып бере алмағанымыз ба?!
− Зоя келе жатыр! — деді кенет көше жаққа қарап тұрған Петька зәре-құты ұшып. Өзі еңкейе қап, зып етіп аузы ашық тұрған қораға кіріп кетті, оның соңынан Отто екеуміз де еңкеңдей бұғып, қораның ішіне зып-зып бердік.
Зоя — Петьканың әпкесі, бізден төрт-бес жас үлкен. Мамасына тартқан бойшаң, қысы-жазы жұмыста жүріп қол-аяғы балғадай боп алған, еркек тұрпатты ірі қыз. Бұрын көк көзі күлімдеп, ақ сары өңі нұрланып сұлу көрінуші еді, соңғы кезде қарайып, тотыққаннан кейін бе, мұрны добалдай боп үлкейіп, бет-әлпеті қатпарланып, жібектей көрінетін ақ сары шашы да, қасы да, кірпігі де өңіне онша жараспай тұратын сияқты. Бәлкім, басқаларға ол қазір де сұлу көрінетін шығар, бірақ Петьканың жолдастары бізге ұнамайтын болып жүр. Өйткені Петьканың аяғын қия бастырмайды, көшеде көбірек ойнаса да, киімінің бір жерін жыртып алса да, аяқ киімін суласа да, сабаққа бармай қалса да мамасы емес, оны осы әпкесі Зоя құлағынан бұрап шырылдатып-ақ жатқаны. Сондықтан да ол соңғы кезде бізге сүйкімсіз қыз боп көрінетін. Қазір де, міне, қолына оқтаудың жуандығындай көк таяқ алып, біздің үйге қарай ентелей басып келеді. Қатулы екені жүрісінен де, алақ-жұлақ етіп жан-жаққа қарағанынан да білінеді. Үйге кіріп-шығып жүрген әжемнің қасына кеп «амансыз ба» деп дүңк ете түсті де:
− Әлгі үш қу кешеден бері сабаққа бармапты ғой,- деді зілденіп. Және «үш қу» дегенді ерекше мәнерлеп, ызамен созып айтты. «Қу» деген дүниедегі ең ұнатпайтын сөзім еді. «Залым», «екі жүзді», «жауыз» тағы басқа осындай небір адамды ластайтын жаман сөздердің бәрі осы бір сезге сыйып жататын сияқты көрінетін. Сондықтан осы сөзді естігенде, Зояға деген ызадан өне бойым дірілдеп кетті.
− Оқудан шаршадық деген соң, дем алыңдар деген мен едім,- деді әжем түк болмағандай жайбарақат үнмен бізге ара түсе сөйлеп.
− Шаршағандары қалай, әже-ау, олардың көктемгі демалыстары әлі басталған жоқ қой,-деп, Зоя әжеме оқу жылының тәртібін түсіндіре бастаған. Бірақ әжем оның айтқандарының бірін де түсінген жоқ және түсінгісі де келмеді білем:
− Әй қарағам, осы қаршадай балалардың миын ашытпасаңдаршы. Оқымаса да бір нанын тауып жер, тек дендері сау болсын де,- деген.
Әжемнің бұл сөзіне Зоя шарт кетті.
− Әже, сіздің балаңызда жұмысым жоқ, ал оқудан қашқаны үшін анау інімнің жанын шығарам қазір,- деп қаһарланып қораның аузына қарай жүрді.- Петька, кәне, шық бері! -деді ақырып,- Егер өзің шықпасаң, қолымда, міне, таяқ бар, сабап шығарам.
Үрейі ұшқан Петька:
− Мен өзім шығам, тек сен сабамашы,- деген жыламсырай шырылдап. Осы кезде әжемнің:
− Әй, Зоя, орыс болсаң қайтейін! Әй, менің көзімше сол балаға қолыңды тигізіп көрші осыдан,- деп, оған қарай тап бермесі бар ма.
− Жо, сабамаймын, әже, жай қорқытқаным ғой,- деді сасып қалған Зоя сыбырлай сөйлеп. Бірақ айтқандары бізге анық естілді.
− Қорқытпа да! Оқуың бар болғыр, онысы несі-ей, баланың зәресін алып! — деді әжем онан әрмен қатулана сөйлеп.
Зоя да қайсар қыз ғой, ә дегенде сасып қалғанмен, өз дегенінен қайта қоймады.
− Оқу керек, әже. Оқымай қалса бұлар адам болмайды,- деген.
− Оқымаған жұрт адам болмайды екен ғой сонда.
− Адам болады, әрине, бірақ нашар адам болады.
− Әдірем қал! Әдірем қалғыр! Оқымаған ата-бабам нашар болған екен ғой сонда!
Мұнан әрі әжеммен сөз таластырғысы келмеген Зоя:
− Әже, мен сізді айтпаймын, мен өз інімді айтам,- деді жалтара сөйлеп.
− Е, онан да сөйлемейсің бе жөніңмен.
− Петька! — деді енді шындап ашуына мінген Зоя шаңқылдап.- Шығасың ба, жоқ па?
− Сен тиіспесең, шығам,- деді Петька сәл жыламсыраған үнмен.
− Жарайды, егер өзің шығып, алдыма түсіп жүрсең, тиіспеймін.
− Жоқ, тиісесің.
− Тиіспеймін! Міне, таяғымды әжеге бердім.
Ала көлеңке қораның ішінен үшеуміз саңылау тесіктерден сыртқа сығалай қарағанбыз, айтқанындай-ақ Зоя қолындағы таяғын әжеме берді.
− Жә, тимейді енді, шығыңдар! — деді әжем де.
Петька Отто екеумізге кезек қарап:
− Жүріңдер, сендер де шығыңдаршы,- деді қиыла өтініп. Әрине, жалғыз шығуға қорқып тұр.
− Жүр, бірге шығайық, не көрсек те бірге көрейік,- деп, Отто екеуміз де есікке беттедік. Алдымен мен, менен кейін Петька, ең соңымыз Отто болып қорқақтай басып сыртқа шыққанбыз.
Зоя көк көзі тұздай боп шақырайып, бізге жеп қоярдай ызалана қарайды. Әттең, әжемнен батпай тұр да, әйтпесе оңашалау қолына түссек, үшеумізді де желкемізден алып бүріп жіберер еді.
− Алдыға түс те, сабағыңа жүр! — деді інісіне келте бұйырып. Петька жаутаңдап бізге қараған, Зояның алдына түсіп жалғыз кетуге бізді қимай тұр. Соны сезген Зоя енді Отто екеумізге де:
− Сендер де жүріңдер, оқудан шаршаған түрлеріңді көріп тұрғам жоқ,- деді.
− Әй, бұл екеуіндегі жұмысың не?! — деген әжем Отто екеумізге ара түсіп.
− Босқа тентіреп жүретін түк те жоқ, сабақтарын оқысын,- деді Зоя енді әжемнің ара түскеніне де илікпеген түрмен, онан соң мені нұқып тұрып: — Егер осыдан мына бала оқымай қалса, ертең Нәзира келгенде сізді емес, мені сөгеді ғой,- деді.
Зоя Нәзира әпкемнің атын атаған соң-ақ, әжем тосылып қалды.
− Қарғам… қарғам… қайтып қана жүр екен жаудырап,- деп, даусы бұзылып, теріс айналып кетті.
Енді әпкесінің алдында жаутаң-жаутаң етіп тұрған Петька да бізге қарап:
− Жүрсеңдерші,- деді. Жалғыз кетсем мына Зоя жолда оңдырмайды ғой дейтін сияқты. Амал жоқ, жолдасыңды жалғыз жіберуге қимайды екенсің. Отто екеуміз де боқшаларымызды алып, үшеуміз Зояның алдына түсіп мектепке қарай жүрдік. Әжемнің қолындағы көк таяғын қайтып алған Зоя соңымыздан ентелеп келе жатқан, былай шыққан соң:
− Қулар,- деді тағы да ұрса сөйлеп.- Оқымаған әжені алдап, сабақтан қашқандарыңа мәзсіңдер. Үшеуіңді де осы көшенің ортасында көк таяқтың астына алып, масқаралайын ба?! Біздің әскерлер ғой, әне, немістерді талқандап қуып барады, көп ұзамай жеңеміз енді. Сонда сен үшеуің не бітірдік дейсіңдер-ей?
− Ал сен не бітірдім дейсің? — деп, осы тұста алда келе жатқан Петька әпкесіне шап ете қалған.
− Менімен салыспа. Менің жөнім бөлек. Мен жұмыс істеп жүрмін,- деді Зоя маңғаздана.
− Біз де жұмыс істейміз.
− Сен алдымен мұрныңды сүртіп ал.
− Ой, үлкен бола қалғанын.
− Үлкенмін.
− Үлкен болсаң, онда күйеуге тиерсің.
Петьканың бұл сөзі, әрине, Зояның жынына тиетін сөз.
− Мә, саған, күйеуге тию! — деп, Зоя ұмтылып барып таяғымен Петьканы қойып қалған.
− Ой, ой, ой…- деп, Петька иығын сипап отыра кетті.
− Тұр! Әйтпесе бұл соққан соққан ба, тура жаныңды шығарам,- деп, Зоя оның үстіне төне түсіп кеп, жұлқып-жұлқып қалды.
Петька ыңырсып жылап орнынан тұрды.
− Тұра тұр, бәлем, мамама айтам әлі,- деген.
− Айт, айт. Мамам кімді жақтар екен. Сабақтан қашқан сені жақтар ма екен, әлде мені жақтар ма екен.
− Ал мен Манар екеуіңнің хат жазысқаныңды айтам.
− Өтірікші, жаның шыққыр!..- деп бажылдаған Зоя інісінің құлағынан ұстап бұрай жөнелді.
− Ой, ой, ой…- деп Петька шыңғырған.
Зоя қып-қызыл боп түтігіп, оның құлағын онан әрмен бұрайды.
− Қоясың ба осы сен, жоқ па? А?!
− Ой, ой, ой… Қанат!.. Отто!.. Аяғынан тартып қалыңдаршы!..- дейді шыңғырған Петька бізді көмекке шақырып.
− Тартып көрсін!.. Мына көк таяқпен аяқтарын сындырайын,- дейді өршеленген Зоя біздерге қарап қойып, бір қолымен таяғын оңтайлай ұстап. Біз Отто екеуміз әуелі жолдасымызды құтқармақ болып ұмтылыса түстік те, Зояның түтіккен түрін көріп тоқталдық. Рас, кейде біз Петькаға көмектесіп, Зояға жабыла кететінбіз, өйткені Зоя онша ашулы болмайтын, сондықтан біздің жабылғанымызды кек алмайтын, ал қазіргі мына түрі қатқылдау көрінді.
− Қоясың ба?
Бізден жәрдем болмасын білген Петька ақыры:
− Қоям, қоям! — деді жалынып.
− Міне, қиқарлансаң осылай болады,- деді Зоя енді оны орнынан өзі тұрғызып, үсті-басын қаққыштап.
Петька қызарып кеткен құлағын сипалай тұрып біздерге қарады.
− Сендер неге көмектеспейсіңдер? — деді бұртыңдай өкпелеп. Біз Отто екеуміз оның бұл өкпесін үнсіз мойындап, үндегеніміз жоқ.
− Петька, сен нағыз ақымақсың! — деді Зоя оның үсті-басын әлі де жөндестіре тұрып.-Сонда, немене, жолдастарыңмен мені төбелестірмексің бе?! Ақымақ!..
Мектепке келген соң Зоя бізді класқа кіргізіп, Әнипа апайымызға тапсырды да, өзі үлкен іс тындырғандай бізге ернін шүйіре қарап сыртта қалды. Әнипа апайымыз да бізге ренжулі екен.
− Үшеуіңмен сабақтан кейін қалып сөйлесеміз,- деді қатулы үнмен.
Әрине, Әнипа апайымыздың сабақтан кейін алып қалғанда не айтатыны белгілі ғой, баяғы оқу-білімнің пайдасы туралы да. Талай естіп жүрген сөзіміз. Сондықтан өтіп жатқан сабақты тыңдаған боп отырып, қоңыр сиырдың қамын қайтадан ойластыра бастадым. Не істеймін? Шөпті қайдан табам? Қайдан алуға болады?.. Бір сәт көңіліме үрей ұялайды. Қоңыр сиыр да қыстағы аштан өлген өгіздер құсап ыңыршағы шығып, бұралып жатып өлетін сияқты боп көрінеді. Ондайда жаным шырқырап, партада отыра алмай кетем. Не істеуім керек? Не амал бар?
− Мен таптым,- деді осы кезде Петька құлағымның түбінен сыбырлап.- Күнде кешкісін Мақым шал жатқан кезде, Шағыр көз жиреннің алдындағы шөптен алу керек. Түгел алмай, жартысын ғана алсақ, ешкім де білмейді. Ал почтаның атына колхоз шөпті күнделікті беріп тұрады. Сонда күн жылынып, жер қарайғанға дейін күнделікті алып тұрамыз.
Шынында да, мынау — табылған ақыл. Маладес, Петька! Қуанғаным сондай, күліп жіберсем керек.
− Қанат! — деді Әнипа апай саңқ етіп, даусы қатты, ашулы шықты. Селк ете қалдым.-Сабақ тыңдамасаң, бар, далаға шығып күл! — деді.
− Апай, байқамай қаппын.
− Бар, бар, далаға!
Әнипа апай көзілдірігінің астынан тесірейе қарап, қарсы алдыма кеп тұрып алды. Маған аса ренішті, ашулы еді.
− Мен кімге айтып тұрмын?! Бар далаға!
Амал жоқ, кластан шығуға тура келді. Бұл менің төрт жыл оқығандағы алғаш рет кластан қуылғаным еді. Көңілім жабығып, өзімді де кінәлі санап, жайымды ұқпаған Әнипа апайға да іштей ренжіп, сыртқы есіктің көзіне шықтым. Қайда барам? Балалардың бәрі класта отыр, үйге баруға зауқым жоқ, мектеп есігінің алдынан ауыл түгелге жуық көрінеді екен, келесі үзіліске дейін осы арада тұруды ұйғардым.
Сұрқай тартқан бұлыңғыр аспан. Бір апта болды, өстіп түтін басқандай түнереді де тұрады. Күннің көзін көруден де қалдық. Күннің көзі көрінбеген соң, ауа да жылынбайды екен. Түстіктен бір өкпек жел үрлейді де тұрады. ЬІзғары қозғалмай тұрсаң лезде бойды қалтыратып, сүйектен өтеді. Қардан құлантаза тау күнгейі де күннің көзі болмаған соң бойы құрысқандай боп сұрықсызданып, тоң-торыс жатыр. Жауын-шашын мен жел мүжіген ауыл үйлері қабырғалары алапес-алапес болып, қалай болса солай тігілген қотыр асықтар құсап сол сұрықсыз тауды алқымдай орын теуіпті. Бір қарағанда тіршілік белгісі жоқ сияқты, тым-тырыс, тек кейбірінің төбесінен түтін будақтайды… Көшеге шыққан мал да, адам да шеттерінен жүдеу, аяқтарын қалт-құлт басады, бүрсек-бүрсек етіп жел өтіне шыдай алмай, әлгі қотыр асық үйлердің ықтасын, тасаларына тығылады.
Албыр-жұлбыр домаланған біреу көшенің басынан бері қарай үйден үй аралап келеді. Бұл — жетім қыз Тоштан. Бүбітай боранда ұшып өлген соң, оның мал-мүлкін жамағайындары бөлісіп алды да, бұл мүлде панасыз қалды. Содан өстіп күніне бір ауық үйден үй аралап қайыр тілейді. Біреу бір уыс бидай салып береді қалтасына, біреу бір кесе айран ішкізеді, енді біреулер құрт-ірімшік ұстатады, бір кезде әкесін-шешесін көргендер мүсіркеп, аяушылық білдіреді де, ал ештеңесі жоқ үйден сүмірейіп бос шығады. Осы күні ауылда өстіп қайыр тілейтіндер шыға бастады. Тоштаннан кейін үйден үй аралауға кішкентай Көпен шығады. Кәдімгі бізбен бірге оқитын Көпен. Біраз болды, ашыққан соң оқуды тастап кетті. Шешесін колхоз қыс ортасында ағаш қиюға жіберген, жетпістен асқан атасы екеуі ғана тұрады. Бұрын атасы колхоздың малын бағатын, біраз болды, аяқ асты көзі көрмей үйінде отырып қалды. Азын-аулақ жиған-тергендері біткен соң, соқыр шал мен немересі қайыр-садақамен күнелтуде. Бұлардан да гөрі жағдайы ауыр бір қайыршы бар ауылда. Ол — шешен әйел Хауа. Мұрны қоңқиған, көзі шүңірейген ұзын бойлы әйел кішкентай қызы Айнаны ертіп алып, үсті-басы алым-жұлым боп ертеден кешке дейін ауылды дамыл таппай аралайды. Бір кірген үйіне бірнеше рет кіреді. Сонда да байғұсқа ешкім ештеңе бере қоймайды. Аяп кеткендері қызына сүт немесе айран ішкізеді, ал Хауаның өзі мүлде аш жүреді десе де болады. Кейбір қатыгездер: «Саған бірдеңе бермек түгілі, өзіміз де аш отырмыз, әрі, аулақ жүр!» — деп, есігі нің алдынан малды қуғандай таяқпен ұрып қуып жатады. Ондайда Хауа байғұс шешенше бірдеңелерді айтып, ыңырси сөйлеп, соққыдан басын қорғалап өңкеңдеп қашпақ болады. Соңғы кезде өзінің аяқ-қолы, бет-аузы домбығып ісіне бастаған сияқты. Тәлтіректей ілбіп әзер жүр. Біз балалар жалғыз-жарым, бетпе-бет кездесіп қалғанда Хауадан қорқамыз да. Жо, ол тиіседі, тарпа бас салады деп қорықпаймыз, тірі аруақтай түрінен қорқамыз.
Қазір де ауылдың әр тұсында жүрген осы қайыршылардан өзге ешкім көрінбейді. «Тезірек қоңыр сиырымыз бұзауласа, Тоштанға да, Көпенге де, Хауа мен қызы Айнаға да уыз берер едік-ау,- дедім оларға жаным ашып.- Тіпті күнделікті сүт те беріп тұрар едік».
Бір сәт Байдалы шалдың үйінен шыққан Тұржан сол төңіректегі біраз иттерді улыған-шулыған ғып, мал қораға қарай шауып өтті.
Осы кезде іштегі кластың есігі ашылып, Петька жүгіріп шыққан.
− Жүр, Әнипа апай ішке кірсін деді,- деп, жеңімнен тартты.
Әнипа апай әлгіндегідей емес, түк болмағандай жылы жүзбен қарсы алды.
− Отыр орныңа, ендігәрі сабақ үстінде күлуші болма,- деді ескертіп.
Сонымен кешкісін Шағыр көз жиреннің алдындағы шөптен ұрламақ болып бекіндік. Мақым шал күнделікті Шағыр көз жиренді далаға, қорасының іргесіндегі қолдан тоқылған шарбақ ақырға байлап, алдына шөпті үйіп салып қояды. Оны күнде көріп жүрміз. Біз сол ақырдағы шөптен үшеулеп көтергенімізше алуымыз керек. Онымыз қоңыр сиырдың бір күп тойып жегеніне әбден жетеді. Келесі күні тағы да аламыз. Қысқасы, сөйтіп, қоңыр сиырды қыстан асырап шығарамыз. Шөп іздеп те бас қатырмаймыз, ешкімге жалынбаймыз да, көз түрткі де болмаймыз. Және мұнымызды ешкім білмейтін болады.
Әуелі күндіз ойнаған боп жүріп Мақым шалдың үйін төңіректеп, ақырға қай жақтан барып, шөпті қалай алып, қалай әкетуді ойластырдық. Әрине, шөпті көтеріп көшенің ортасымен жүруге болмайды, шет-шетпен тасаланып айналып, жүруіміз керек. Ол жолымызды да мөлшерлеп көрдік, біраз үйлердің сыртын айналып өтуіміз керек екен.
− Ал енді үшеуміз шөпті құр құшақтап алып жүреміз дейміз, меніңше, онымыз жарамайды,- деді Петька әлгі шет жолымызды көзбен шола отырып.- Қанаттың үйіне жеткенше, құшақтаған шөбіміздің жартысы жолда шашылып түсіп қалады.
− Онда бір-бір жіппен буып байлап алайық,- дегем мен.
Сонымыз дұрыс сияқты көрінген. Бірақ біраздан кейін Отто:
− Өйтіп алып жүргенде де шөп шашылады,- деді,- Шөптің аты шөп қой, қанша мықты байласаң да бәрібір шашылады. Арқалап тасығанда көріп жүрміз ғой. Ертең шашылған шөптің ізі Мақым шалдың ақырынан Қанаттың үйіне дейін жол боп жатса, масқара боламыз ғой.
Расында да, жаны бар сөз, шөпті шашпай алып жүру мүмкін емес қой.
− Ең дұрысы, шөпті үлкен қапқа істелеп-істелеп салып алып жүру керек,- деді Отто.-Сонда қапқа шөп көп сыяды және еш шашылмайды, үшеулеп көтеріп жүруімізге де оңай. Біз күзде матрац жасаймыз деп сабан тасығанымызда, екі матрацтың қабына жарты арба сабан сыйып кеткен.
Бұл тіпті табылған ақыл болды.
Енді, міне, кештің батуын, қараңғылықтың тезірек түсуін күтіп, үшеуміз Оттоның үйінде отырмыз. Себебі бұл үйдің терезесінен Мақым шалдың үйі, қора-қопсысы алақанға салғандай көрініп тұрады екен. Біздің бүйтіп қызыл іңірден үйге топырлай қалғанымызға Оттоның мамасы таң. Өзі әуелде бұлыңғыр ымырт жарығында, онан соң сығыраңдаған май шамды жағып ап тоқыма тоқып отыр. Немісшелеп ұлына сөйлеп қояды. Сірә, үйге топырламай сыртқа барып ойнасаңдаршы дейтін сияқты. Отто болса немісше мен қазақшаны араластыра сөйлеп жауап қайырады.
− Кішкене жылынып алайықшы, мама, сонан соң тағы да ойнауға кетеміз,- дейді.
Біз Петька екеуміз онсыз да тар үйде отыра бермей кетейік десек, Отто екеумізді де қозғалтпайды.
− Асықпасаңдаршы, кішкене қараңғы болсын да,- деп безектейді.