Жабайы алма - 14

− Ендеше, балалар, сол отынды қазір мектепке тасып алайық. Үй иесі әскерге кетіпті, иесіз қалған қорадан тағы біреу тасып әкетуі мүмкін. Онан да өзіміз аз күн болса да класымызды жылытып сабақ оқиық.
Бұл ақыл бізге бірден қона кетті. Шынында да, өзіміз шапқан тобылғымызды мектепке тасып ап, өзіміз жағып, өзіміз асылынып отырсақ оның несі айып. Оқушы балалар лездің арасында құмырсқадай қаптап кеп, Ырысбектің қорасындағы әнеугүні ғана өзіміз жинап қойған тобылғыны біріміз шанаға сап сүйретіп, біріміз арқалап мектепке таси бастадық. Тас қойма жақтан шауып келген Байдалы шал:
− Әй, бұларың не? Әскерге кеткен адамның отынын тасып алды деген не деген сұмдық! -деп ақыра айқайлап, қамшы үйірген.
Біз шу ете түсіп, тым-тырақай қаштық.
− Әй, мұғалім қыз, мұның қалай? — деп енді ол Әнипа апайға тап берген.
− Ақсақал, сіз мектептің отынын дәл осылай қорғауыңыз керек еді,- деді апай қатқыл үнмен.- Ал мына отынды балалардың өздері шапқан. Мектепте отын болмағандықтан, алуға мәжбүр боп отырмыз.
Апайымыздың мына сөзі бізге медеу болып жан-жақтан:
− Бұл өзіміздің отынымыз, өзіміз шапқанбыз! — деп шулап кеттік. Біздің шуымызға ауыл адамдары шығып, олар да отынды өзіміздің шапқанымызды растап ара түсіп, мектепке отын түсіріп беріп жәрдемдесудің орнына Байдалының мына қылығының ерсі екенін айтып, ауыл арасы біразға дейін улыған-шулыған болды. Сөйтіп жүріп Ырысбектің қорасындағы өзіміз шапқан тобылғыны тегіс мектепке тасып алдық. Ертеден бері күйелеш-күйелеш боп сабан жағып, класты жылыта алмай ит әуре болған Дәметкен апай пешке тобылғыны толтыра тыққан. Қызыл тобылғы дүрілдеп ала жөнелді, біраздан кейін пештің шойын қақпағы қып-қызыл боп қызарып, қабырға пеш қызып, кластың іші жыли бастады. Түстен кейін оқитын балалар ертеңгісінгі біз құсап дірдектемей, сабақтары расписание бойынша өткен еді.
Үйге қайтып келе жатқанымызда, жолда есігінің алдында — Әжібек тұр екен. Түрі өрт сөндіргендей қап-қара боп түнеріп, қатулы еді. Әрине, Ырысбектің қорасындағы тобылғыны мектепке тасып алғанымыз үшін ол бізге ызалы. Дәл қазір қолына жалғыз-жарым түскенімізді итше тепкілеп аямайтыны анық. Сондықтан біз оның үйінің қасынан жұбымызды жазбай топтасып өттік. Ол біздерге қарап жұдырығын түйіп:
− Сатқындар! — деді кіжініп.
Осылайша екі-үш күнге дейін мектепке топтасып барып, топтасып қайтып жүрдік. Ойынды да үйлеріміздің төңірегінде ойнаймыз. Әжібектен қол үзіп алғанымызға өкінеміз де, бірақ оның алдына баруға және де батылымыз бармайды. Сабап тастайды деп қорқамыз.
Үшінші күні сабақ арасындағы үзіліс кезінде мектеп алдына Әжібектің өзі келді. Қапелімде не істерімізді білмей абдырап сасып қалған біздерге ыржия қарап:
− Әй, көк милар, мен сендерді кешірдім. Ойлап қарасам сендердікі дұрыс екен,- деді тісінің арасынан сыздықтата түкіріп қойып.- Оқу үшін ағайынмен де ренжісуге тура келеді. Ал сендер болсаңдар отынды оқу үшін алдыңдар ғой.
Әжібектің өзінің іздеп кеп татуласқанына біз де қатты қуандық. Оны ортамызға ала тұрып өтіп жатқан сабақтарымызды, естіген-білген жаңалықтарымызды айтып, көңіл кірбіңін жазғандай боп қалдық. Қоңырау қағылып, біз келесі сабаққа кірерде ол:
− Сендерсіз көңілсіз екен. Сабақтан босаған кездеріңде үйге келсеңдерші,- деп шақырды.
Енді біз сабақтан кейін қолымыз босай қалса, бұрынғы әдетімізше Әжібектің үйін төңіректеп, соның бастауымен ойнайтын дағдылы ойындарымызды қайта ойнай бастадық. Біртіндеп ол бізге әмірін жүргізуді қайта бастады.
Бірде оның үйінде бес-алты бала тығылып ап темекі тарттық. Бір-бір шылымды тартып болғанша түтінді ішке қалай жұтуды, одан оны бұрқылдатып қос танаудан қалай шығаруды бір-бірімізге көрсетіп, қызыққа батып отырдық. Кейбіреуіміз әжептәуір үйреніп те қалған екенбіз. Түтінді қос танаудан Әжібектің өзінен қалыспай бұрқыратып шығарамыз. Онымызға Әжібек мәз-мейрам боп қуанады.
− Ой, маладес!.. Міне, нағыз шылымшы! — деді қолпаштай мақтап. Бір шылымды тауысқанша бір-бірімізге өнерімізді толық көрсетіп, үлгере алмай қалғандай да болдық.
− Мен шылым тартуды үйрендім.
− Мен де үйрендім. Қалай тартқанымды Әжібектің өзі көрді ғой.
− Шіркін, тағы бір шылым болса,- десіп даурыға бастадық.
Бір-бір шылымдық темекі бергеннен кейін қабының аузын мықтап байлап қоятын Әжібек біздің мына сөздерімізден кейін шыдай алмай кетті-ау деймін:
− Әй, сендерден аяғанымды ит жесінші,- деп, қабының аузын қайтадан шешті.- Сендер темекі орай алмайсыңдар, жартысын рәсуа ғып шашып аласыңдар. Сондықтан, дабай, қағазды әуелі ешкі сирақ етіп дайындап орап алыңдар!
Біз енді Әжібектің өзі көрсеткендей етіп, қағаздан ешкі сирақ етіп орап алдық. Бұлай орау оңай екен. Сол ешкі сирақты толтыра-толтыра темекі салынды. Ал кеп түтінді бұрқылдата сорып, жарыса тарттық. Алғашқы күндердегідей емес, темекінің түтіні кеңсірігімізді онша ашытпайды, қақалып-шашалмаймыз да, сорып ап ішімізге жұтамыз да, онан соң бұрқыратып танауымыздан шығарамыз. Бір рақат, шылымды сөйтіп тартып отырғанда, өзімізді есейген, дардай адам сезінеміз. Үлкен жігіт болғанымыздың белгісі-ау дегендей, әрқайсымыз қоқиланып қоямыз. Міне, ешкі сирақты да тартып бітірдік. Қызды-қызды боп отырған Әжібек өзі бастап тағы да бір-бір ешкі сирақты орап алдық, тағы да темекі тартудың өнерін кезектесе көрсетіп бұрқылдатып кеттік. Екінші ешкі сирақ бітуге таяған кезде, көз алдым, отырған балалар, бүкіл үйдің іші айнала бастағандай болды, екі қулағым шуылдап, балалардың сөзі алыстан күңгірлеп естілді. Ұйқым келген сияқты, қалғи бастаған сияқты болам, жантайып жатқым келеді… Алыстан талып естілген күңгір-күңгір сөз… дауыл жел соққан толассыз бір шуыл… «Ыш-ш…» Мұнан әрі ұйықтап кеткен болуым керек, ештеңені білмеймін.
Көзімді ашқанымда, үйде жатыр екем. Әжем басымды көтеріп тостағанмен бірдеңе ұрттатып отыр, дәмін біле алмаймын, әйтеуір, салқын сусын екенін сезем, кеңірдегім, сарайым ашылып сала берді. Түу, қандай жақсы сусын еді. Әжемнің ерні жыбыр-жыбыр еткені болмаса, үнсіз отырған сияқты еді, жаңағы салқын сусыннан кейін біртіндеп оның сөйлеп отырғаны құлағыма жетті.
− Құлыным… қозым… тағы да жұтшы…- дейтін сияқты. Тағы да жұтайын десем, әлгіндегі көкірек сарайымды ашқан рақат сусын лездің арасында жүрегімді айнытып, астан-кестен ете бастаған, лоқсытып кейін қарай теуіп жатыр. Аузыма ыстық іртік боп қайта құйылып сыртқа атылды…
Осылайша неше күн қиналғаным есімде жоқ. Басымды кетерін бетім бері қараған кезде, үйге Әнипа апай келіп отыр екен. Алақанымен менің маңдайымды ұстап көрді де:
− Әлі де ыстығы бар екен,- деді әжеме қарап.- Сүт бере беріңіз. Әбден уланып қалған.
− Басқа балалар қалай екен? — деп сұраған әжем.
− Олардың да хәлдері ауыр. Екеуі мына Қанат құсап көздерін бүгін ашты, екеуі әлі талықсып жатыр.
− Әлгі Әжібек ше?
− Мыналарға қарағанда ересек емес пе, ол басын кеше көтерді. Батырың енді қайтып темекіге қарамастай болған сияқты.
− Япырай десеңші, бәрін бастап жүрген сол ғой.
− Ол өзі де оңбай уланыпты,- деп Әнипа апай кетуге ыңғайланды.
− Ал, әже, қорықпаңыз, балаңыз бірер күнде тұрып кетеді. Тек әбден айығып тәуір болмайынша, мектепке жібермеңіз.
− Жарайды, қарағым,- деді әжем оны шығарып бара жатып.
Сөйтіп, Әжібекке ілесеміз деп темекіге уланып ауырып, бір аптадай оқудан қалдық. Оның есесіне сол темекіден уланған балалар содан қайтып еш уақыт аузымызға темекі алмайтын болдық. Бұл — өмірдің өзі оқытқан ащы сабағының бірі еді.

БОРАН

Нәзира әпкемнің станцияға астық тартып кеткеніне бір аптадан асты. Күзде күн жылы, жер қарада астық тартқандар өгіз арбамен станциядан төрт күнде оралатын, ал қазір қыс кезінде өгіз шанамен алты-жеті күн жүріп әзер оралады. Кешеден бері боран соғып тұр. Біздің жақтың бораны белгілі ғой, бір соқса төрт күнсіз, яки апта бойы басылмайды, қора іргесіне кеп жер тырмалаған аш қасқырдай ұлып тұрып алады. Мұндай күндері үйдің іші қоңырқай күңгірт тартып кетеді. Көңілсіз-ақ. Қай мезгіл болғанын айырудан қаламыз: терезеден жарық түскенде — таңның атқанын, қараңғылық түскенде — батқанын білеміз. Екі терезенің бірін (жел жақ беттегісін) әжем ескі көрпемен қымтап бітеп тастаған, ал қалған жалғыз қабат терезенің әйнегіне қалыңдығы бір елі қырау тұрады, кішкентай балалар көзді ала бере тырналап соның қарын жейді. Онан соң жақ жүндері үрпиісіп дірдектеп, күрк-күрк жөтеледі. Бір жақсысы сабан көп, ертеден кешке дейін пеш алдына қыздырына отырып от жаққаннан болу керек, абырой болғанда балалардың ешқайсысы ауырмайды. От жаға отырып сабан арасынан шала бастырылған масақтарды тереміз. Әжеміз ұзақты күнге жүн түтіп әскерге жіберілетін қолғаптық-шұлықтық жіп иіреді. Сырттан естілген әрбір тықырға елегізіп:
− Әлгі сорлы қай жерде жүр екен? — дейді жолда жүрген Нәзира әпкемнің жайын ойлап.-Тірі ме екен, әлде мына боранда бір жерде ұшып өліп қалды ма?! Е, алла…
Әжемнің бұл қайғысы біздің санамызға онша кіре қоймайды. Өйткені далада жүрген, әсіресе станцияға астық тарта кеткен адам біздіңше дін аман жүруі тиіс сияқты, ол үшін қайғыру бекершілік. Біз үшін үйдегі, көз алдымыздағы жағдай ғана көңілге қонады. Мысалы, Нәзира әпкем кетерінде, бізге азық етуге бір аптаға жетерлік етіп бидай қалдырып кеткен, содан күнде ертеңгілік әрқайсымызға екі қос уыс (менің қос уысыммен) мөлшерінде бидай өлшеп аламыз да соны қуырып, қол диірменге тартып бір күнге азық етеміз. Әрине, қарнымыз шала құрсақ қана тояды. Бірақ соған үйреніп алғанбыз, қанағат қыламыз. Бір күнге әлгі. мөлшерден көп қуыруға әсте болмайды, өйткені артық қуырылған бидай болса жеп қоюымыз мүмкін, сөйтіп, бір аптаға бөлінген азығымызды тез бітіріп алсақ, Нәзира әпкем қайтып оралғанша, ашығып қалуымыз мүмкін. Сондықтан Нәзира әпкем кетерінде, маған таптап-таптап тапсырып кеткен:
− Мына кішкентайлар жыласа, әжем шыдай алмай жегізіп қоюы мүмкін. Сенің ақылың бар ғой, Қанатай, бидайды үнемдеп, күнделікті жейтіндей етіп қана қуыратын болыңдар. Азықтарыңды тез тауысып алып, ашығып қап жүрмеңдер,- деген. Әпкемнің сол тапсырмасын мүлтіксіз орындауға тырысам.
Қырсық болғанда екі-үш күннен бері әжем ауырып қалды. Осыдан он шақты күн бұрын станцияға жөнелтілетін астықты тазаласамыз деп ауылдың кемпірлері тас қоймада ертеден кешке дейін бидай ұшыруға көмектескен. Әжем сол кемпірлердің ен ортасында айрықша пысықсынып кетіп еді, сонда суық тисе керек. Кеше ыңқылдай жүрсе де бидайды өзі қуырып беріп еді, бүгін ертеден бері басын көтере алмай жатыр. Денесі лапылдап жанып, ыстығы көтеріліп, қатты ыңқылдайды. Ертеңгісін мен қайнатып берген ақ су — шайды да іше алмады.
− Бәлкім, кішкене оранып жатып терлесем, тұрып кетермін,- деп тарс бүркеніп, үйдегі қалың көрпелерді сыртынан қымтап жапқызған. Терлеп жатыр.
Түс боп қалды, бірақ әзірге әжем тұра алатын емес. Кішкене балалар не істерлерін білмей, біресе пештің алдына үймелей отырып от жағып, масақ теріп, біресе терезенің алдына барып әйнекке тұрған қалың қырауды тырмалап, сыртқа сығалап сең соққандай күйде.
− Әжем өліп қалмай ма? — дейді Жанар көзі жасаурап.
− Қой, жаман сөз айтпа! — деп Болат оған жекіп тастайды.
«Шынында да, әжем өліп қалмай ма» деген ой келгенде, менің де зәре-құтым ұшады. Бірде Нұрсұлудың шешесіне оның: «Жылым — мешін, сонда биыл мүшел жастамын, жетпістің үшеуіндемін, қатер жастамын…» — деп айтқанын естігем. Демек, өзі қауіптенсе, өліп қалуы да мүмкін ғой. Онда біз де тегіс қырылып қаламыз ғой. Бұл ойымды онан әрі өрбітуге дәтім шыдамайды. Дереу басқа бірдеңелерді ойлағым келеді.
Әдетте, күн ашықта мектепте сабақта болып, үзіліс кезінде балалармен алыс-жұлыс ойнап жүріп ештеңені ойлауға да, жабығып мұңаюға да мұршаң болмайды. Ал мынадай боранды күндері ертеден кешке дейін үйде қамалып отырғаннан өткен қасірет жоқ шығар. Мұндай күндері мектепте сабақ болмайды.
Әнипа апай: «Боранды күні мектепке келмеңдер, сабақ болмайды»,- деген алғашқы күн-ақ.
Міне, екі күн болды, қамалып үйде отырғаныма. Тыстан «у-у…» — деп ұлыған боран үні естіледі, сыртқы есікті жұлқылап, сарт-сұрт еткізіп қағып қояды. Осындай күндері ішқұсаланып, не істерімді білмей жабығып, боранға қосыла ұлып жылағым келеді. Көкемді есіме алам, әскерге кетерінде оны шығарып салып тұрып әжем де, апам да, Нәзира әпкем де жылап еді, тек мен ғана жыламап едім. Сөйтсем, жылаудың не екенін білмеген екем ғой. Оның соғыстан қайтпайтынын да түсінбеппін. Енді, міне, сонда жыламағаныма өкінем. Бәлкім, мен де жылағанымда, көз жасымды көріп оққа ұшпас па еді… Апамды есіме алам: ауылда жүріп-ақ, ауырмай-сырқамай, қапыда ұры-қара біреулердің қолынан қаза тапқаны өкінішті-ақ. Әттең, қасында көкем болса ғой, сонда кім қолын көтерер еді оған… Шіркін, апам!.. Осы күні әркімнен көрген жәбір-жапамды айтып, шағынып жылағым келеді.
Aпа… Апа…
Көзіме кептелген ыстық жасты ешкімге білдірмей ысырып тастап, енді көңілімді басқа жаққа аударғым келеді. «Жә, қайғыра бергеннен түк өнбейді,- деп қоям әжемнің сөзін қайталап.- Белді бекем буып бәріне де шыдау керек. Тіршілік ету керек…» Иә, тіршілік ету керек. Сабағымды оқиын онан да. Үйге берілген тапсырмаларды тағы бір қайталап шығайын. Оқу құралдарымыз жоқ болғандықтан, Әнипа апай үйге берілген тапсырмаларды тегіс класс тақтасына жазатын да, біз көшіріп алатынбыз. Енді сол тапсырмалар жазылған ескі кітап, газет-журналдар қиындыларын (дәптер деген бізде атымен болмайтын да сабағымызды ескі кітап, газет-журналдардың беттеріне жазатынбыз) қолыма алып қайталай бастағаным сол еді, пеш алдында отырған Болат пен Жанат, Жанар үшеуі ойындарын қоя сала елеңдесіп құлақтарын менің күбірлеп оқыған сабағыма тоса қапты. Ыза боп кеттім.
− Неменеге елеңдей қалдыңдар?! Отырыңдар жайларыңа! — дедім ашуланып.
− Біз жайша… әлгі, нетіп…- деді Болат міңгірлеп.
− Біз жайша…- деді Жанат та оның сөзін қайталап.
− Біз жайша…- дейді Жанар да.
Қалай күйіп-піспессің. Өзің көңілің құлазып, не істеріңді білмей, бір ауық сабағыңды алданыш етейін десең, оны да мына кішкентайлар қитығыңа тиіп оқытпайды. Үйге берілген тапсырмаларды ертеден кешке дейін бір күн емес, бірнеше күн қайта-қайта оқи берген соң, өзім ғана емес, інілерім мен қарындасым да жаттап алған еді. Құлақтарына сіңгені сонша, ойын үстінде бір-біріне: «Төрт жердегі төртім қанша?», немесе: «Зат есім дегеніміз не?» — деп сұрақ қойып, оған өздері жарыса жауап беріп жатады. Олардың мұнысы маған мені мазақтағандай әсер етеді. Енді қалай, менің әлдеқандай боп қоқиланып, өзімше инемен құдық қазғандай білімді үлкен қиналыспен тер төгіп оқып жүрмін дегенімді қайтейін, мына үшеуі пештің алдында ойнап отырып-ақ оп-оңай қағып жаттап ала қояды. Мен үшін сабақ оқу, ал бұлар үшін жай ойын. Соған мен өлердей намыстанам, ыза болам. Қазір де үшеуі мен қай сабақты қайталар екен дегендей маған елеңдеп қарай қапты.
− Отырыңдар жайларыңа,- дедім зеки қайталап. Үшеуі тым-тырыс пеш алдындағы сабанға отыра-отыра кетті.
Мен күбірлеп сабағымды қайталауға кірістім. «Шіркін, оқулықтарым болса ғой, осындай боранды күндері бастан-аяқ оқып жаттай берер ем. Сонда мына кішкентайлар ілесе жаттамақ түгілі, бір сөзімді ұғудан да қалар еді. Әйтпесе ғой, немене, бір жаттап алғаныңды қайталай берген де мезі ғып жібереді екен.
− Қанатай, күнім…- деді осы кезде тарс бүркеніп жатқан әжем даусы әзер шығып,- менің жағдайым болатын емес… мына кішкентайлардың қарнын ашырып алма, қарғам… сенің есің бар ғой, тіршілік жаса…
− Мақұл, әже.
Дереу төсектің астындағы ала дорбаны алып шықтым. Қазандағы қайнап тұрған суды шәугімге құйып алып ішін тазарттым да, Болатқа от жаққыздым, онан соң әжемше: «Біссімілдә» деп қос уыстап бидайдан қызып тұрған қазанға сала бастадым. Артық та емес, кем де емес дәл мөлшерлеп әрқайсымызға екі қос уыс өлшеп салғам. Жарты қазандай болды. Қызып тұрған қазанға түскен бидай сәлден кейін тамшылай бастаған ақ жауындай ақырындап сытырлай бастады. Оны араластырып тұру керектігі есіме түсіп дереу кәкпірді іздегем, кәне, таба алсамшы, қазандықтың мойнында да, ыдыс-аяқтар тұратын шкафта да кәкпір жоқ. Бидайлардың сытыры көбейіп барады, сасқанымнан дәу ағаш ожауды жұлып ап сонымен араластыруыма тура келді. Сабы добалдай жуан ожау қазандағы бидайды араластыруға мұндай қолайсыз болар ма, жайлап араластырайын десем бидайға батпайды да, ал күш салып қаттырақ бұлғасам бидай қазанның ернеуінен шашыла бастайды. Бидай қуырудың мұндай қиын екенін кім білген. Қазанның ыстық табы бетімді шарпып, ожау ұстаған қолымды күйдіре жаздайды, сондықтан ожауды екі қолыма кезек-кезек алмастырып ұстап араластырам. От жағып отырған Болат:
− Бидайды төкпесеңші,- деп безектейді.
Төкпей араластырайын десем, ожауды солақай қолмен ұстау тіптен икемсіз, қолымның күші жетпейді, ал қазанның түбі күйіп барады. Енді бір сәт піскен болу керек, бидайдың сілекей шұбыртқан тәтті иісі бұрқырап кетті. Қазаннан көз алмай телміре қарап тұрған Жанат пен Жанарға:
− Тез, тегешті әкеліңдер! — деп бұйырдым.
− Тегеш қайда? — деді сасып қалған Жанат.
− Мен қайдан білейін, іздеп тап. Бол, тез, бидай күйіп кетеді, енді.
Күні бұрын бәрін дайындап қоймағандықтан, бір-бірімізбен қақтығыса-соқтығыса, қай ыдыстың қайда екенін білмей, үйдің ішін зыр жүгіре айналып жүріп тегешті тапқанымызша, қазаннан қайнаған судан көтерілетін бу тәрізді бұрқырап ыстық жалын шыға бастады. Жалма-жан асып-сасып әлгі добалдай ожаумен қуырылған бидайды түсіргенімше, біразы шашылып, ал соңғы жағы қап-қара боп күйіп, кішкентай қара қоңыздар құсап кетті.
− Әй, Қанатай, балам, бидайың күйіп кетті ғой,- деді тарс бүркеніп жатқан әжем де шыдай алмай басын көтеріп.
− Ештеңе етпейді, онша көп күйген жоқ,- деп қойдым.
− Қазаның жарылып кетпесін, ақырындап су құйып қой.
− Жарайды.
Шар еткізіп қазанға су құйып қойдым.
Енді байқадым, үйдің іші көк түтінденіп күйік сасып кетіпті. Сәл есікті ашып алуға тура келді.
− Анау күйген бидайлардың бәрін мен жеп қоям,- деді Жанат сілекейін жұтынып.
− Мен жеймін,- деп Жанар таласа түсті.
− Тиыш тұрыңдар, бәріміз бірге жейміз,- деді Болат үлкендігін білдіріп, онан соң саған қарап: — Сөйтеміз ғой, Қанат? — деген.
Қуырылған бидайдың үстіңгі жағындағы қап-қара қоңыз боп кеткен бір тостағандай бидайды қайтерімді білмей тұрғам, кішкене балалардың мына сөздерінен кейін тегеш ішіне тегіс араластырып жібердім.
− Иә, бәріміз бірге жейміз,- дедім.
Осы сәт әжем басын қайта көтеріп:
− Әй, балам, бидайыңды күйдіріп алдың-ау, ә,- деді ыңқылдай сөйлеп.
− Аздап қана күйді.
− Әже, біз ол күйгендерін де жеп қоямыз,- деген Жанат айқайлай сөйлеп.
− Жемеңдер, іштеріңді ауыртады,- деді әжем даусын қатайтып.- Күйген бидайдан тазартып барып тартыңдар диірменге.
− Мақұл, әже.
Енді тегештегі ыстық бидайды үстел үстіне төгіп, төртеуміз төрт жағынан отыра қалдық та, әлгіндегі өзім араластырған қара қоңыз күйіктерді бір-бірлеп бөліп теруге кірістік. Сілекейіміз шұбыра отырып аузымызға бір дән салмастан бар ынтамызбен тазалап отырмыз.
− Жанар, жеме күйген бидайды,- дейді бір кез Болат.
− Мен жегем жоқ.
− Кәне, аузыңды ашшы?
− Міне, көр, а-а…
− Әне, тілің мен тістерің қап-қара көмір боп тұр ғой.
− Мен жегем жоқ. Бір күйік бидайдың өзі аузыма түсіп кетті,- деп ақталды Жанар.
− Жемеңдер, іштерің ауырады. Қазір тазартып болған соң, диірменге тартып, талқан етіп сүтке шылап жейміз,- деймін мен үлкендігімді білдіріп. Ал өзім іштей: «Осы күйік бидайды жегеннен менің ішім ауырмас еді»,- деп тамсанып қоям.
Тазартып тас диірменге тартқаннан кейінгі талқанымыздың түрі құмдауыт жердің күлгін топырағындай болды. Бір кесе ыстық суға жарты кесе сүт қосып шылағаннан кейін, дәмі тіл үйіргендей тәп-тәтті боп шыға келді. Әжемді тұрғызып үстел басына шайға отырғызғанбыз, көзі кіртиіп шылаған талқанымыздың түріне үңіле қарады да:
− Балам-ай, қатты күйдіріп апсың-ау,- деді.
− Күйсе де тәтті,- деп, Жанар талқанды асай түсіп, шаң жуытар емес.
− Тәтті болса жеңдер онда, жұтқан жұтамас,- деп қойды әжем, өзі аздап сүт қатып отырып, тұз салып ақ сүт шайды ішуге кірісті. Бүйтіп шай ішкені әжемнің тәуір болайын дегені. Сәлден кейін маңдайы тершіп, құрыстары тарағандай реңі кірейін деді. Аузына басқа нәр салмастан бір шәугім ыстық су мен қалған жарты кесе сүтті терлеп-тепшіп отырып тауысқанша, әжем де тыңайып тәуірленіп қалған сияқты болды. Біз әжеміздің сыбағасын да өзіміз жеп, ар жағымызға ел қонып қунақтап қалғанбыз. Кенет Жанар әжеме қарай жалт бұрылып, оның айғыз-айғыз тер аққан жүзінен кішкентай алақанымен еркелей сипады да:
− Әже, енді тәуір болдың ба, өлмейсің бе? — деді.
Әжем күліп жіберді және рақаттанып ұзақ күлді.
− Өлмеймін,- деді Жанардың кекіл шашынан иіскеп қойып.- Сендерді жеткізбей неге өлейін. Өлмеймін.
− Ур-ра, әжем өлмейді,- деп қарны тойған Жанат үстел шетінде шалқасынан жатқан күйде аяғын тыпырлатты.
Өстіп көңіліміздің кем-кетігі жазылғандай боп қуанышты бір шақта отырғанымызда, ауыз үйге аяғын дүрс-дүрс қағып біреу кірді. Болат ұшып тұрып есік ашқан, Зибаш екен. Станцияға Нәзира әпкеммен бірге астық тарта кеткен.
− Әже Нәзираның өгіздері болдырып жолда қалды, Жарбұлақтың тұсында,- деді. Өзінің өне бойы сірескен қар, сықырлап тұр, иегі-иегіне тимей сақылдап, сөйлеуге аузы әзер келіп тұр, әбден тоңған.
− Не дейді?! Жалғыз қалды ма?! — деді жан даусы шыққан әжем.
− Қасында Манар бар. Біз алдыңғы екі шана ауылға хабар берейік деп озып кеттік те, олар екі шана кейіндеп қалды.
− Ойбай, өлді десеңші онда, мына боранда!.. Ойбай…- деп әжем ойбайлай жөнелді.-Құдай-ау, ендігі көп көргенің сол ма еді?! Неден жазып едім саған, осынша сор маңдай ететіндей… Қанат-ау, неғып тұрсың, ойбай, жүгірсеңші Байдалыға! — деп кеп, есім шығып сілейіп тұрған мені жұлқылады.
Зибаш кетуге ыңғайланған, үстіме ілінгенді кие сап оған ілесе мен де сыртқа шықтым.
− Сен Байдалының үйіне бар,- деді Зибаш дірдектеген өгіздерін бас жібінен жетелей тұрып.- Қора жақта жүрсе, мен өзім айтам ғой.
Дала әлем-тапырық боп, боран өршелене соғып тұр. Бұ неғылған таусылмайтын қар, бұ не деген басылмайтын боран. Сірә, аспанның түбі түсіп кеткен шығар. Ұйтқыған қар лезде қойны-қоншымды кеулеп дірдектетіп жіберді. Байдалы шалдың үйіне қарай қалың қарды кешіп сүріне-қабына жүгіре жөнелдім. Оппа қарға малтығып екі-үш рет оңқа-шоңқа құлап та алдым. Байдалы шал үйінде жоқ екен, Көлбай керең екеуі кешеден бері мал жақта жүрген көрінеді.
Үйге қайтып оралғам. Әжем сол әлгіндегі құдайға біресе налып, біресе жалбарынып, зар еңіреген күйінде байыз таба алмай жүр екен. Оған қосылып кішкене балалар да тұс-тұстан ұлардай шулап жылап тұр. Осының бәрін көріп үйде отыру мүмкін емес еді. Менен өзге бас көтерер Нәзира әпкемді іздеп шығар ешкімнің жоғы белгілі. Өгіздері болдырып жолда қалғанын ести отырып, біліп отырып, еш әрекетсіз қол қусырып қалай ғана отыра алам. Алдынан шығуым керек, іздеуім керек. Мен Жарбұлаққа баратынымды айтқам.
− Мына боранда сені қалай жалғыз жіберем?! — деп, әжем онан әрмен ойбай салды. Менің дегенімнен қайтпасымды көріп, енді өзі де киіне бастады.
− Өзің ауырып тұрсың, қазір суыққа шықсаң мүлдем жатып қаласың ғой,- деген менің сөзімді тыңдаған да жоқ.
− Сен екеуіңнің жолыңда мен өліп, неге құрбандықтарың болмаймын,- деп бой бермеді.
Жылай жүріп өзі де киінді, мені де жылылап киіндірді, қолымызға бір-бір таяқ алып, Нәзира әпкемді іздеуге шықтық. Екі шақырымдағы Жарбұлаққа мынадай ат құлағы көрінбейтін боранда барамыз деп жүрген әжем екеуміздікі құр далбаса да. Есіктен аттап шыға бере-ақ, қалай жүрерімізді білмей бір-бірімізді тартқылай бастадық. Боран оң жақ шекемізден қиғаштай соғып алға аттатар емес, кейін қарай итеріп-итеріп тастайды, екеумізді қауқар көретін түрі жоқ, қаңбақша үйіреді.
− Әже! — деп айқайлаған дауыс шыққандай болды соңымыздан.
Сөйткенше болған жоқ, салт атты біреу ентелеп қуып жетті. Бектай есепші екен. Астында Нұғыман бастықтың атақты Күреңтөбел аты, иығыңа мылтық асынып, қанжығасына жем салған қоржын теңдеп апты. Жарбұлаққа бара жатқаны айтпаса да белгілі боп тұр. Сірә, бар жайды Зибаштан естіп шыққан болу керек.
− Кәне, қайтыңыздар! Нәзираға мен барып алып келем! — деді айқайлап.
− Қарағым!.. Қарағым!.. Өркенің өссін!..- деді кемсеңдеген әжем, лездің арасында бет-аузын қар тұта бастаған еді, демігіп әзер сөйледі.
Осы сәтте Бектайға менің көңілім де елжіреп сала берді. «Ағатай-ай»,- деп үзеңгісіне оралып ағыл-тегіл жылап жіберуге шақ қалдым.
− Мен бірге барайын, мінгестіре кетші,- дедім жалынып. Жолың болғыр, Бектай сөзге келген жоқ, артына мінгестіріп алды.
− Әже, адасып кетпей үйге қайт!
− Қайтам, қайтам. Жолдарың болсын!
Нұғыманның өзі мен ауданнан келген өкілдерден өзге ешкім мінбейтін, ылғи жем жеп тоқжарау тұратын Күреңтөбел құтырынып тұр екен, жануар, мына боран ойына кіріп шығар емес, осқырынып қойып қалың қарды қақ жарып омыраулай жөнелді. Бектай еңкейіп аттың жалына жабысып алды да, мен оның белінен мықтап құшақтап алдым. Жолшыл ат әлгіндегі Зибаштардың шаналарының боран бүркеп тастаған өзінің сілеміне түсіп тартып келеді. Қары жұқалау тұстарда желе жортса, қалың қарға түсіп кеткенде, орғып-орғып ытқақтайды. Сондайда мен семіз аттың тақтайдай сауырынан домалап түсіп қала жаздаймын.
− Қанат, мықтап ұстан! — деп қояды Бектай.
Сөйдейді де өзі тебініп қалады, Күреңтөбел онан әрмен ытырына жөнеледі.
Жарбұлақ — тарам-тарам сай-жыралардың тоғысқан тұсындағы табиғаттың өзі апан құсатып ойып тастаған төңірегі биік жарқабақты терең сай. Түбінде бұрқырап қайнап шығып жататын суы мол бұлақ бар. Сай-жыраларды кеулеген қалың бөргез, әредік-әредік долана ағаштары өседі. Жазда балалар долана жинауға мұнда жиі келетінбіз. Ауылдан шыға сап қара жолдың шаңын бұрқылдата жарысып ойнап кеп, ойнап қайтып жүретін жеріміз. Енді, міне, қыста Күреңтөбелдің өзімен суыт жүріп келе жатқанымызда, жеткізер емес, тіпті алыстап кеткен сияқты. Әудем жер анық көрінбейтін ақ түтекте өр мен ылдиды айырып болмайды, қай тұста келе жатырмыз. Жарбұлаққа дейін алыс па, жақын ба белгісіз. Кенет Күреңтөбел осқырып оңға қарай оқыс жалт берген, мен ұшып түсуге шақ қалдым.
− Ой, мынаған не көрінді?! — деп Бектай атты қамшымен осып жіберді. Бірақ қанша қамшылап, тебінгенмен, Күрең төбел осқырына үркіп, алға қарай баспай қойды, амал жоқ, жолдан шығып омбылай орағыта жүргенбіз, тек осы кезде ғана:
− Өй, әнең қара! — деді Бектай шошына.
Сол жағымызда анадай жерде бораннан екі құлақтарын жымырып, жер бауырлағандай боп екі қасқыр қатарласа өтіп бара жатыр екен. Сөйткенше болған жоқ, Күреңтөбел солға қарай жалт берген, енді оң жақ бүйірімізден үшінші қасқыр көрінді. Жел жақтан тағы бір-екеуінің қосарлана ұлығандары естілді, бірақ өздерін көре алмадық. Ат та, біз де дірілдеп кеттік. Қалың оппадан ыршып-ыршып секіріп кеп жолға қайта түскенбіз, мұрнымызға ауыр бір күйіктің иісі келді. Күреңтөбел сол күйік шыққам жаққа қарай ышқына ұмтылып кеп, кенет ішін тартып қайыра осқырынып кілт тоқтай қалған. Доғарылған бос шананың алдына кеп тоқтаппыз.
− Әне, отыр! — деді Бектай қуана дауыстап.- Әй, амансыңдар ма?!
Бектайдың тасасынан мен алдыңғы жақты көре алмадым.
− Аманбыз, аманбыз! Өздерің бізді қалай таптыңдар? — деп қуана жауап қатқан Манардың даусын таныдым.
− Түу, келгендерің қандай жақсы болды! Не істерімізді білмей отыр едік.
Енді мен де көрдім, екі бос шананың ортасында аппақ қар басқан өгіздер тұр да, өгіздердің ортасында үсті-бастары аппақ қар Нәзира әпкем мен Манар екеуі қорбаңдасып бірдеңені бықсытып жағып отыр екен. Біз қастарына кеп аттан түскенбіз. Алдарында бықсып жанып жатқан қара күйелеш бір нәрсені аударыстырып отырған Нәзира әпкем мені көріп орнынан тұрды.
− Қанатай, сенбісің?!
Келіп құшақтаған болды. Әбден тоңған екен, дірдектеп өз қолы өзінің икеміне келер емес. Бектай қоржындағы жемді түсірген. Төрт өгіздің үшеуі дірдектеп түрегеп тұр да, біреуі жатыр екен, кәдімгі Нәзира әпкем жегіп жүрген көк қасқа өгіз. Үш өгіздің алдына қоржынның бір басындағы жемді төгіп, қоржынның екінші басындағы жемді көк қасқа өгіздің алдына қойдық.
− Жей ғой, қасқам, жем жеші,- деп өзі дірдек қаққан Нәзира әпкем жемнен қос уыстап алып көкқасқаның аузына тосқан. Байғұс Көкқасқа сол аузына тосқан жемді жеуге шамасы зорға келді. Осы кезде әуелі сол жағымыздан, оған қосыла іле-шала оң жағымыздан қасқырлар ұлыған. Бораннан өздері көрінбейді, бірақ ұлығандары тым жақыннан естіліп тұр. Күреңтөбел тіптен тыпыршып кетті. Айнала қасқыр қаптап кеткендей біз де үрейленіп қалдық.
− Бағана бұлар бізді қоршаған, өзіміз де, өгіздер де зәреміз зәр түбімізге кетіп, жаман қорықтық,- деді Манар сөніңкірей бастаған бықсықты қайта аударыстырып.- От жағуымызға тура келді.- Енді байқадық, бықсытып жағып отырғандары станцияға астық қаптап апарған қаптары екен. Және шананың жақтау ағашының бір басын сол бықсыған қаптардың арасына тығып қойыпты.- Мына ағаштың басын тұтандырып ап қудым.
− Мына жерде жаңа үшеуін көрдік,- деген Бектай.
− Сендер үшеуін ғана көрдіңдер ме, өздері бесеу болатын.
Бізді төңіректеп жүргендері ғой. Олар со кештің түсуін күтеді енді,- деді Манар.
− Жей ғой, қасқам… жей ғой…- дейді даусы дір-дір еткен Нәзира әпкем көк қасқа өгізін балаша мүсіркеп. Әлгіндегідей емес, тамағынан аздап талшық өткеннен кейін, көк қасқа өгізге жан кірейін деді, сәлден кейін жем жеп дұрыстала бастады.
− Қанат, мә, сен Күреңтөбелді мықтап ұстап тұр,- деп Бектай боран өтінде тықыршыған аттың шылбырын маған ұстатты да, өзі от жағуға кірісті. Шананың жақтау ағаштарын тепкілеп жүріп сындырып, оларды бықсып жатқан қаптардың арасына салып, бораннан қалқалай отырып үрлеп, отты кәдімгідей тұтатқан. Қу ағаш лаулап жана бастады.