Жабайы алма - 07

− Тфу!.. Кеще!.. Менімен ақылдаспайсың ба әуелі. Түу, енді қайтейін-ай! Ішім удай ашып кетті-ау!.. Сары майдай сақтап, сыртынан күзетіп жүргенімде… Ал енді не болады?.. Не болады?..
− Оны неғыласың күзетіп? Кімге сақтамақсың? Күйеуі болса қара қағаз келген…
− Мынаның көкуін-ай ей! — деп Әжібек мүлде күйініп кетті.- Немене, сонда мен адам емеспін бе сеніңше?!. Немене, мен Зибашты сүйіп, ғашық болсам аузым қисайып қала ма?!.
− Сен… Сен кішкентайсың ғой әлі.
− Өспейім бе екем, ей ақымақ-ау!..
− Мен қайдан білейін.
− Бәсе, сен қайдан білуші ең, сен нені білуші ең!.. Дабай, үстіңе, аяғыңа бірдеңе киіп шық! Екеулеп іздейміз.
− Кімді?
− Зибашты. Бүгін кешкісін ол үйіне қайтқан жоқ. Дәуде болса Ырысбек оны бір жерде ұстап, басын айналдырып отыр…
Мен үйге кіріп тез ғана киініп шықтым. Күздің кеші қоңыр салқын болатын. Ымырт үйіріліп, қас қарайыпты. Екеуміз құстай ұшып ең әуелі Ырысбектің үйіне келдік. Ырысбек жоқ. Дүрия жұмыстан қайтып, оның кешкі тамағын әзірлеп қойып елегізе күтіп отыр екен, қайда кеткенін білмейді. Ол үйден шығысымен Әжібек сәл ойланып алды да:
− Қорықпайтын болсаң жүр! Не де болса, анау шеттегі жылқы қамайтын тас қораға барайық! — деді. Тартып кеттік.
Долбарымыз дәл боп шықты. Зибаштың өгіз арбасы осы қораның алдында тұр екен. Әжібек екеуміз сыртынан айналып кеп, қораның төбесіне шықтық. Сабаны түсіп қалған ашықтау тұсынан қораның ішіне құлақ тосқанбыз. Ырысбек пен Зибаштың сөздері ап-анық естілді.
− Ырысбек-ау, ұят қой ел-жұрттан. Қойшы, жіберші!.. Мұның не сенің шынымен-ақ зорламақсың ба?! — дейді Зибаш.
− Зорлаймын,- дейді Ырысбек.
− Мен сені адам деп шықтым ғой, Темірдің досы деп шықтым. Мұның қалай енді?! Қойшы, босатшы!.. Мен аттан салам ендеше.
− Аттандап көр!.. Кәне, аттандашы…
− Егер аттандаса барып ара түсеміз,- деді Әжібек құлағыма сыбырлап.
Бірақ Зибаш аттандаған жоқ, қайта сыңғырлап күліп жіберді.
− Қытығым келеді, Ырысбек, ағатай, қойшы енді… Ұяла-мы-ы-н…
Мұнан әрі екеуі де сыбырлап сөйлесе бастады.
− Ал көрдің ғой! — деді Әжібек қайтадан маған ызаланып,- Ақымақ!.. Осы қазір итеріп жіберейін бе, екеуінің үстіне!.. Әкеңнің… иттер…
Әжібек ызақорланып жылап жіберді де, жерге секіріп түсіп кетті. Мен соңынан секірдім. Бірақ ол маған қарамастан ауылға қарай жүгіре жөнелді. Қуа жүгіріп едім ілесе алмадым, қараңғыда екі-үш рет сүрініп, ұшып түсе жаздадым.
− Әжібек! Әжібек! — деп дауыстап едім, жауап болмады.
Үйге қайттым. Көңілім сынып, торығып келем. Ырысбекті де, Зибашты да өлердей жек көріп, өз-өзімнен булығып келем. Бір түрлі ызалану, қорлану бар бойымда. Айқай сап екеуін де дүниедегі ең жаман, лас сөздермен боқтағым келеді…
Ертеңіне мен төсектен тұрмай жатып Әжібек келді үйге.
Әдеттегісіндей ыржиып күлмейді, өңі сынық.
− Қанат, мен дегендерің бүгіннен бастап Ырысбектің үйіне жоламаңдар,- деді.- Әнеу күні сен дұрыс айтыпсың ол деген жауыз адам екен. Кездескен балалардың бәріне мен де айтайын, сен де айт.
Мен үнсіз басымды изедім.
Екі күннен кейін, ата-енесін еңіретіп жылатып, Зибаш Ырысбектің үйіне көшті, ал Дүрия зар еңіреп, жылап Көлбай кереңнің үйіне барды, Әпіш жылап-сықтап, көрпе-жастығын арқалап сиыр фермаға кетті.

2

Сабақтан келсем, Нәзира әпкем үйден сусын алып, қырманға қайта кеткелі тұр екен. Мені көріп қуанып қалды.
− Жақсы болды ғой, сені апам ертіп кел деп еді,- деді.- Кәне, тез тамағыңды іш те, менімен бірге жүр.
− Иә, бармаймын. Мен не істеймін қырманда? — дедім, бірдеңеге жұмсаған кезде қыржия қалатын жылаңқы әдетіме басып қынжылып.
− Не істейтініңді барған соң көресің. Қыржиятын түк те жоқ! — деді Нәзира әпкем құдды апамша дікілдей ұрсып.- Ырысбек пен Әжібекке ілесіп әбден бетіңмен кетіп болдың ғой. Жетеді енді! Қырманға барып, бір ауық малатастың басына мін. Сөйтіп қолқабыс ет. Немене, дардай болғаныңша сандалып көше таптап жүре бермексің бе?! Астық деген барлық участкелерде пісе қауырт бастады. Күні-түн дамыл көрмейтін қызу науқан енді туады. Адам деген жетіспей жатыр. Ал бұл деген әлдекімдерге ілесіп ап, ойыннан басқа білері жоқ. Желкеңді үзіп жіберейін бе осы!
Соңғы кездері байқап жүрмін, осы Нәзира әпкем кей-кейде апамнан мүлде айнымай кетеді: түрі де, мінезі де, даусы да, қаталдығы да, ең аяғы дікілдеп ұрысқанына дейін. Қазір де дәл апам сияқты ұрсып тұр. Жо, мұндай кезінде оған қарсыласып абырой таппайсың. Дойырлығы ұстап ұрады да тастайды. Кімге шағынасың? Әжеме айтар болсам: «Әй, Нәзира, сен бе!.. Сен!..» деп құр доңайбаттанып сес көрсетіп ұрсады да қояды, ал апама айтар болсам Нәзираның сөзін қостап, өзімді онан әрмен таяқтауы мүмкін. Сондықтан: «Бәріңнің әлің маған жетеді, бәрің маған қожасың. Қит етсем желкемді үзуге дайын тұрасыңдар!» — деп жыламсырап, біраз қомпылдадым да қойдым.
Нәзира әпкем қырманға ертіп әкелді де, айтқанындай-ақ, Байдалы шал мен Көлбай керең екеуі кезектесіп мініп жүрген малатастың басына мінгізді.
− Е, енді дұрыс болды ғой,- деді қуанып кеткен Байдалы шал.- Малатастың басына атқа жеңіл осылар мінуі керек қой. Ойбай-ау, бұларға ойын сияқты емес пе бұл. Ал Қанат, тартып ұста тізгінді. Сенің апаң өзі кәмөнес, өзі біргәдір, сондықтан оның балалары мына сендер басқаларға үлгі-өнеге көрсетіп отыруларың керек. Бүгін сенің қырманда істегеніңді көрсе, ертең басқа балалар да келеді жұмыс істеуге.
Ала көз торы ат дүңк-дүңк желіп, астықтың бауы төсеулі таптанды шеңберді айналып жүріп кетті. Соңындағы дөңбек көктас да дүңк-дүңк етіп домалап келеді. Бір айналдым шеңберді, екінші айналдым, үшінші, төртінші… тағы да айналдым, тағы да… тағы да… Әбден бір мойын боп қыржиып алған торы ат бір қалыпты дүңк-дүңк желісінен аумайды, соңындағы көктас та дүңк-дүңк домалайды. Айнала бердім, айнала бердім… сәлден кейін төңірек тегіс маған қосылып шыр көбелек айналып жөнелді.
Торы аттың желісі мұндай қатты түйдек болар ма, ішімді солқылдатып түйгіштеп жіберді, бүйірім түйнеп ауырып кетті. Далбасалап, аз да болса себі болар деп ердің қасынан ұстап алдым, бірақ түймештеген дүңк-дүңк желіс ес таптырар емес, мүлде берекемді қашырды. Осы кезде:
− Әй, жығылып қалма! — деген Байдалы шалдың даусы алыстан жер түбінен жеткендей болды.
Тістеніп көзімді жұмдым, бәрібір дүние тегіс айналып тұр. Қайта-қайта құлап бара жатқандай болам да, шеңбердің ішкі жағына қарай қисайып, ердің қасынан қыса түсем…
− Тоқта! — деген дауыс шықты. «Уһ!» — деп аттың басын тарттым. Түу, шіркін-ай, тоқтап тұру қандай жақсы, рақат. Ішімнің түйнегені сап басылды. Тек төңірек қана әлі зыр қағып айналып тұр. Көзімді жұмып ем, бәрібір тоқталмады үйіріліп айнала берді. Ат үстінен ауып түсе жаздадым.
− Ештеңе етпейді, өсти-өсти үйренеді,- деген Байдалы шалдың сөзін құлағым шалды.-Мұндай күнімізде өзіміз жапан дүзде апталап жалғыз қалып жылқы бағушы ек.
Шеңбердегі бастырылған астықтың сабаны мен дәнін екі жаққа бөліп, сыпырып үйіп, жаңадан астық баулары төселгенше едәуір ес жиып, өзіме-өзім келіп қалдым. Үзеңгіні қысқарттырдым, астыма ескі бір көрпеше салғыздым.
Торы аттың дүңк-дүңк желісі қайта басталды. Қырмандағы у-шу құлаққа тек зың-зың, зың-зың ғана естіледі. Жұрт сөйлесіп жүр ме, әлде жамырасып жүр ме, айырып болмайды. Әйтеуір тек ішімді түйгілеу азайды, үзеңгіге аяғымды шіреп қопаң-қопаң етем, дүние тегіс тағы да шыр көбелек айналып тұр, бірақ алғашқыдағыдай емес, оған да үйренейін дедім.
− Тоқта! — деген таныс дауыс шықты.
Әбден дағдыланған торы ат өзі-ақ шеңберден шетке шығып қалт токтай қалды.
− Ой, бәрекелде, міне, жігіт болды деген осы,- деді тағы да Байдалы шал.- Тіпті көзіміз ашылып қалды ғой, көп жасағыр-ай! Әй, Нәзира, шешеңе айт, той жасасын, мына ұлының жігіт болғанына.
− Ибай-ау, қайнаға-ау, оны айтатын дәнеңе жоқ, тана тағып жіберсек болды ғой,- деді астық қаптап жүрген әйелдердің біреуі майыса сөйлеп.
− Иә, сөйтелік. Әй, қатын, қалтаңда танаң бар ма?
− Тесік тиын да жарайды емес пе?
− Жарайды ғой, әкеші кәне!
− Менің қалтамда бір моншақ жүруші еді.
− Әкел моншағыңды да, тана ғып тағуға жарай береді.
Сөйтіп, қырмандағы әйелдер кеу-кеулесіп тесік тиындарын, тана-моншақтарын жинап, менің қарсылығыма қарамастан омырауыма, етегіме тізілтіп тігіп тастады.
− Ал енді шешең той жасамай көрсін.
− Бәсе, кешеден бері иегім қышып жүр еді, бригадир жеңешемнің үйінен бір тоятын болдым.
− Өзі қайда жүр, шешесі?
− Орақшылар жаққа кеткен.
Әйелдердің қоршауынан Байдалы шал кеп айырып алды.
− Әй, шырақтарым, болды енді, жұмысты тоқтатпаңдар,- деді.
Торы атты тебініп қап, шеңберге түсіп дүңк-дүңк желе жөнелдім…
Неше айналым бау астық бастырғаным есімде жоқ. Кешкісін торы аттан тәлтіректеп түскен кезімде бойым бір-ақ тұтам боп қысқарып қалған сияқты көрінді. Тақымым, үзеңгі бау қажаған сирағым ду-ду ашиды. Басым шыр көбелек айналып тұр. Көзімді жұмып жата кеткім келеді, бірақ өйтуге болмайды, онда Байдалы шал мен басқа жұрттың алдында масқара болам ғой. Бар күшімді жиып, аяғымды барымша нықтап түзу басып ауылға қарай бет алдым. Ұясына қонуға сүйем қарыс қалған күн шіпілдеп қызарып тұр. Әзі дөңгелеп айналып тұрған сияқты. Құлағыма лақ маңырағандай болады. Едәуір жүріп қырманның шуынан алыстаған соң ептеп есімді жидым. Артымнан лақ әлі маңырап келе жатқан сияқты. Қарасам, Мәри деген қыз, маған тоқта дегендей айқайлап келеді. Сөйте тұрып өзі мүлде асығар емес, аяғын санап басқандай жүреді.
− Жүретін болсаң жүрсеңші енді! — дедім ит жыным ұстап.
− Маған қатты жүруге болмайды,- дейді.
Әншейінде тыраңдап көшенің ана басынан бір көрінсе, мына басынан бір көрініп жүгіретін, аяқ асты мүләйімси қапты. Мен ыза боп, қарайламай кете беріп ем.
− Қанат, ағатай… күнім, ағатай, тоқташы…- деп жыларман боп жалынды.
− Енді жүр дедім ғой мен саған.
− Маған қатты жүруге болмайды.
Амал жоқ, күтіп алдым. Қырман мен ауылдың екі ортасында қалың қамыс пен қара қоға өскен кішкентай жыра-сай бар болатын, содан қорқып келеді. Ол жырадан жалғыз өтуге қыздардың бәрі қорқады, сондықтан ылғи өстіп біздерге — балаларға жалынып жүргендері. Жақындап келген Мәри артына, қырман жаққа қарай жалтақтап қарап қойып:
− Мен саған қазір бірдеңе айтам. Т-с-с!..-деді құпиялағандай сыбырлай сөйлеп.- Туу, омырауындағы таналардың әйбетін-ай, маған да неге тақпайды екен өстіп.
Мәри менен бірер жасы кіші және бір класс төмен оқиды, бірақ өзі сонысына қарамастан қол-аяғы сидаңдап бойы менімен бірдей. Өзін жұрт «әртістің қызы» дейді, әкесі әртіс бопты. Әртіс әкесі соғысқа кеткен соң шешесі біздің ауылдағы төркіндерін сағалап қаладан көшіп келген. Қазір шешесі, бірінші класта оқитын інісі үшеуі ғана тұрады. Әртістің қызы болған соң ба, Мәри кейде ауылдың басқа қыздарына қарағанда өзін тәлпіштеу ұстап, белін бұраң-бұраң еткізіп жүретіні бар. Біз — балалар ондайда сыртымыздан: «Ой, өзін ырбаңдатпай қағып жіберсе!» — деп кіжінеміз де, іштей оның сол қылығын өлердей ұнатып тұрамыз. Ұнататынымызды сезетін болу керек, қарсы келгенімізде көзін сүзілдіріп, өп-өтірік күлімсірей қалатыны бар. Жұқалтаң ақ құба өңі, қаламмен сызғандай қиылып тұратын қасы мен көзі сүйкімді-ақ. Өзінің мінезі де жақсы. Әсте мұңаю, қынжылу дегенді білмейді, қашан көрсең сықылықтап күліп жүргені. Мысалы, көктемде шешесі қойда сақманда жүргенде Мәридің шашы биттеп кетіп, Мұқан ағай ұстарамен тып-типыл, айнадай ғып сыпырды да тастады. Сонда ғой басқа қыздар болса өгіздей өкіріп, буынып өлер еді, ал Мәридің ойына да кіріп шыққан жоқ. Өз басын өзі қауын шерткендей шертіп қойып: «Ур-ра!, енді мен еркек баламын!» — деп сықылықтап күлді де жүріп кетті. Сонан бері өзі еркек балаша киінеді, көйлегінің етегін шолақ шалбардың ішіне салып, ылғи ышқырланып алады.
Бүгін де көйлегін ышқырланып алған. Қырмандағы шешесінің жанында боп, содан қайтып келеді. Іші ауырған адамдай аяғын тіпті кібіртіктей қапты.
− Қанат, ақырын жүрейік. Мен саған қазір жыраның ішіне түскен соң бірдеңе айтам,- деп қояды.
Жалғыз аяқ жолмен мен алда, ол артта ауылға қарай төтелеп жүріп келеміз. Екі жағымызда ат бойы қалың құрақ, күз түссе де сарғаймай көкпеңбек боп тұнып тұр.
− Қанат, осы құрақтардың ішінде үлкендігі нақ жолбарыстай жабайы мысық бар көрінеді,-дейді Мәри.
− Бар. Сен немене, қорқасың ба?
− Қорықпай ше. Қыз басыммен қорықпайтындай мен кім едім, сонша.
Жырақтың табанына таянғанымызда. Мәри:
− Қанат, қолыңды әкеші,- деп қолымнан шап беріп қысып ұстап алды.- Осы арадан кеше мен ұзындығы тура қос құлаштай жылан көргем. Ойбай-ай, қорқам. Ақырын жүрші, ағатай.
Жырақтың табанынан өтіп, қарсы қабаққа шыққанымызда Мәри:
− Уһ! Жаным-ай, аман-есен өттік-ау, әйтеуір,- деп жүрегін ұстады. Онан соң кейін қарай бұрылып қарап қойды да, бұл төңіректе кемінде бір шақырымға дейін тірі жан жоқ болса да сөзін сыбырлай сөйледі: — Әлгінде саған айтайын дегенім…- деп бастады да, көзіме көзін қадап іркіліп қалды.- Саған сенуге бола ма өзі?
Мен иығымды қиқаң еткіздім. Ол со көзімнен көзін айырмай қадалған күйде:
− Тегінде сенің көзіңде қулық жоқ,- деді.
Мен ыңғайсызданып қысылып көзімді тайдырып кеттім де:
− Қойшы әрі,- дедім, ызаланған боп.
− Рас айтам. Сенің көзіңде ешқандай қулық жоқ, демек саған сенуге болады. Ал бері қара…- деді тағы да құпиялай сыбырлап,- бері, құлағыңды әкеші… Мен қырманнан бидай ұрлап келе жатырмын.
− Не?!
− Тс-с!.. Ақырын, айқайлама. Мен бидай ұрлап келе жатырмын деп тұрмын. Міне, мына ышқырым толы бидай, сондықтан қатты жүре алмай келем. Тек аузыңнан шықпасын, ауданнан келген өкіл, немесе колхоздың бастығы естісе, онда мені тура соттайды.
− Айтып нем бар.
− Өзім де сенің айтпайтыныңды білем. Саған сеніп тұрмын ғой.
− Мамаң бұл ұрлығыңды біле ме?
− Қайдан білсін. Білсе мойнымды үзеді тура. Сенің апаң сияқты менің мамамның да мінезі тік, қатал ғой.
− Білем.
− Білсең сол. Енді бұл бидайды апама көрсетпей қарнымыз ашқан кезде қуырып жеп қоюымыз керек ініміз екеуміз. Бүгін қуыра алмаймыз, кеш боп кетті. Ертең сабақтан шыққан соң болмаса… Қолың тисе кел, бірге қуырып жейміз…
− Көрермін,- дедім мен.
Күн ұясына қонып, төңірек алагеуім тарта бастады. Ауыл үйлерінің мұржаларынан жарыса көтерілген түтіндер сыриып сонау көктеңбіл аспанмен сіңісіп жатыр. Үйдің мұржаларынан ұшқан от ұшқындарындай әр тұстан жылт-жылт етіп жұлдыздар көрінді.
− Қанат, мә, сағыз шайнайсың ба?
− Жер сағыз ба? Әкел.
− Иә. Бағана түсте жинап алғам. Шайнай берсең тісіңді аппақ қылады. Міне, қарашы менің тістерімді.
Мәри тістерін көрсетіп күлімсіреді. Ымырт шапағында жарқыраған аппақ тістері маржандай тізіліп сүп-сүйкімді көрінді. Өзі көзін сүзілте қарайды.
− Мә, мына таналарды сен қиып ал.
− Жо, болмайды ғой, өйткені оларды саған тақты ғой үлкен кісілер.
− Онда біреуін ал. Таңдағаныңды.
− Біреуін алуға болады. Міне біреу көгін… жоқ, қызылын… жо-жо-жоқ, ағын алайын.
Ол омырауыма еңкейіп, өзіне ұнаған тананы тісімен қырш еткізіп қиып алды.
− Ой, Қанат-ай, рақмет…- деді мәз болып.
Ол өз үйіне қарай, мен өз үйіме қарай кеттік. Басымның шыр көбелек айналғаны, тақымымның, сирағымның ду-ду ашығаны қайта басталды. Өне бойым салдырап, әбден шаршағанымды да сездім.
Үйге келісімен тамақ ішуге де мұршам келмей мұрттай ұштым. Көз алдымның, төңірегімнің бәрі айналды да тұрды. Өзім де айналып жатқан сияқтымын, айналу… айналу… айналу… Өстіп ұйқылы-ояу талаурап жатқам, біреу кеп басымнан сипады, одан омырауымдағы тана-тиындарды көрді. Мырс етіп күлді, апам екен. Еңкейіп маңдайымнан иіскеп, ернінің ұшымен жұмсақ қана сүйді. Көкемнен қара қағаз келгеннен кейінгі жердегі апамның бірінші рет күлгені осы шығар, сірә.
− Әжесі-ау, мына балаңның омырауын көрдің бе? — деді онан соң.
− Е, не бопты?
− Қырмандағы әйелдер тана тағып жіберіпті.
− А! Сөйтіп пе? Е-е-е, баласынан айналдым… Құлдығым… Көкесіне тартқан құлыным… Сенің жолыңа мен неге құрбаның боп шалынбаймын, садағаң боп неге кетпеймін!.. Көзімнің қарашығы…- елжірей кеп үстіме төнген әжем дүниедегі ең асыл сөздерді маған ғана теңеп шұбырта бастады.
Мен ұйықтаған боп өтірік пысылдай түсем. Әжем мен апамды қуантқаныма көңілім өсіп, көкірегім жарылардай боп масайрап жатырмын. Шаршағанымды да мүлде ұмыттым. Шашымнан сипай түскен апамның қолы жұп-жұмсақ, ып-ыстық. Бүкіл өн бойыма бір түрлі бір алып күш толып кеткен сияқты, дүниеде менің қолымнан келмес, мен істей алмас іс жоқ сияқты. Өз-өзімнен сақылдап күліп жіберуге шақ жатырмын. Бірақ ояу екенімді білдіргім келмейді. Өстіп «ұйықтаған боп» жатып еркелегім келеді апама. «Әлі тұра тұрыңдар, әже, апа… мен әлі көрсетемін…» — деймін іштей. Осы сәтте біреу кеп мұрнымды шымшыды.
− Ой, мақтаншақ-ой…- деді Нәзира әпкем.- Осы мақтаншақ өтірік ұйықтап жатыр.
− Жә, оятасың онысы несі, ұйықтап жатқан баланы мазалап,- деп апам оған жекіп қойды.
Мен Нәзира әпкем тағы бірдеңе деп кеп түртпектесе шыдай алмай күліп жіберерімді білдім де, ұйқысыраған боп аударылып, бетімді шамның жарығынан бұрып жаттым. Апамның қолы шашымды әлі де сипап отыр.
− Амандық боп, мына астықты жинап алған соң анау кебе лақтың бірін сойып, әйелдерге кішкентай бір той-томалақ жасап беру керек енді,- дейді.
− Онда мен анау сары ешкінің лағын ептеп, жемдей берейін,- дейді әжем.
− Түу, өсти қалатындарыңыз-ай, осы сіздерде ғана бала бардай. Бір күн, жарым күн барып қолқабыс еткенде тұрған не бар екен, соған бола той-томалақ деп дабырайтатын түк те жоқ,- дейді Нәзира әпкем.
− Халқымыздың дәстүрі, ырым ғой,- дейді апам.
− Баланың жұмыс істегені де ырым бопты. Онан да бұлардың бәрін желкелеп отырып жұмысқа салу керек. Әйтпесе анау Ырысбек деген мен Әжібекке ілесіп істемейтіндері жоқ. Мына біздің ұл Зибаш пен Ырысбектің арасына хат тасушы болған көрінеді.
− Жә, не боса соны сөйлемеші әрі,- деді апам жақтырмай.
− Рас айтам. Маған сенбесеңіз оятып ап, өзінен сұраңыз.
Нәзира әпкемнің мына сөзі мені төбемнен ұрғандай қылды.
Теріс қарап жатқан күйде тынысым тарылып, жерге кірердей қысылдым. Бет-жүзім дуылдап кетті. Нәзира әпкеме ыза боп жатырмын: «Тоқтар екеуінің кездескендерін талай жасырып едім… Бәлем, тұра тұр»,- деймін іштей кіжініп.
Апам мені оятқан жоқ.
− Бар, сапылдамай, мына әжеңе бидай түйіп беріп кет, көжеге салатын,- деді, Нәзира әпкеме.
Мұнан әрі Нәзира әпкем ауыз үйге шығып, гүрсілдетіп кеп түйе бастады.
Әжем мен апам екеуі шаруа жайын сөз етіп кетті. Дәйім бәрін білгісі кеп отыратын әжем астықтың түсімін сұрайды, апам орташа дейді, бірақ соның өзін төкпей-шашпай жинап алса мемлекетке тапсыруға да, тұқым құйып алуға да жетер еді, дейді.
− Еңбекке ештеңе бермейсіңдер ме?
− Білмеймін. Әй, қиын… қиын…- дейді апам күрсініп.- Мынау ойдағы колхоздардың биыл астықтары күйіп кетіпті, олардың тауқыметі де бізге түсе ме деп ойлаймын. Бүгін бастықты ауданға шақыртып кеткен, сірә сол жайында болар.
− Е, жаратқан алла, пейіліңді тарылтпа…- деп әжем ауыр күрсінеді.- Мәшинемен орып жатырсыңдар ма?
− Иә, мына жазықтағы астықты лобогрейкамен орып жатырмыз. Бірақ өндірімсіз, екі айналып тоқтап қалады, сына береді… Оны дұрыстап жөндейтін ұста да жоқ.
− Әлгі неміс бала бар емес пе?
− О, байқұс, жайын салып мықшыңдап-ақ жатады, бірақ бала емес пе… қазір жөндегені қазір бұзылып қалады.
− Әттегене-ай, ә, темірді пісіре алмайды-ау, ә… Қайран Ақаттай ұста қайда дейсің?! Ой, қу соғыс-ай!.. Ал жат енді, шаршап келдің ғой. Таңертең ерте тұрасыңдар.
− Жоқ, жатпаймыз. Қазір қырманға қайта кетеміз. Станцияға алты өгіз арбамен астық жөнелтуіміз керек. Соның екеуіне айдап баратын адам іздеймін. Әлгінде Қанаттың бүгін қырманға барып, жұмыс істегенін естіп, бетінен бір иіскеп кетейінші деп келіп ем үйге.
− Нәзира да қайта кете ме қырманға?
− Иә. Со жөнелтілетін алты арбаға астық тиеседі қазір барып. Қырманның басында ұйықтай салады ғой… Қой, тұрайын енді. Суық түсейін дегендікі ме, түнге қарай белім сырқырайтын боп жүр. Менің әлгі бел орағышым қайда екен? Төсектің ірге жағында сияқты еді ғой… Иә, сол ғой, бері тастаңыз… Әй, Нәзира, түйіп болдың ба?
− Болдым.
− Жүр онда. Екі арбамен кімдерді жіберсем екен деп, басым қатулы. Жұрттың бәрі жұмыста, ешқайсысын айыруға болмайды… Тіпті білмеймін…
− Бір арбаны мен айдайын,- деді Нәзира әпкем.
− Саған бір арбаны айдатуды өзім де біліп тұрмын-ау, бірақ станцияға барған соң қаптарды көтеріп апарып қойманың терезесінен құю керек, оған сенің шамаң келе ме?
− Осы апам қызық. Мені әлі қолынан түк келмейтін бала көресіз-ау, деймін. Бір қап түгілі екі қапты екі қолтығыма қысып көтерем.
− Өй, алаңғасар! — деді апам оның сөзіне ыза болып.- Екі қапты көтерем дейді ғой. Саған бір қапты көтерудің өзі ауыр. Шамаңнан тыс тыраштанба деп қанша айтамын осы.
− Менің еш жерім де ауырмайды.
− Сөйлеме әрі! Киін жылы киімдеріңді.
− Станцияға барам ба?
− Көреміз оны. Әлгі Ырысбекке барып сөйлессем бе екен, соқталдай еркек, қайтқанына жарты айдан асты, әлі үйінде жатыр. Бүгін Зибаш та шыққан жоқ, жұмысқа… Сол екеуін жіберсем дұрыс болар еді. Егер Ырысбек бармаса, онда Зибаш екеуіңді жіберем, амал жоқ.
− Ол антұрғандар үйленіп алған дей ме?
− Е, сөйтіпті ғой… Ал кетейік…
− Байқа, абай болшы. Сенің мінезіңнің кейде тік кететіні бар. Ырысбек өзі соғыстан бұзылып, қаны қарайып қайтқан көрінеді, сөзге кеп қап, өзіңді жазым ғып жүрмесін. Мына ұсақ балалармен ойнап, ауыл арасында мылтық асынып жүрген түрінен шошимын. Әй, тегін емес… бір пәлеге ұшырайды сол… ұшырайды…
Апам мен Нәзира әпкем шығып кетісімен көзімді ашып, басымды көтердім.
− Әже, Ырысбектікіне мен де барайын ба? — дедім.
− А! Сен әлі ұйықтамап па ең, қарғам-ау? Бар! Бар жүгір, ойбай,- деді әжем қолды-аяққа тұрғызбай.- Анау шешеңнің мінезін білесің, артық кетіп бара жатса, етегінен сүйресең де аулақ әкет, пәледен.
Жүгіріп тысқа шықсам апамдар Нұрсұлу деген көрші әйелдің терезесін қағып тұр екен.
− О кім-ей? — дейді іштен Нұрсұлу.
− Біз ғой. Шық бері, бір шаруа боп қалды! — деді апам.
Кеудешесін жүре түймеленіп шыққан Нұрсұлу:
− Көзім енді ілініп бара жатыр еді. Не боп қалды ей, қатын? — деді даусы гүжілдеп.
Нұрсұлу — түр-тұлғасы еңгезердей еркек пішінді, даусы гүжілдеген, өзі күшті әйел. Ауылдағы әйелдердің ең күштісі. Қайдағы ауыр, қиын жұмыстарға осы Нұрсұлу барады. Шіреніп тұра қап үлкен ағаш күрекпен астықты құлаштай тастаған кезде Байдалы шал да, Көлбай керең де астар болмай қалады,- дейді апам. Соғыстан бұрын, той-мереке кездерінде балуан деген еркектеріңнің өзімен белдесіп күреске түсіп, талай рет бәйге алыпты.
− Екі күн ұйықтамағаныңды да білем, жә, қайтып кеп ұйықтарсың, қазір анау Ырысбекке кіріп шығайықшы, бар шаруа сол,- деді апам.- Жалғыз баруға дәтім жетпей тұрғаны.
− Оның да жөн екен, бір есептен.
Апам терезесі қап-қараңғы боп тұрған келесі үйді нұсқады.
− Мына Бәтиқа үйінде ме?
− Ол да осы әлгінде келді ғой қырманнан. Жатқаны жаңа шығар.
− Оны да ертіп алайық.
Енді үшеуі барып Бәтиқаның терезесін қақты.
− О кім?
− Біз ғой, жігіттерміз! Есігіңді аш, шық бері! — деді Нұрсұлу гүжілдеп.- Қасыңа қайсымызды аласың? Таңда өзің.
− Өзім таңдасам, сені қайтем гүжілдетіп, жай колхозшысың, онан да бір күн де болса жаным жай табар, біргәдір жігітті қаламаймын ба,- деді есігін ашқан Бәтиқа.
− Қалағаның мына біргәдір болса оңдырар. Жұрттан бұрын сені жұмысқа сап зорықтырып өлтірер.
− Оның да рас. Бұл сөйтеді.
Үшеуі де өзара әзілдеріне сылқ-сылқ күлісіп алды. Онан соң апам мен Нұрсұлу екеуі екі жақтап Бәтиқаға бірдеңе-бірдеңені түсіндіріп айта бастады.
− Бұларың дұрыс екен,- деді Бәтиқа да сылқылдай күліп.- Не боса о босын, бір зәресін алайық өзінің…
Осы сәтте ғана соңдарынан ілесіп жүрген мені байқап қалған апам:
− Қанатпысың?! Сен неғып тұрып кеткенсің? — деді қатқыл үнмен.- Бар, үйге!
− Әжем жіберді,- дедім мен.
− Әжең жіберсе де бар, қайт! Жарықтық-ай, ұйықтап жатқан баланы мазалап.
Мен тайсақтап шегіншектей бердім де, Нұрсұлудың үйінің тасасына тығылдым.
− Жә, жүре берсін де,- деді Нұрсұлу.- Тобымыз көп болсын, онан да Қанатты жүгіртіп, анау Қалипа мен Сәруені де шақыртып алайық. Ол екеуі де жуан жұдырық қатындар ғой.
− Оның да ақыл екен,- деді апам келісіп.- Әй, Қанат, бар онда, Қалипа мен Сәруені тез шақырып кел. Бір тығыз шаруа боп қалды де.
Мен жүгіре жөнелдім де, әне-міне, дегенше Қалипаны да, Сәруені де оятып, асықтырып алып келдім.
− Әй, әуселесін көріп алайықшы өзінің,- десіп Қалипа да, Сәруе де білектерін сыбанысып қызынып кетті. Әйелдердің бәрі жиналған соң апам бастап, барлығы Ырысбектің үйіне бет алды.
− Сендер ауыз үйде тұра тұрыңдар. Мен өзім жалғыз кіріп, сөйлесіп көрейін,- деді апам, бәлкім, айтқанға ұрыс-жанжалсыз-ақ көніп қалар.
Әйелдер әуелі терезеден қараған: Ырысбек шалқасынан түсіп домбырасын тыңқылдатып жатыр да, Зибаш қазан-ошақ жақта тамақ пісіріп жүр екен.
− Әдіре қалғырлар, Қозы мен Баян ғұсап қапты ғой,- деді Нұрсұлу күңкілдеп.- Екеуін де осы қазір тырдай жалаңаштап шешіндіріп ап, біріне-бірін теріс қаратып байлап, әнеу шұңқырдағы суға тастай салсақ па екен.
− Қайтесің жүзіқараларды.
− Жоға деймін-ау, сайтаным ұстап тұрғаны түрлерін көріп.
Апам ішке кіріп кетті де, басқамыз ауыз үйде қалдық. Мен бірден есіктің саңылауына жабыстым.
− Кеш жарық! — деді апам.
Ырысбек көзін бір рет алақ-жұлақ еткізгені болмаса, жатқан күйінен қозғалған жоқ, ал Зибаш есі шығып:
− Ә, тәтем екен ғой, жоғары шығыңыз,- деп бәйек боп қалды.
− Шықпаймын жоғары. Келген шаруамды осы арада тұрып-ақ айтайын,- деді апам.- Қараң қалғыр, Ырысбекке тидім де, германды жеңдім дедің бе, неге жұмысқа шықпадың бүгін? -деп Зибашқа бірден дүрсе қоя берді.
− Тәте-ау, мен бүгінше… бүгінше…
− Бүгінше дейтін түк те жоқ. Бүгін, ертеңді көтеретін уақыт па, осы кез. Адам жетіспей мұрнымыздан қан кетіп жатқанда. Қазір жинал да арбаңды жек. Станцияға астық тартасың! Бол, тез! — деп апам қамшысын үйірді.
− Қазір ме?
− Тура осы қазір! Ал сен, Ырысбек шырағым, не мына әйеліңмен бірге арбамен астық тартуға шық, әйтпесе, жүр анау қырманға, бидай тастасасың. Созылып жатуың жетті енді. Қатын-қалаш, бала-шағаның мойнына масыл болма. Нанымызды бекер жеме. Сен соғыста қан төгіп келсең, біз жанымызды беріп отырмыз.
Зибаш біресе апама, біресе Ырысбекке жалтақтай қарап, киіне бастаған. Апамның сөзін шыбын шаққан ғұрлы көрмей жатқан Ырысбек:
− Зибаш-ай, тамағыңды беріп, төсегіңді салсаңшы, жаным. Жаталық та,- деді жайбарақат үнмен.
− Қазір, қазір…
− Әй, шырағым, мен кімге айтып тұрмын. Тұр, көтер басыңды! — деді апам ақырып.
− Зибаш-ай, мына кісіге есікті көрсетіп жіберші, кіруін кіріп ап, шыға алмай тұр ғой деймін.
Шыдай алмай кеткен болу керек, апам Ырысбекті қамшымен көсілте бір тартып жіберді. Атып тұрған Ырысбек қалш-қалш етіп апама қарай тап берген. Көзі шатынап, жұдырығы тастай боп түйіліп алпамсадай еркек енді бүруге шақ қалғанда апам тайсалмастан оны тағы бір тартып жіберді де:
− Әй, қатындар! Келіңдер, ұстаңдар мынаны! — деп айқай салды.
Осы сәтті күтіп тұрған әйелдер бірін-бірі итере-митере білектерін сыбанып кіріп барған.
− Әдіре қалғыр, саусағыңды қимылдатшы кәне, жүнше түтелік! — деді Нұрсұлу гүжілдей ұмтылып.- Сенің қаның соғыстан бұзылып келсе, біздің қанымыз осы ауылда жүріп-ақ бұзылды. Біз де қанымызға қарайып өш алып, өлтіретін адам таппай жүрміз. О несі-ей, шала пішілген сәуріктей қодыраңдап. Әй, қатындар, байлалық мынаның аяқ-қолын!..
Алақ-жұлақ етіп есі шыққан Ырысбек шегіншектей түсіп, қамшы тиген иығын сипай берді.
− Апырай, сендер ме едіңдер?!.- деді бағанадан мүлде танымай тұрған адамдай. Онан соң бет-аузы түшкіргісі келгендей тыржыңдап қисаңдай бастады да, кенет өгіздей өкіріп жылап жіберді.
− Шынымен-ақ ұрдың-ау мені, шыныменен қол көтердің-ау маған, жеңешем-ай!.. Қор болған жерім-ай!.. Ө-о-ө…
Екі қолымен бетін басқан, саусақтарының арасынан шып-шып жас сорғалайды…
Әйелдер түйіліп келген бойлары енді не істерлерін білмей үрпиісіп тұрып қалған.
− Құдай-ау, қор болдым-ау…- дейді Ырысбек, күңірене дауыстап.- Ал неғып тұрсыңдар? Талаңдар мені! Ұрыңдар!.. Фашистен қалған мына тесік өкпені суырып алыңдар!.. Ө-ө-ө… О, қайран жеңгелерім, сағынып келгенімдегі, маған деген сыйларың осы болғаны ма?!. Ей, сұм тағдыр, неге мені тірі қалдырдың бүйтіп қорлағанша?! Әлде көрсетпегің осы тәлкек пе еді… Неге тірі қайттым, мен бейбақ!.. Ө-ө-ө…
Солқылдап жылаған түрін, айтқан сөздерін ести тұрып төбе құйқаң шымырлайды.
Осылайша біраз жылап алды да:
− Жә, болды… болды…- деп өзін-өзі жұбатты. Көзін сүртті. Өксік солығын баса тұрып әйелдерге тегіс жағалай қарап өтті.
− Құдай-ау, бәрі де өзімнің ет бауыр егізімнің сыңарындай аяулы жеңгелерім ғой. Сірә, мені танымай қалдыңдар-ау деймін?..
Әр әйелге елжірей қарады.
− Не боса о босын, тәубеме бір келтірдіңдер… А-ха-ха-ха-ха-а…- деп қарқылдап күліп жіберді. Ол со қарқылдаған бойында екі иығы онан әрмен селк-селк етіп, одан ішін басып сылқылдап көзінен жас аққанша күлді. Рас күлкі ме, өтірік күлкі ме, айыру қиын. Әлден уақытта күлкіден шаршағандай екі иығы салбырап отыра кетті де, өзіне төніп кеп тұрған әйелдерге жайбарақат жайдары үнмен: