Жабайы алма - 23

Мен үндемедім, тістенген күйде теріс қарап кеттім. Ту сыртымнан сарт ете қалған қамшыдан ұшып түсе жаздап барып жүрелеп отыра бердім, оң жақ шекем тыз етіп, көзімнің оты жарқ ете түскен. Тағы да ұратын шығар деп бұғып қорғаншақтай бергем, бірақ қамшы қайтып тиген жоқ. Біраз тұрған соң, неғып тым-тырыс бола қалды деп басымды көтергем, Тұржан кейін кеңсеге қарай шауып кетіп барады екен. Сөйтіп, бір қамшымен құтылғаныма қуанып, мен өз жөніме кеттім. Тек ендігі жерде Тұржан тұрғанда, шебімізді түсіріп ала алмаспыз деген ой қайта-қайта келе береді. «Қыдырман бар ғой, бірдеңе ғып сол жеткізіп берер»,- деген жалғыз ғана көмескі үміт көңілге жұбаныш еді. Екі-үш күннен кейін сорымызға қарай сол көңілге жұбаныш болған жалғыз үмітімізден де айырылуға тура келді.
Мектепте үлкен үзіліске шыққан кезіміз болатын. Қыдырман тойтықтың үйінің төңірегінде қаптап жүрген адамға көзіміз түсті. Мұндайда бала қалушы ма еді, екі өкпемізді қолымызға алып, шуылдаса жүгіріп біз де жеттік. Келсек, біз танитыннан шолақ қол өкіл Әлтаев жолдас және колхоз бастық Байдалы шал, бригадир Зибаш бар, басқалары ылғи бір түстері суық бөтен адамдар, орталарында екі милиция Қыдырманның үйіне тінту жасап жүр екен. Есіктерінің бәрі аңғал-саңғал ашылған, үй ішіндегі азын-аулақ дүние: көрпе-жастық қалай болса солай шашылған, аурулы шешесі мен іні-қарындастары жалаң аяқ, жалаң бас дірдек-дірдек етісіп біресе сыртқа шығып, біресе ішке кіріп шуылдаса жылап жүр де, Қыдырман тойтықтың өзі өңінен қаны қашып, қу шүберектей боп бозарып үй мен қораның ортасында тұр.
Тінту жасап жүргендер бүгін МТС-тан келген комиссия екен. Кірген бетте-ақ сиыр қорадағы ақырдың ішінен шөптің астына тыққан екі пұттай бидайды тауып алыпты. Колхоздың тұқымға деген астығынан ұрланған екен. Қыдырман тойтық тістене дірілдеп:
− Жоқ, мен мұны көрген де, алған да жоқпын, білмеймін,- деп азар да безер боп тұр.
− Мынау тесік қаптан түскен бидай астық қоймасынан осы үйге дейін шашылып келген ғой. Міне, ізі де жатыр,- дейді шақылдай сөйлейтін бітік көз қара жігіт. Киіміне, жүріс-тұрысына, сөз әлпетіне қарағанда бәрінің басшысы сияқты.
− Мынау менің ізім емес, менің аяғым, міне, мынадай және біздің үйде мұндай қап жоқ,-дейді Қыдырман тойтық.
− Қарағым, мұндай қап бізде болған емес. Бұл кім де болса ауылдағы біреудің бізге жамандық жасау үшін істеп отырған қиянаты,- дейді Қыдырманның шешесі де көз жасын көл-көсір төгіп, еңірей тұрып.
− Ол жағын әлі тексереміз,- деді қара жігіт, онан соң әр жерді бір шұқылап тінту жасап жүрген милицияларға: — Әй, анау төбедегі шөптің арасын, мынау күлдің астын қараңдар! -деп бұйырды.
Екі милиция қолдарына аша, күрек алып дереу қораның үстіне шығып, ондағы шөптің астан-кестенін шығарып ақтарыстырып тастады, одан осы үйдің ала қыстай күресінге төккен күл-қоқысын бұрқылдатып аударыстырды, сәл күдік туғызады-ау деген жерлердің бәріне бойлата істік темір сұққыланып, үй маңайында қопарыла қазылмаған төмпешік қалмады, бірақ әлгі ақырдан шыққан екі пұт астықтан басқа ештеңе табылмады. Бітік көз қара сұп-сұр боп қанын ішіне тартып соның бәріне сүзіле қарап, темекісін сорып қойып бақылап тұрды. Шын мықты бастық болса керек, тіпті шолақ қол өкілге дейін оның алдында бәйек қағып именшектеп тіке беттей алмай, анадайдан қас-қабағын аңдап, өзара күңкілдесіп қана сөйлеседі.
Тінту бітіп, келгендер қайтуға ыңғайланған. Байдалы шал әлгі бітік көз қараға таяп кеп, үйіне шайға шақырды.
− МТС-қа дейін талай жер. Дайын шай екен, іше кетелік,- деді шолақ қол өкіл де.
− Жарайды, дайын болса ішейік,- деді бітік көз қара зорға көнгендей боп, одан бағанадан тінту жасап тыным таппай қара терге түскен екі милицияға: — Әй, сен екеуің мынаны әкете беріңдер,- деді иегімен Қыдырман тойтықты нұсқап.- Мен соңдарыңнан қуып жетем.
Сөйтіп, өзі екі милициядан өзге комиссия мүшелерін ертіп Байдалының үйіне қарай бет алды. Ал екі милиция қос торы ат жегілген шаналарының арт жағына қолын артына қайырып байлап Қыдырманды отырғызып алып, МТС-қа баратын жолға түсіп жүріп кеткен. Қыдырманның шешесі мен іні-қарындастары кісісі өлген үйдей боп ұлардай шулап, шуылдаса жылап қала берді. Дәл осы кезде ғана байқадық, тінту басталғаннан анадай шетте ат үстінде бір жамбастай қисайып бар оқиғаға сырттай қарап тұрған Тұржан атын тебініп қап, шананың соңынан таяп барды да, Қыдырманды қамшысымен тартып жіберердей боп төне түсіп:
− Өзіңе де осы керек, күлиган, а-а-а-а…- деп рақаттана күліп алды да, кілт кейін бұрылып шаба жөнелді. Қуанышында шек жоқ еді. Төңіректегі бес-алты үйдің иті осыны күтіп тұрғандай-ақ оның соңынан шуылдаса шаптығысып қуып берген. Оларға басқа иттер қосылып, лездің ішінде ауыл арасы уылған-шуылған ит базары болды да кетті.
Бұл сұмдық еді. Кеше ғана жайраңдап жүрген, ешкімге залалы жоқ, қолынан келсе тек жақсылық жасағысы кеп тұратын Қыдырман тойтықтың аяқ асты ұры атанып, айдалып кетуі еш көңілге қонбайтындай. Мен сабақ үстінде отырып не оқып, не қойғанымды білген жоқпын, ойымнан Қыдырман тойтық кетер емес.
Ауыл арасында Қыдырман біреудің жаласымен нақақ күйіп отыр деген сыбыс тарады. Өйткені Қыдырманның шешесі көшеге шығып, қолына дәм-тұз ұстап тұрып, баласының ешқандай бидай ұрламағанына қарғанып-сіленіп ант-су ішіпті.
− Балама жала жабылып отыр, еш жазығы жоқ еді…- деп еңірегенде етегі толыпты.
Үлкендердің сөзінен тағы бір аңғарғанымыз, Қыдырманның ұсталуына шолақ қол өкілдің де қатысы бар сияқты, ол тойтықтан Зибашты қызғанатын көрінеді. Бұрын Нұғыман бастық боп тұрған кезде, Зибаш турады пәлен деуге батпаған өкіл, оған тек сырттай телміре қарап айналшақтап көзін сатқаннан әріге бара алмай діңкелеп жүрсе, енді Байдалы шалды өз қолынан бастық сайлаған соң, айтқанын екі еткізбей орындатып Зибашты дереу бригадир қойғызды, сөйтіп, келіншектің көңілін алып, өз дегеніне жетті десті. Елдің аузына кім қақпақ болады, біраз күннен кейін: «Қыдырманға қиянат Тұржанның қолымен жасалыпты» деген сөз де шықты, астық қоймасынан бидайды тесік қапқа сап көтеріп апарып Қыдырманның қорасындағы ақырға тыққан сол екен. Тұржанды қаршадайынан білетін кейбір үлкендер: «Ол жүзіқараның сырты қандай қара болса, іші де сондай қара еді, одан бәрін де күтуге болады»,- десті.
Зибаш болса жорғасы Байдалының торы жорғасынан кем емес, бұрын Нұғыман мінетін қара жал Құлажорғаны бас аты етіп мініп, ертеңді-кеш көше ортасында жайқақтата жүріп дік-дік етіп сөйлейтін әдет шығарды. Аз күннің ішінде-ақ өңінің тотыққаны кетіп, ақ құбаланып, маңдайы жарқырап, өзі тіпті әдеміленіп кетті. Ұяң сияқты көрініп сызылып тұратын мінезінен із де қалған жоқ, үлкенге де, кішіге де ат үстінен шаншыла тік қарап: -«Сен анау жұмысқа бар!», «Сен мына жұмысқа бар!» — дейді кесімді нық үнмен. Әуелде кейбіреулер оған: «Әй, сен өзіміз білетін Зибаш едің ғой» дегендей жүре тыңдап қалжақтамақ болған екен, ондайларды қара жұмыста жүріп білегі қатқан қарулы келіншек қамшымен бір-екі рет қайқайтып тұрып көсіп-көсіп жіберсе керек. Ал таяқ кімді де болса көндіреді ғой. Сөйтіп, қолында билігі бар, атқа мінген адам, мейлі тіпті әйел болса да бағынуға мәжбүр етеді екен.

ЖАУЫЗДЫҚ

Қоңыр сиыр күннен күнге іші жер сыза үлкейіп, көзінің ағы молайып аларып, пыс-пыс етіп есіктің көзінен кетпейтін боп алды. Үйден қайсымыз шықсақ та ыңырана мөңіреп қолымызға қарайды, тұмсығын созып иіскелеп жем тілейді. Өзіміз шықпа жаным шықпалап арпа сұлыны қуырып, әр түйірін таңдайымызға сап талшық етіп отырғанымызда, оған қайдан жем берелік. Соңғы кезде шөпті де ертеңді-кеш қора төбесінен уыстап қана түсіремін. Әжем: «Балам, алдымызда қандай-қандай күн бар, шөбіңді үнемдеп ұста, әлі мал төлдегенде керек болады»,- деген. Сондықтан уыстап санап түсірген шөптің өзін бірден малдың алдына тастамай, сабанға араластырып жіберем. Қоңыр сиыр да, екі ешкі де қалың сабанға араласып кеткен шөптерді теріп жейміз деп тінтінектеп жүріп сабаннан да біраз жеп алады. Мен соған қуанам. Әйтеуір, қаңтарылып қалмай, сабан да болса жей берсе екен деймін. Қоңыр сиыр мен екі ешкінің сабанды үңгілегендеріне қарап тұрып Петька:
− Сұлы талқанға бидай талқанды араластырып жегендей болатын шығар,- деп күлді. Онан соң:- Шөпті неге көбірек салмайсың?- дейді мені сараңсып тұрсың ғой дегендей.
− Көп салуға болмайды, шөп аз,- деймін.
− Әй, былтыр жазда, пішен кезінде Нәзира әпкең екеуің ертеңді-кеш жүріп бір қысқа жетерлік шөп шауып едіңдер ғой. Оларың қайда, бітіп қалды ма?
− Жоқ, біткен жоқ, ол шөп өзімізге бұйырмай тұр ғой,- деп, мен Қоғалы бұлақтағы шөбіміздің жайын айтқам.
− Сен өзің қызық екенсің, бар шөптен күдеріңді үзіп,- деді Петька мені жазғыра сөйлеп.-Жарайды, колхоздың қорасына түсірілген шөбіңді ала алмай-ақ қой, ал қалған шөбіңді неге түсіріп алмайсың?
− Немен түсірем? Тұржан тұрғанда колхоздың шанасына жолатпайды.
− Колхоздың шанасының керегі де жоқ. Ол Тұржан мен Байдалыны қайтесің жаман атты боп. Шөбіңді біз өзіміз-ақ жеткізіп алмаймыз ба?! — деді Петька қызынып.
− Немен?
− Қол шанамен. Оттоның отын тасып жүрген үлкен қол шанасы бар емес пе?! Сонымен екеуміз барып әліміздің жеткенінше тартып әкелеміз. Үш-төрт рет барсақ бәрін болмаса да біраз шөпті жеткізіп алуға болады ғой. Қоңыр сиырдың сүтін ішкенде құдай құрлымыз. Сондықтан оның шөбін жеткізуді парыз деп білейік.
Сонымен Петька екеуміз Оттоның отын тартатын үлкен қол шанасын сұрап алып, демалыс күні Қоғалы бұлаққа бара жатқан шөпшілер Көлбай керең мен Манарға ілесіп жолға шықтық. Бізбен бірге Оттоның да барғысы келген, бірақ аяқ киімі жыртық болған соң амалсыз қала берді.
− Қоғалы бұлақтың қыста қандай болатынын көру керек еді, мына аяқтың жарамай тұрғанын қарашы,- деді тұмсығы сөгіліп бақаның аузындай боп тұрған шарығын көрсетіп.
Ауылдан ұзап шығып төбе асқанша өгіз шаналардың соңынан жаяу ілесіп жүрдік. Шаналардың артына жармасып отыруға, көріп қалса пәле қылар деп Тұржаннан қаймықтық. Төбені асып, ауыл қарасы көзден таса болысымен-ақ арттағы Манардың шанасына жабысып-жабысып алғанбыз.
Тоз-тоз болған боз тонының жағасына тұмсығын тығып алып, шанасына жантайған күйі көзін бір ашып, бір жұмып қалғып-мүлгіп жатқан Манар ләм деген жоқ. Тіпті біздің соңдарынан ілесіп келе жатқанымызды, бар-жоғымызды елең қылар емес. Бұрын адамға күлімсірей қарап, жылы тартып тұратын өңі де бір түрлі сұсты еді. Әнеугүні Тұржанның қамшысынан қалған көзінің астындағы көгілдір ісік әлі тарай қоймаған, сол да өңін түнертіп сұсты ғып тұрған сияқты.
− Рұқсатсыз отырдық па, қалай өзі? — деген Петька күліп. Әрине, маған сөйлеген боп Манарға естірте айтқаны, бірақ Манар елең еткен жоқ.
Біраздан кейін етіміз үйренген Петька екеуміз шананың үстіне жайғасып отырып еркінси бастадық.
Манар бізді енді ғана байқағандай алара бір қарағаны болмаса үндеген жоқ. Оның үндей қоймағанынан тартынған Петька жоқ, сәлден кейін тағы сөйледі.
− Біздің Зоя үйде ылғи сені аузынан тастамай айтып отырады,- деген. Осы сәтте ғана Манар көзі жарқ етіп басын көтеріп алды. Петька болса сөзін әрі қарай жалғастырған.-Бірге оқығандарыңда бір партада қатар отырыпсыңдар ғой.
− Иә…- деді Манар күрсініп.
− Сені жақсы оқыды дейді Зоя. Арифметиканың есептерін өте тез шығаратын еді дейді. Егер оқи бергенде керемет математик болатын еді дейді.
− Иә…
− Бір рет мұғалім шығара алмаған мәселе есепті сен шығарыпсың ғой.
− Иә…
− Мінезіңді қыздай еді дейді Зоя. Бетіне тура қарасаң қып-қызыл боп қызарып кететін еді дейді. Есеп көшіру үшін балалар сенің қасыңа отыруға таласады екен ғой. Сонда біздің Зоя бәрін жеңіп кетеді екен. Манардың қасына өзім ғана отыратынмын дейді. Кластағы балалардың бәрімен төбелесетінмін, тек Манар екеуміз тату отырушы едік дейді.
− Иә-ә…
Манардың даусы бір түрлі дірілдеп, қыстығып шықты, жалт қарасам, ол қалғып кеткендей көзін тарс жұмып алыпты, көзінің астындағы көгілдір тартқан ісіктің үсті жылтырап көрінеді. Жалғыз тамшы жас жол сызып бетінің ұшына қарай сырғып барады екен. Ойында ештеңе жоқ, самбырлап сөйлеп отырған Петьканы ақырын ғана түртіп, Манарды ымдадым. Петька оған аңыра қарады да тілін тістеп алғандай үнсіз қалды. Енді екеуміз де бір түрлі ыңғайсызданып, не боп қалды дегендей бір-бірімізге жалтақтасып. Манарға ұрлана көз тастап қойып теріс қарап үнсіз отырдық. Шана ақырын ғана жылжып сырғиды, табанының бір қалыпты сызыла шыққан шиқылы ыңырсып жылағандай естіледі. Таусылмайтын ыңырсу. Ыңыршақтары шыққан қабырғалары арса-арса өгіздер аяқтарын санап басқандай ілбіп келеді.
− Жаяу-ақ жүрейікші,- деді Петька бір кезде сыбырлап. Сірә, өгіздерді аяп кетсе керек. Екеуміз шанадан қарғып түсіп, қатты қардың үстімен қатарласа жаяу жүрдік.
Аспан ашық, әбден ысқылап сүртілген көк мөлдір шыныдай тап-таза боп төбеге төңкеріле қалған. Сәскеге көтерілген күн де ерекше маужырап тұр. Мынау қарлы далаға бүгін бір мейірі түскендей елжірей қарайды. Көптен үстеме жаумай сұр тартқан қардың үсті ескірген бәтестей сарғыштанып, қыраттар мен дөңестеу тұстарда әр жер — әр жерінен сетінегендей, яки тігісі сөгілгендей ақырындап жыртылып, астынан қара жер көрініп жатыр. Қыс көрпесінің тоза бастаған белгісі де.
Манардың шанасынан ілгерілеп, озып шыққан соң, Петька қайтадан даусын шығара сөйлеп:
− Мен Жиренқасқа айғырмын, ал сен Құла айғырсың,- деді, сөйтті де қабағын түйіп Жиренқасқа айғыр боп кісінеді: — И-и-а-а-а!.. Оған ілесе қабағымды түйіп Құла айғыр боп жер тарпынып мен де кісінедім.
− И-и-а-а-а?…
Бұл екі айғырдың екеуі де ауылдың мақтанышы, күшті десең күшті, жүйрік десең жүйрік, екеуінің адамдай ақылды қасиеттері туралы талай ғажап әңгімелер тараған, небір ақ түтек борандарда үйірлерін шашау шығармай өздері қайырып бағып, ит-құсқа жасаған айбат қарсылықтарын жылқышылар аңыз ғып айтатын. Міне, Петька екеуміз сол екі айғыр боп кісінеп, жұлқына алға ұмтылып, екпіндесе желіп жүріп кеттік. Алдыңғы шанадан оза бергенімізде:
− Әй, сен екеуің қайда барасың?-деді бізді енді ғана көрген Көлбай керең.
− Шөпке! — дедік қосарлана дауыстап.
− А!
− Шө-өп-ке-е! — деді Петька оның құлағына таяп айқайлап.
− Шөпке?! Мына шанамен бе?! — деп Көлбай керең шанамызға саусағын шошайтып ал кеп күлсін.
− Пысқырма,- деді Петька.- Өзі өгізбен ілбіп келе жатып Жиренқасқа айғыр мен Құла айғырға күледі ғой. Кәне, жер тарпып жүрелік.- Сөйтті де өзі «И-и-а-а-а!..» кісінеп оң аяғымен қатты қарды теуіп-теуіп қап секіріп түсті. Оның істегендерін мен де айнытпай қайталағам. Қарсы алдымыздан жел есіп, құлшына түсіп келеміз. Маңдайымыз тершіп, өңіміз алабұрта қызарып етіміз қызып алғанбыз.
− Әй, балалар!- деді осы сәт Көлбай керең соңымыздан дауыстап,- онша алыс кетпеңдер, қазір қасқырдың адамға шабатын жаман кезі.
Иә, Көлбай кереңнің бұл айтқанына құлақ аспаса болмайды. Соңғы кезде қасқыр деген ауылды төңіректеп шашау шыққан мал болсын, ит болсын жеп кететін, тіпті адамдарға да шапқанын, жалғыз-жарым жолға шыққандарды жеп кетіпті-міс деген үрейлі әңгімелер де естілетін.
Біз екпінімізді баяулатып, енді Көлбай кереңнің шанасына қарайлап қапталдаса жүрдік. Көлбай керең біздің шанамызға қарап қояды да, екі құлағына жете мәз боп күледі. Күлген кезде онсыз да жап-жалпақ бет-аузы ет табақтай боп мүлде жалпайып, шегір көзі мүлде көрінбей сығырайып кетеді. Тек әлден уақыттан кейін ғана:
− Әй, сен екеуің менің күлгеніме ренжімеңдер,- деді езуін жимастан,- Мен сендердің мына тірліктеріңе риза болғаннан күліп келем. Жарайсыңдар! Үлкен жігіт болыңдар!
− Рақмет! Айтқаныңыз келсін,- деді Петька.
− А! Не дейсің?
Петька шанаға таяп барып оның құлағына әлгі сөздерін айқайлай қайталаған. Көлбай керең мүлде риза боп күлсін.
− Әй, осы, сен сарыдан түбі мықты азамат шығады-ей,- деп қойды онан соң.
Өстіп Көлбай кереңмен сөйлесе жүріп, Қоғалы бұлаққа қалай жеткенімізді де аңғармай қаппыз. Анау кездегі Қыдырман тойтық пен Зибаш үшеуміз келгендегі маяның орындары да тақырланған екен. Қоғалы бұлаққа таяу біздің шошақтың бір жағында қатарластыра салынған үш мая болатын, соның да біреуі бітіп, екіншісі орталана бастапты. Сол орталанған маяға кеп Көлбай керең өгіздерінің басын тіреді. Өгіз байғұстар шөптің қарасы көрінгеннен жүрістері ширап алға қарай ентелей ұмтылып келе жатқан, маяға жете бере жан дәрмен пысылдасып тұмсықтарымен кіріп кете жаздап тоқтады.
Біз Петька екеуміз әрі қарай, біздің шошаққа қарай өте бергенбіз, шанасынан түскен Көлбай керең тоқтай тұрыңдар дегендей ишарат жасады. Онан соң үстіндегі қалың тонын шешіп тастап желбегейленіп алды да:
− Әй, Манар, сен өзің ақырындап шанаңа шөп тией бер,- деді дауыстап, одан бізге бұрылып: — Сен екеуің бері жүріңдер! — деп қолын бұлғап бұлақтың жоғарғы жағындағы қожыр-қожыр жартастарды мегзеді.- Анау араға кеше мен тұзақ құрып кеткем, соны барып көрелік,- деп қорбаңдай басып алға түсті.- Егер де кекілік түссе сендерге сауға берем.
Біз, Петька екеуміз, сөзге келместен шанамызды әлгі араға тастай сала, Көлбай кереңнің соңынан ере жөнелдік. Бірде қатқақ, бірде ойдым қардың бетінде соқамен жыртқандай жалғыз аяқ салған жол жатыр. Бұл кеше тұзақ құруға барған Көлбай кереңнің ізі екені айтпаса да түсінікті еді. Өзі сол ізімен алдымызға түсіп, аппақ киізбен ұлтарған дәу қара пимасымен әлгі жолды жапыра тегістеп келеді.
− Бұйыртса бүгін кешкісін кекіліктің сорпасын ішіп бір қарық болып қалыңдаршы,- деп қояды бізге бұрыла сөйлеп,- Кекіліктің сорпасы деген, шіркін, дәмді ғой.
Осыны естігенде Петька екеуміз де мүлде ес қалмады.
Иә, соғыс жылдары біздің ауылда кекілік аулау да үлкен кәсіп болатын. Кекіліктің қайдан өріп, қайда жайылатынын білетін кейбір үлкендер тұзақ құрып сорпа-суын сонымен айыратын. Міне, сондай кекілік ұстағыш үлкендердің бірі осы Көлбай керең еді. Мұның үйінде болып кекіліктің етін жеп, сорпасын ішкен көрші-көлемдерінің балалары тамсана отырып әңгімелеген кездерінде сілекейімізді шұбыртатын. Енді, міне, сол кекілік аулағыш Көлбай кереңнің өзі тұзақ құрған жеріне сауға берем деп ертіп бара жатса, қалай ес қалсын. Тұзаққа түскен кекілікті бас салып өз қолыңмен ұстағаннан өткен не қызық болсын. Петька екеуміз бір-бірімізге қарап жымыңдасып қоямыз.
− Бұл бір күтпеген тамаша болды-ау!
− Көлбай керең молодец! — дейміз.
Көлбай керең өзін біздің мақтап келе жатқанымызды, әрине, естімейді, сондықтан ол бізге өзінше сөйлеп келеді.
− Екеуіңнің жолдарыңның қандай болатынын қазір көреміз, енді,- дейді бізге бұрылып қойып.- Егер тұзаққа кекілік түссе, ауыздарыңның салымы бар болғаны, түспесе, екеуіңнің де табан аяқ қу болғаның. Онда екеуіңді де қамшының астына алам,- деп күлді.
− Вообще, менің аузым салымды,- деді Петька.
Мен де өзімнің мұндайда жолымның болғыштығын айттым.
Қожыр-қожыр жартастардың күнгей жағы ықтасын, ерекше жайма-шуақтанып бусанып жатыр екен. Бетімізге кәдімгі көктемнің жылы лебі келгендей болды. Жақындай бергенімізде жартастың етегіндегі сабан шашылған тұстан жыпырлаған кекіліктің біразы шықылықтап жартастың қуыс-қуыстарына өрмелей қашып, біразы еңіске қарай пырылдаса ұшып азан-қазан болды.
Сабанның үстінде далп-далп етіп қанаттарын сабалап ұша алмай аласұрып қалған кекіліктер де көрінді.
− Әне, түсіпті, ал жүгіріңдер! — деді керең.
Петька екеумізде тіпті ес қалған жоқ, жолымыздағы тастар мен бұта-бөргездерге сүріне-қабына ұмтылдық. Мұндай қызықты кім көрген! Көз алдыңда тұзаққа түскен кекіліктердің жан ұшыра бұлқынғаны керемет еді, тұзақты быт-шыт қып үзіп кетер ме екен, деп қашан жеткенше дегбіріміз қалмады. Қанатымен жер сабалап жатқан шеткі кекіліктің үстіне кеп бауырыма баса құладым да, мыжып өлтіріп алмайын деп қанатынан қыса ұстадым. Жан дәрмен тыпырлап аласұрған кішкене құстың жұп-жұмсақ, жып-жылы бауырына қолым тигенде-ақ дірілдеп кеттім. Жұмсақтығы сондай, қысып жіберсем өліп қалатындай көрінді. Сондықтан бір қолыммен абайлап қана тұзаққа ілінген аяғын босата бастадым. Тыпырлаған кекілікті қыл тұзақтан босату да оңай емес екен. Тұзақтың ілгегі сәл босай бастаған кезде, кекілік бұлқынып қалса болды, қайта түйіліп қалады. Ал тұзақ қайта түйілген кезде, шырпыдай ғана жіңішке нәзік тұяқ түбінен қиылып түсе жаздайды.
− Байғұс-ау, шыдасаңшы, мен сені босатып алғалы отырмын ғой, мынау буындырған қыл тұзақтан,- деймін жаным ашып. Оны кекілік ұқсын ба, шиеленісе түйілген тұзақты ақырындап босата бастағаным сол еді, тағы да бұлқынып қалды, тұзақ қайта түйілді. Қойшы, терлеп-тепшіп отырып әзер деп босатып алдым-ау, ақыры. Бұл кезде Петька да бір кекілікті босатып алып, қос қолдап бауырына қысып, есі шыға қуанып отыр екен. Көлбай керең болса біздің әрекетімізге қызықтай қарап ыржия күліп тұр.
− Алыңдар, екеуіңе байладым осы екі кекілікті,- дейді. Енді ғана байқадық, тұзаққа түскені де осы екі кекілік қана екен. Тарының қауызындай күрең қызыл көздерін үрейлене аударып-төңкеріп бұлқынып қояды. Петька екеуміз қатарласа кеп отырғанбыз, ойпырмай, екі кекілік егіз туғандай бірдей екен. Тұмсықтары, тұяқтары бояп қойғандай шымқай қызыл, қара сұр қауырсындары біресе күлгінденіп, біресе жасылданып, біресе көгілдір тартып сан құбылып тұр. Тірі кекіліктің мұндай сұлу, мұндай сүйкімді екенін кім білген. Петька өз кекілігін, мен өз кекілігімді сылап-сипап қуанышымызда шек жоқ.
Көлбай керең қалтасынан қолдан соғылған добалдай бәкісін шығарды.
− Ал, балалар, ауыздарың салымды екен, әкеліңдер, бауыздап берейін,- деді бәкісінің жүзін ашып, алақанына сап жани тұрып. Көк көзі шарасынан шыға бажырайып кеткен Петька кекілігін бауырына қыса түсіп:
− Ағатай-ай, менікін бауыздамаңызшы, тірідей алып жүрейінші,- деді жан даусы шыға жалынып.
− Мейлің, өзің біл,- деді Көлбай керең сол күлкісін жимаған қалпы. Онан соң маған бұрылған, мен де кекілігімді бауырыма қысып қорғаштап:
− Тірідей алып жүрейінші,- дедім.
Көлбай керең басын шайқай күліп, бәкісінің жүзін жауып қалтасына салып қойды да:
− Жүріңдер, мына жартастың арғы жағында тағы бір тұзағым бар,- деді.
Біз кекіліктерімізді құшақтап, енді бұта мен тастарға сүрініп кетпейік деп, абайлап басып оның соңынан ердік. Көлбай керең алда, онан кейін оның ізін дәл басып Петька, соңдарынан мен келем.
− Балалардың бәрі екеуміздің кекіліктерімізге қызығатын болды,- дейді Петька маған қайырылып даурыға сөйлеп.- Мен мұны соймаймын, қолға үйретіп асыраймын әлі…
− Мен де соймаймын…
Осы мезетте Петька: «Ой!» деп қолын шошына сілкіп қалған, кекілігі пыр етіп төмен құзға қарай зымырап ұша жөнелді.
− Әй, кекілігің ұшып кетті ғой! — деп мен айқайлап жібергем. Алдағы Көлбай керең де жалт қарады.
− Тістеп алды,- деді Петька оң қолының сыртын сипалап.
− Қап! Жаңа бауыздап берейін дегенім сол еді,- деді Көлбай керең өкініп.- Енді кекілік те тірі жан ғой, айбат жасамай ма екен?! Абайламасаң, сөйтіп шоқып алады. Жә, екінші тұзаққа да түскен шығар, жүріңдер!
Екінші тұзаққа жеткенімізде мұнда алғашқы тұзақтағыдай емес, жайылған кекілік тым аз екен. Біздің қарамыз көрінісімен-ақ, төрт-бесеуі шықылықтасып, бастарын қазықша қақшитып ап, зымырай жортып жоғарыдағы жартастың қуысына өрмелеп зым-зия көрінбей кетті.
Тұзаққа бір-ақ кекілік түскен екен, жан дәрмен аласұрып қанатымен жер сабалап жатты. Байғұс тұзаққа мойнынан түскен екен, бұлқынған кезінде басы үзіліп қала жаздайды. Көлбай керең әлгіндегі добалдай бәкісін ашып, сол тұзақта жатқан жерінде бауыздап алуға ыңғайланған. Ол енді еңкейе бергенде, Петька жан ұшыра ұмтылып барып оның қолына жабыса кетті.
− Ағатай-ай, обал ғой, бауыздамаңызшы,- деді шырқырай жалынып. Тіксіне тоқтап қалған Көлбай керең:
− А! — деп Петькаға бұрылған.
− Бауыздамаңызшы! — деді Петька айқайлап.
− Неге?
− Обал ғой?
− Солай ма? — деді абдыраған Көлбай керең кейін серпіліп.- Енді не істейміз? — деп біресе Петькаға, біресе маған қараған.
Петька дереу отыра қап мойнынан қылғынып жатқан кекілікті босатып алды. Мойын жүні үрпе-сүрпе боп есеңгіреп қалған кекілік байғұс көзін жұмып екі-үш рет басын сілкілеген.
− Түү, байғұс-ай!.. Байғұс-ай! — деп Петька оны мүсіркеп бауырына басқан, кекілік көзін жұмып тығыла түсті, енді байқадық, тұмсығынан қан шығып тұр екен, оны көрген соң Петька мүлде жыларман халге жетті.- Обалы-ай!..
Сәлден соң көзін әзер ашып-жұмған кекілікті орындық тәрізді жайпақ тастың үстіне апарып жатқызған. Бауыры тасқа тиген кекілік есін жиғанша біраз жатты да, бір сәт аузын кере ашып-ашып қойып, мойнын созып жан-жағына қарап алды да, әлгі тастан жерге секіріп түсіп бұталарды тасалап жорғалай жөнелді.
− Енді өлмейді,- деді Көлбай керең әрмен қуана дауыстап.- Кекіліктің жаны сірі болады, қазір біраз қарға аунаса, құлан таза жазылып кетеді.
Мен өзім бауырыма басып қысып ұстап тұрған кекілігіме енді ғана назар аударғам. Көзі жылт-жылт етіп қолтығыма қарай тығыла түседі. Өзі жып-жылы жұп-жұмсақ. «Мен жалғыз қалдым ғой» деп өксіп дірілдейтін сияқты. Ойланып тұрмастан қос қолдап жоғары көтердім де:
− Бұл да үйірінен қалмасыншы,- деп әуелете лақтырып жібердім. Бұл да әлгіндегі қалың кекілік ұшқан жаққа қарай зымырай жөнелді.
− Ал кекіліктің сорпасына қарық болдыңдар енді,- деді Көлбай керең әлде бізді жазғырғандай, әлде өкінгендей үнмен. Онан соң: — Әй, Петька, мына тұзақтың арғы басын шешіп алшы,- деп өзі еңкейіп тұзақтың екінші басын шешуге кірісті.
Мұнан әрі үшеулеп жүріп әлгі жердегі тұзақты жинап алдық, қайтар жолымызда сол үнсіз күйімізде алғашқы тұзақты да жинап алдық. Содан маяға қайтып жеткенімізше ләм-мим дескен жоқпыз. Шанасына жақындай бергенде, ашаға сүйеніп үнсіз қарап тұрған Манарға Көлбай керең:
− Әй, мына екеуімен тұзақ құруға болмайды екен,- деді даурыға күліп.- Екеуінің де жандары ашығыш немелер екен.
Біз, Петька екеуміз, қол шанамызды сүйретіп анадай жердегі шошаққа қарай кеттік.
− Шынында да, қолыңа ұстап сылап-сипаған сүп-сүйкімді тірі кекілікті сойып жеу деген сұмдық қой,- деді Петька былай шыққан соң, әлде ақталғандай, әлде біреуді жазғырғандай үнмен.
− Әрине, сұмдық,- дедім мен де іле қостап.
− Ал тездетейік, айтпақшы, мен Жиренқасқа айғыр едім ғой, и-и-а-а-а!..- деп кісінеп жер тарпынып секіріп қойды.
Мен де кісінеп, жер тарпып Құла айғыр боп қалпыма түстім.
Мұнан әрі анау кездегі Қыдырман тойтық жартылай бұзған шошаққа жетіп, Оттоның қол шанасына Петька екеуміз, әдемілеп шөп тиеуге кірістік. Үлкен бір арқадай шөпті тиеген соң, ойқы-шойқы жолда аударылып қалмасын деп жіппен ұзынынан, көлденеңінен шалып алып мықтап байлап тастадық. Тартып көріп едік, шаманың табаны қарға батып зілдей ауыр екен. Кішкене азайтайық деп едім, үлкен жолға түскен соң жеңіл болады деп Петька бой бермеді.
Сонымен Жиренқасқа айғыр мен Құла айғыр боп бағанағы бос шананы сүйретіп келгендегідей кісінеп жер тарпып ойнақтай алмай, табаны қарға батқан шананы күшене тартып кері қайттық. Көлбай керең мен Манар да шаналарына шөпті тиеп боп, өгіздерінің басын ауылға бұрған.
− Әй, балалар, шаналарыңды мына менің шанамның артына тіркеңдер де, өздерің шананың үстіне отырыңдар,- деген Көлбай керең.
Арық өгіздердің шөп тиелген шананы мықшия сүйреткен түрлерін көріп, ол байғұстарға жармасуға көңіліміз дауаламады.
− Жоқ, біз өзіміз жүреміз,- дедік қосарлана дауыстап.
Көлбай керең жауабымызға тағы да мәз боп күлді.
− Мейілдерің, өздерің біліңдер,- деді онан соң.
Ілбіген екі шананың соңынан біз де ілби жүріп кеттік. Петька екеуміз шанамыздың ауырлығын, ауылға дейінгі жолдың алыстығын қалай да еске алмау үшін ананы-мынаны айтып бірімізді-біріміз сөзге алдандырып, күлдіргі бірдеңелерді еске түсіріп қайдағы-жайдағыны қозғап мәз боп келеміз. Осыдан төрт жыл бұрын алғаш біздің ауылға көшіп келгенде, Петьканың қойларды маңырағандағы дауыстарының жуан, жіңішкелігіне қарап еркек, ұрғашыға бөлгенін еске алып бір күлдік. Қойдың даусы маңырағанында жуан болса «дядя баран» деп, ал жіңішке болса «тетя баран» деп айтқанын естіп бүкіл ауыл күлген-ді. Даусы дарылдай маңыраған саулықты қозысы еміп жатқанда да: «Әй, Петька, анау қозы дядя баранды қалай еміп жатыр екен, қарашы?» — деп оны мазақтағанымызды қалай Ұмытармыз… Бірде Петьканың үйінде капуста көже ішіп отырып менің: «Опыр-ай, Петька, жапырақтан да тәтті көже пісіруге болады екен-ау»,- дегенімде, ол ішіп отырған тамағына шашалып қала жаздап күлген еді… Тағы бірде Әжібектің кіжіңінен құтылу үшін Петьканың үйінен алып шыққан бір кесім шошқаның майын екеуміз оған қойдың құйрық майы деп алдап беріп, артынан жегені шошқаның майы екенін біліп қалған Әжібек өлердей құсып, ақыры ұшынып ауырып, он күндей төсек тартып жатып еді. Әрине, кейіннен Әжібек Петька екеумізге де жақсылап сыбағамызды берді, алайда өзі де бүкіл ауылға күлкі болып еді. Көпке дейін одан қорықпайтындар: «Әй, Әжібек, құйрық май жейсің бе?!» — деп мазақ етіп жүрді ғой…
Түстен ауған күн ашық аспанда жерге еңкейіп кеп төніп, маужыраған сәулесін ерекше төгіп тұр. Жылуы жотамыздан өтіп әжептәуір қыздырып келеді. Петька екеуміз де көзіміз қарығып төңірекке сығырая қараймыз. Ақ қар басып жатқанда да осындай жылы күн болады екен-ау дейміз. Иі босаған қар соқталанып, әр басқан қадамымызды кейін кетіріп жүрісімізді өндіретін емес. Оның үстіне шанамыздың да табаны күпсегіне дейін батып зіл батпан боп келеді, шөп емес, тас тартып келе жатқандаймыз. Қалжырай бастағанымыз болар, әлгіндегі күлкілі әңгімелерді айтуға да зауқымыз соқпай тұнжырап келеміз. Әлден соң Петька бас жоқ, аяқ жоқ:
− Шіркін, қыс болмайтын жақта тұрсақ,- деді.
− Ондай жер бола ма екен? — дедім мен.