Жабайы алма - 11

Кездейсоқ бір жағдай құтқармаса, Ырысбектен оңайшылықпен құтылу жоқ шығар. Күзден бері өзін военкомат екі рет шақыртты. Армияға алып кететін шығар, бұл қызыл көз пәледен сөйтіп құтылатын болармыз деп бүкіл ауыл күткен, әсіресе оның қылжағынан ығыр болған қыз-келіншектер мен біздер — балалар, шынымен-ақ қуанғанбыз. Бірақ қырсық қылғанда екі ретінде де жарамай қайтып келді: «Өкпем әлі толық жазылмапты»,-дейді өзі. Бүкіл ауылды аяғынан тік тұрғызып зәре-құтымызды ұшырғанда құдай құрлы, тепсе темір үзетін осы пәленің жазылмай жүрген ол қандай ауру екенін түсіне алмай дал болды ел. Әйтеу, ауданға жүрерден екі-үш күн бұрын екі көзі шүңірейіп, жағы суалып, түрі сарғыш тартып, алты ай жаз төсек тартып ауырған адамдай боп қатты жүдеп кетеді де, ал қайтып келген соң. Зибашты, не Эмманы (ол шақыртқанда, екеуі де тоқтаусыз жетіп келеді) шақыртып ап, он шақты күндей үйінде жатып айран-сүт ішіп, сорпа ішіп қалжаланғаннан кейін, өңінің сарғыш тартқаны, көзінің шүңірейгені кетіп, қайтадан делебесі қозған бурадай құтырынып шыға келеді. Үйіндегі өзін күтіп-баққан әйелді (Зибаш болса да, Эмма болса да) қуып тастайды да, басқа қыз-келіншектерге хат жазуын қайта бастайды. Ауылдағы жылт еткен қыз-келіншектен Ырысбектің көз салмағаны қалмады. Соңынан бес күн түседі, он күн түседі, ай бойы түседі, ақыры қалайда дегеніне жетіп тынады. Бүгінде Ырысбекке көнбегені кемде-кем-ақ шығар. «Бұл ма, бұл екі дүниеде көгермейді,- дейді тоқсаннан асқан Қуатбек шал басын шайқай отырып.-«Жылқыға жау тигенде, жабы құтырар» деген осы да». Кемпір-шал атаулы Ырысбекті қарғап-сілейді, бірақ оған қыңыр ЬІрысбек жоқ, қайта құтырына түсетін сияқты. Енді, міне, Нәзира әпкемнің соңына түскеніне де біраз болды. Ақыры немен тынарын кім білсін. Әйтеу, осы кез маған оңай тиіп жүрген жоқ. Екі оттың ортасында шыбын жанды шүберекке түйгендей жайым бар.
Нәзира әпкем Ырысбектің үйіне мені жетектеп апарып, оған доңайбат жасап кеткен күннің ертеңіне көшеде Әжібек кездескен. Қасында — Қайрат пен Бәтен.
− Әй, көксоққан, бері кел! — деді бұйырып.
Бұрын біздерді екі сөзінің бірінде: «Әй, жүгірмек» деп отыратын Әжібек биыл қыс: «Әй, көксоққан» дегенді шығарған. Мейлі, тіпті жерсоққан десе де әлімжеттілігін жасап зәбірлемесе екен де.
− Ия,- деп мен қасына келдім.
Басында әкесінен қалған түлкі тымақ, үстіндегі ескі қара тонының белін қайыс белбеумен қынтитып тұрып буып апты және онысын Ырысбектің жейдесінің етегі құсатып артына қарай ысырып қойған, сондықтан болар, екі жақ етегі жел кеулегендей делдиіп тұр, аяғында ақжұлықтанған ескі қонышқа қоңыр көннен бас салып тігілген дөрбиген үлкен етік, оны солидолмен шылқытып майлап апты, өзі тіпті мұнда жоқ, жан адамды менсінер емес, паңданып тұр, маған сонау биіктен, жоғарыдан көзінің астымен ғана қарайды. Бұрын бойы менен сәл ғана биіктеу көрінуші еді, биыл қыс тіпті сыриып өсіп кеткен сияқты. Мұрты біліне бастапты. Бірақ Әжібек қанша паңданса да, сидиған арық түріне мына киімдері еш жараспайды-ақ, ұсқыны адам күлерлік еді, жаздағы Шымырбай шалдың бақшасының шетіне ескі-құсқы киімдер кигізіп қадап қойған қарақшы сияқты қалқиып тұр. Әттең, бір-екі жас болса да үлкендігін білдіріп әлімжеттік жасайды, әйтпесе мына түрін мысқылдап мазақ етер ем. Өзінің және бір жаман мінезі: жұртты мазақ етіп күлгенде құдай құрлы да, ал өзіне айтылған бір ауыз әзілді көтере алмайды, көзі аларып шатынап шыға келеді. Жарылып қанталап жүретін астыңғы ернін жалап-жалап қойып, зәреңді ұшыру үшін тісін шақырлатып: «Мені мазақ ететіндей сен кімсің-ей, ә?! Мұрныңды бет қып жіберейін бе осы?!» — деп күс-күс жұдырығын Түйіп төніп келгенде, әзіл айтпақ түгілі, бетіне тура қараудан қаймығасың. Өзі сенен үлкен, қолы ұзын, тарамыстанған арық болса да, күші басым, жеңілмеске қорықпасқа шамаң жоқ. Оған қарағанда Қайрат пен Бәтеннің киімдері тәуір: бірінің үстінде жақында тоқылған жаңа шекпен де, екіншісі жүн сырған күпәйке киген, аяқтарында жаңа шарық. Бар дәмділерін апалары осылардың аузына ұстайтын екеуі екі үйдің еркесі, жүздері қызара тершіп, ұрттары томпиып тұр.
− Көксоққан, Жөкеңді ғой ұмытып жүрсің,- деді Әжібек бірден кіжіне сөйлеп. Әрине, «Жөкең» деп тұрғаны өзі, ал енді оны менің қалай ұмытып жүргенімді түсінсем бұйырмасын.
− Үйіңде артық-тұртық құрт-ірімшік болса, осыны Әжекең ауыз тисінші деп алып шығу ғой ойыңа да келмейді,- деп, біраз кінә артып, сөгіп алды. Мына өзіңдей Бәтенді қарашы, міне, апасының жеті қатқа тыққан құртынан маған ұрлап әкелді.
Енді байқадым, үшеуінің де ұрттары томпаңдап, құрт сорып тұр екен.
− Мен кеше тура жарты таба нанды бір-ақ ұрлап әкелгем,- деді осы тұста Қайрат та шыдай алмай.
− Иә. Мына Қайрат сөйтті. Маладес! — деді Әжібек оны иығынан қағып.- Ал сен ғой…
− Әй, осыны қойшы, сараңды. Бұлар өздері тұқым-тұғиянымен тегіс сараңдар емес пе. Негізіне тартпай тұрсын ба,- деп, Бәтен аузындағы түкірігін шашырата кеп, құйрығымнан бір тепті.
Әншейінде бетіме тура қараудан қорқатын мына жаманның мына құтырғаны қанымды қайнатып-ақ жіберді. Тіпті жеке өз басымды, мейлі, не десе о десін, ал енді бүкіл тұқым-тұғиянымды сараң дегені жаныма батып-ақ кетті. Ыза буып Бәтенге тұра ұмтылғам, Қайрат аяғын төсей қойған екен, соған шалынысып барып омбы қарға оңқа-шоңқа құладым. Үшеуі мәз боп күлсін. Ұшып тұрып қайта ұмтылғанымша, Бәтен сақылдай күліп Әжібектің тасасына тығылды.
− Сараңдардың тұқымы, ха-ха-ха…- деп мені онан әрмен мазақтай түсіп тілін шығарады. Әжібекті арқаланып тұрғаны.
Көзім жасаурап, мысым құрып мен тұрмын.
− Жә, қалжындастыңдар ғой, жетеді енді,- деді Әжібек менің қыстығып жыларман боп тұрған түріме қарап.
− Сен. Бәтен, оныңды қой. Қанат сараң емес. Солай ғой, Қанат, ә? Тек бұ дүниеде менің бар-жоғым ойына келмеген ғой. Жарайды, ол кемшілігін ендігі жерде түзете жатар. Солай ма, Қанат?!
Мен үндей қоймағам.
− Көксоққан-ау, сенің маған бергенің далаға кетпейді ғой, әлі қиын-қыстау күн туғанда, панаң болам ғой. Жә, ендігісін өзің білерсің. Онша санасыз емессің ғой…- Онан соң ол менің ақ киізбен ұлтарылған қара шарығыма, әр жерінен тесіктерінен тауық шоқығандай боп жүндері шоқ-шоқ боп шығып тұрған сары жарғақ тоныма көз тоқтата тұрып: — Әй, сенің көкең мен апаң екеуінің бірге түскен суреті бар ма? — деп сұрады.
− Бар.
− Бар болса сен соны тез арада Ырысбекке жеткізіп бер.
− Мен ол суретті ала алмаймын, ол Нәзира әпкемнің альбомына жапсырылған,- дедім.
− Сонда немене, Нәзира әпкеңнің альбомы адамның қолы жетпес жерде ме?
− Үлкен сандықтың ішінде.
− Аш сол сандықты…- Әжібек тісінің арасынан сыздықтата түкіріп қойды.- Обшым, ұзын сөздің қысқасы, көкең мен апаңның суретін ұрлап әкелетін бол.
− Әкеле алмаймын. Қиында жатыр дедім ғой.
− Әй, ақымақ, Ырысбек оны үлкейткісі келіп отырса, бұл қиында жатыр деп бәлденеді ғой. Бар, өлтіріл, қайтсең де сол суретті әкелетін бол. Бұл саған жауынгерлік тапсырма. Әкелмесең сонда болсын! Бар! — деп, ол сөз соңында май құйрығымнан ақырындап қана бір тепті. Мен кете бергем.
− Әй, көксоққан,- деді ол бірдеңе есіне түскендей желкемнен тартып қайыра бұрып.-Шарығыңнан су өтіп жүрген жоқ па?
− Қар еріген кезде өтеді.
− Онда былай істе. Менің жан адамға көрсетпей, тығып жүрген бір шелек солидолым бар, анда-санда кеп анау шарығыңның ұлтарма тігістеріне, табаныңа жағып алып жүр, сонда су өтпейді,- деді қамқорлық білдіріп.
− Солидолды киізге жағуға бола ма?
− Неге болмайды?! Вот ақымақ. Сен әуелі жағып көрсеңші. Міне, мен етігімді майлап алып ем, су дегенің сынапша сырғып, ішіне түк өтпейді. Қазір мына Бәтен мен Қайратқа да жаққызам.- Әжібек тағы да тісінің арасынан сыздықтата шырт түкіріп қойды.
− Пажалыста, күнде жағып тұрам десең де сенен аямаймын. Ал енді бар үйіңе, бәлденбей әлгі суретті бүгін-ертең әкеп беретін бол.
− Мақұл.
Шынында да, үлкейтемін деп Ырысбектің өзі сұратып отырса, одан неге бәлденіп, тартыншақтауым керек. Ауылдағы талай үйдің төрінен Ырысбек үлкейтіп берген суреттерді көріп қатты қызығатынмын. «Шіркін, көкем мен апамның суретін өстіп үлкейтіп төрге іліп қойса»,- деп армандайтынмын. Сөйтіп, келесі күні-ақ Нәзира әпкемнің альбомындағы көкем мен апамның суретін алып, Әжібекке ілесіп Ырысбекке өз қолымнан апарып бердім.
Ырысбек шертіп отырған домбырасын тастай бере, суретті бір жақындатып, бір алыстатып, одан терезенің жарығына қарай теріс қаратып ұстап қарап шықты да:
− Үлкейтуге қолайлы, жақсы екен,- деді.
Осы сезін естіп мен қуанып қалдым.
Ырысбек енді маған қарады да, одан қайта суретке қарады:
− Қанат, тоқташы,- деді. Сөйтті де суретке бір, маған бір тағы да кезек-кезек қарай отырып:
− О, көкесінен айнымай қалған жарығым, тіпті аузынан түскендей ұқсауын қарашы,- деп, мені құшағына алып қысып-қысып қойды. Әлгі мені ұстап алған жерде төбемнен қарға шаншып қорлық көрсететін мінезінен із жоқ, аяқ асты мен дегенде ет жүрегі езіле қапты. Оған деген шексіз ыза-өкпеден бе, әлде оның мүсіркей қалғанына қорланғаным ба, әйтеу, екі бетім дуылдап, көзім жасаурап, үндей алмай булығып шығып кеттім.
− Әй, Қанат, тоқта!
Әжібек соңымнан ілесе шыққан екен. Қуып жетіп, желкелігімнен тартып тоқтатты да:
− Сен суретті жоғалады екен деп қорықпа. Ырысбек, ол — сөздің адамы, айтса болды, орындайды,- деді мені жұбата сөйлеп. Онан соң менімен қатарласа жүріп, өз үйінің тұсына жеткенде: — Жүр біздікіне, мына шарығыңды майлап ал,- деді.
Шынында да, май су өткізбейді ғой, майласам майлап алайыншы деген ой келді маған да, Әжібектің үйі — ауыз үй, түп үйден тұратын аласа ғана ескі кірпіш там. Әжібек жалғыз өзі ғана тұрады. Тұрады деген тек аты ғана, әйтпесе Әжібек ауыл үй арасы ағайын-туғандарын аралап, әркімдікіне бір қонып жүреді. Соңғы кезде көбіне Ырысбектің үйінен шықпайтын. Шешесі өлген екі жылдан бері үйдің күйі мүлде кетіп-ақ қалған. Көктем, күз төбесінен су өтіп, іші үнемі сыз тартып, көгерген иіс тұсынан өткен адамның жүрегін айнытады. Алайда Әжібек мұның бәрін уақытша дейді. Әке-шешесінен қалған азын-аулақ дүние-мүліктерін анда-санда далаға шығарып қағып-сілкіп, онан соң қайтадан буып-түйіп қояды. Балаларды ұйымдастырып үй ішін сыпыртып, жинастырып, қыс кезінде күніне бір уақыт от жағады. Өзі: «Әлі он сегізге толып, үйленетін кезімде бәрі керек болады ғой»,-дейді. Дәл қашан және кімге үйленетінін әзірге өзі де білмейді. Осы күні бұрынғыдай: «Зибашқа үйленем»,- дегенін қойған. «Жас қыздардың біреуі ер жетер оған дейін»,- дейді.
Қазір үйінің мұржасынан будақтап түтін шығып жатыр.
− Үйде Қайрат пен Бәтен бар, деді.
Біз кіргенде, көгерген иіс пен түтін сасыған үйдің ішінде Қайрат пен Бәтен қарамай толы үлкен шелекті орталарына қойып, шарықтарын шылқытып майлап отыр екен. Кішкене қазанда сақылдап бірдеңе қайнап жатыр, оның да тәтті бір иісі білінеді, кәдімгі жас сорпаның иісі.
− Маладестер! Енді сендердің шарықтарыңнан су өтіп көрсін! — деп мақтап қойды Әжібек.- Кәне, Қанат, сен де майлап ал шарығыңды.
Әлгі екеуінің қатарына отыра қап мен де шарығымды майлауға кірістім. Ал Әжібек болса қолына кәкпір алып, қазандағы қайнап жатқан жұдырықтай кесек етті шығарып пышақпен шетінен кесіп жеп көрді де, қайта салды. Біз үшеуміз шарықтарымызды қоя сала, сілекейлеріміз шұбырып оның аузына қарай қалған екенбіз.
− Әлі піспепті,- деді аузындағысын малжаңдай тұрып. Онан соң біздің телміре қалғанымызды ұнатпай:
− Әй, көксоққандар, болыңдар енді,- деді әмірлі үнмен: — Бүгінше мына ет әбден піссін. Өзі кәрі малдың еті ме, немене, әлі тастай қатты. Ал сендер шарықтарыңды майлап алыңдар да, қайқайыңдар үйлеріңе. Ертең сендерге бір-бір жапырақ алып қоям. Үйлерің бар, аш емессіңдер ғой, ауыз тисеңдер де жетер.
Біз шарықтарымызды шылқыта майлап үйден шықтық. Ә деп табалдырықтан аттағаннан бастап-ақ үшеуміздің бірінен-бірі күлкілі аюдың табанындай іздеріміз ақ қардың бетінде аймандай боп баттиып-баттиып қалды. Біраз жүріп барып қайырылып қарағанбыз, іздеріміз тура бір қора қой шұбырып өткендей қап-қара ала боп жосыла түсіпті. Қалай болар екен деп шарықтарымызбен еріген қарды оңды-солды ойқастай кешіп көргенбіз, майдың аты май ғой, шіркін, бұрын шарығымыздың ұлтарма тігістеріне жабыса кететін жентек қар енді тіпті жұғысар емес.
− Қазір мына шарығымызбен су кешсек те өте қоймас.
− Кешіп көрер ме еді өзі?!
− Қай жерде су бар?
Ары-бері омбы қарды ойқастай кешіп іздестіріп көріп едік, бірақ қыстың күні су қайдан табылсын, шұңқырлар мен арықтар тегіс қалың қар астында қатып жатыр. Өстіп мәз боп келе жатқанымызда, тас қойма жақтан торы жорғамен құйғытып шыға келген Байдалы шал біздің ізімізді кесіп өте бере, кілт атының басын тартып қайырыла бұрылды, ақ қарға түскен ізімізге, онан біздің шарықтарымызға қарады да:
− Әй, иттің күшіктері, мына қара майды қайдан алдыңдар? Кәне, жандарыңның барында айтыңдар?! — деп, ақыра қамшы сілтеп, торы жорғамен үшеумізді де тапап өте жаздап төніп келгенде, есіміз шыққан біз зәре-құтымыз ұшып, бір-бірімізге тығыла ұйлығып тұрып қалыппыз.
− Қайдан алдыңдар деймін?!
Дойыр қамшы үшеумізді қоса-қабаттап бір осып өткен. Үшеуміз де шар-шар ете қалдық.
− Қайдан алдыңдар?
Дойыр қамшы басымызға қайырыла төнген.
− Әжібе-е-ек…- деді бақыра жылаған Бәтен.
− Ә, шақша бас ит!..
Торы жорғаға борбайлата қамшыны басқан Байдалы шал енді бізді тастай бере Әжібектің үйіне қарай шапты. Енді байқадық, бұ кезде Әжібек те құстай ұшып Ырысбектің үйіне жетіп қапты. Байдалы шал қалың қарға аты омбылап жете алмай қалды. Жер сабалап, көшені басына көтере боқтануда. Атынан түсіп, Әжібектің есігінің алдынан әлгіндегі қара май толы шелекті көтеріп алды. Сірә, Әжібек қашып бара жатып сыртқа, есігінің алдына шығарып тастап кетсе керек.
− Ә, шақша бас ит, осыдан қолыма бір түсерсің. Сен итті көзіңе көк шыбынды үймелетіп тұрып айдатпасам ба, әлі!..
Соның арасында айқай-шуға жиналып қалған жұртқа:
− Көктемде егіс кезінде құрал-сайман майлауға деп Мытыстан3 барып, бір тоқты беріп әзер деп сұрап әкелгенімді қайтейін. Әнеу бір күні аяқ асты ұшты-күйлі жоғалып кеткені. Апырмай, бұ қара май сонша кімге қажет болды екен деп таң қалып ем. Сөйтсем, мына шақша бастан келген екен ғой. Бұ неткен қаскүнем-ей, а?! Колхоздың қара майын ұрлап… Сотқа тартылғалы жүр ғой, ол ит…
Бір кезде көзі бізге түсіп кеткен: — Әжібекке ерсеңдер көгерерсіңдер, о, жетесіз немелер, үшеуіңді де сойып салайын ба осы! — деп тап бергенде, үшеуміз үш жаққа безіп кеттік…
Баланың қорқынышы ұзаққа созылған ба?! Артынша-ақ қызу ойынға кірістік те, Әжібекті де, оның қара майын да, Байдалы шалды да мүлде естен шығарып, қыстың май тоңғысыз жайма-шуақ күні батқанша, жентектелген қардан аққала тұрғызып, одан екі жаққа бөлініп қармен атысып ойнап, әбден қызыққа баттық. Сөйтіп, үсті-басымыздың малмандай су болғанын да, шарықтарымыздан шылқып су өткенін де аңғармаппыз. Кешкісін үйге кеп шешінген кезімде, үсті-басымды ұстап көрген әжем:
− Құлыным-ау, осынша су болғанша ойнағансың ба? — деді ренжіп. Жұмыстан шаршап қайтқан Нәзира әпкем шай ішіп отыр екен, үндеген жоқ. Мен кән пештің ұзына үстіне киімдерімді жайып, шарығымды қызуы молдау ошақтың желке тұсына кептіруге қойдым. Әлден соң үйдің ішін қолқаны қапқан қоңырсық иіс алып кетті.
− Бұ неғылған иіс? — деп, Нәзира әпкем ұшып тұрып барып ошақтың үстіңгі жағына үңілді. Дәл бір өлген мысықты ұстағандай менің әуелі бір шарығымды қонышынан шымши көтеріп шамның жарығына әкеп тыжырына тұрып қарады да, онан соң екінші шарығымды әкеп және қарады, екеуінің де сыртындағы сыланған қара май еріп, тамшылап тұр.
− Әй Қамат, мынауың не?
Мен үндегем жоқ. Үйдің бұрышындағы ескі тонға орана түсіп, жантайып жата бердім.
− Әй, мынауың не деймін? — деп ақырып жіберген Нәзира әпкем. Мен селк ете түстім.- О заман да, бұ заман киізге қара май жаққан деген не сұмдық?!
Шарықтарымды үстіме қарай лақтырып жіберді.
− Өлтірейін бе осы, а?! Сендей ақымақтың барыңнан жоғың! — деп, маған қарай тап берген.
Әжем ұмтылып кеп арамызға тұра қалды.
− Жә, жә…- деді сабырлы үнмен.
− Әже-ау, бұл ақымақты неге қорғайсың?! Соп-сомадай боп істеп жүргені мынау?!
Нәзира әпкем күйініп барып отыра кетті.
− Елдің мұндай баласы мынадай қиындықта бір жағына сүйеу боп жүр, ал бұл болса со күйі ми кеще, ақымақ… Әй, енді мынау киіз аяқ киімді қалай кептіресің?!
Мен әпкем қандай ауыр сөз айтса да, үнсіз мойындап жата бердім. Киізді майлап жүрген адам — кеще десе кеще, ақымақ десе ақымақ қой.
* * *
Қыс ортасында Мұқан ағайымыз әскерге алынып, мектебіміз жарты айдай жабылып қалған. «Бұл қиын болды ғой, балалар оқудан қол үзіп қалатын болды-ау?! — деп мазасызданған ата-аналар ауылдың бас көтерері деп Байдалы шалға барған екен. Нұғыман ауырғалы, колхоздың кеңсесіне талтақтап кіріп, қоқырайып барып төрдегі бастықтың орнына шірене отырып жүрген Байдалы шал әлгі келген ата-аналарға жат та кеп ұрсыпты: «Әй, өздерің қалай ойлайсыңдар осы?! Мына қақаған қыста мұғалім табуды ойыншық көресіңдер ме? Ол жаңа келетін мұғалімге үй керек емес пе? Отын-су керек емес пе? Ал оның бәрін мен қайдан табам?!. Жә, басты қатырмаңдар!» — деп, қуып шығыпты.
Осыны естігенде, төсек тартып жатқан Нұғыман қатты ренжіген көрінеді. Байдалыны үйіне шақыртқан екен, әншейінде Нұғыманның атын естігенде мөнтең қағатын шал бұл жолы тіпті пысқырмапты да, «қолым тимейді» деп бармай қойыпты. Байдалы шалдың мына қылығын естігенде, үлкендер жағасын ұстады: «Құлан құдыққа құласа, құрбақа құлағына ойнақ салар» деген осы екен-ау,- десті. Нұғыман кім еді? Байдалы кім?.. Күні кеше колхоздастыру кезінде бүкіл бір болыстың елін аузына қаратып, соңына ерткен, орақ тілді, от ауызды, бетіне жан қаратпаған жігіттің сұлтаны еді ғой Нұғыман. Әттең, абайсызда тап жауларының қолына түсіп, мертігіп қор боп қалды. Ал Байдалы болса әркімнің шөре-шөресінде жүрген, қолға су құюдан аспаған сорлы жан еді. Енді, міне, бүгінде кісімсіп бұл да ел басқарып жүр. Мына қараң өшкір соғыстың кесапаты да. Әйтпесе ер-азамат түгел тұрса, Байдалыға қарап қалар күн туар ма еді, сірә да?!
Әжібек болса өзіне қарайлас біздерді — балаларды жиып алып, біз арқылы ата-аналарымызды табалап бір рақаттанып қалды.
− Ал Байдалыға бағынып бір жетістіңдер-ау, а! Еріңдер сол қақбастың соңынан, тұпа-тура социализмнің төрінен бір-ақ шығарсын,- деп кекетті барлығымыздың төбемізден қарай тұрып.- Талай айттым ғой осы, ол Байдалы деген байдың құйыршығы боп келген адам, одан басалқалық шықпайды деп. Әй, енді не дейін бұл елге, шын сөзімді қор қылады. Баласынады. Өзіміздің әлгі боқмұрын Әжібек емес пе, осыны қойшы, адам болмайды дейді. Ал сонда сенген Байдалысының түрі анау ма?! — Әжібек Байдалы шалға да, оған бағынып жүрген бүкіл ауылға да ызалы еді. Сол ызасын қазір біздердің көзімізді шұқығандай бетімізге басып айтып тұр. Біз болсақ үнсіз мойындап тұрмыз. Шынында да, Әжібектің ақылындай ақыл кейбір үлкендерде жоқ-ау дейміз.
− Ал, көксоққандар, оқудан қалған обалдарың бірінші Гитлерге де, екінші Байдалыға,-деді Әжібек сөзін түйіндеп.- Қайта бір есептен осы соғыс біткенше, бастарыңды қатырып оқымағандарың да дұрыс. «Зат есім» «Сын есім»… тағы қай есім еді, әлгі…
− «Сан есім»…
− Иә, иә, сол толып жатқан есімдермен бас қатырғанша, пайдалы бір тірлік істеу керек қой. Оқуды соғыс біткеннен кейін оқып алсақ та жетеді. Өзім соғыс біткен күннің ертеңіне-ақ станциядағы нағашымдікіне барып, тұп-тура милицияның оқуын оқимын. Көкелеріңді сонда танытамын әлі. Әй, сонда әсіресе мына Байдалы қақбасты алдыма салып, іші кепкен сиырдай ғып бір тырқыратармын-ау. Бүкіл елдің алдында табанымды жалайтын болады…
Осы кезде үйінен шыққан Ырысбек дауыстап Әжібекті шақырған.
− А! Жолдас бас қолбасшы!
− Бері кел деймін,- деді Ырысбек.
− Қазір,- деп, Әжібек дедектей жөнелді. Кетіп бара жатып: — Мына әскерлерді қайтем? -деп сұраған.
− Күте тұрсын! — деді Ырысбек.
− Әй, тырп етпей күте тұрыңдар! — деді Әжібек бізге қайырыла бұрылып.
Біз сол тобымызды жазбаған күйде күтіп тұрдық та, Әжібек Ырысбектің жарлығын тыңдап қайтып оралды. Келе бәрімізге одырая өктем қарап:
− Ал, көксоққан әскерлер, бас қолбасшы біздерге ұрсып тұр,- деп бастады сөзін.- Соңғы кезде сендердің не оқыған оқуларың жоқ, не бітірген істерің жоқ, тағы да беттеріңмен кетіп бара жатырсыңдар. Серкесі жоқ мал құсап барасыңдар. Оларың жарамайды. Жаңа Ырысбек те соны айтты. Шүкіршілік, бастайтын серкелерің бар. Ол — мына менмін,- осы тұста балалардың бірі шиқылдай күлген, Әжібек көзін аларта: — Кәне, о кім күліп тұрған? Көк желкеңді қиып жіберейін осы! — деген түтіге жекіп. Күлкі сап тыйылды.- Жаңа бас қолбасшы екеуміз ақылдаса кеп, сендерді қыс кезіндегі еңбекке тәрбиелейтін болдық. Анда-санда таудан отын шабуға барып тұрамыз. Бұл — бізге әскери тапсырма! — деді сөзін шегелеп, онан соң тау жаққа көз сала тұрып: — Әне, Ешкіөлместің күнгейіндегі бұйралана ұйысып жатқан қалың тобылғы мен қарағанды көрдіңдер ғой, содан отын шабамыз. Мынадай қыста салпақтап құр ойнай бергенше, бір уақ отын шауып шешелеріңді қуантсаңдаршы. «Қарағым адам боп қапты»,- деп, төбесі көкке жетеді ғой,- деген.
− Ой, біздің үйде отын көп, атам кеше бір шана ағаш отын түсірді.
− Біздің үйдің отыны да қысқа жетеді.
− Мен бармаймын.
− Мен де бармаймын,- деп, балалар жан-жақтан дабырлай бастаған.
Әжібек дөрпиген көн етігімен жерді (қатты қарды) теуіп қалды.
− Бәрің де барасыңдар! — деді ақырып.- Сендер немене, тәртіпті ұмытқансыңдар ма? Мұны мен әскери бұйрық деп тұрмын ғой. Кәне, осыдан біреуің бас тартып қиқалақтап көріңдерші, әкелеріңді де, шешелеріңді де танытып жіберейін. Әне, бас қолбасшы Ырысекеңнің өзі тұр ғой!
Біз, балалар, жым болдық. Дәл қазір Әжібек анадай тұрған Ырысбекті арқаланып, қайсымызды болса да қарсылық етсек, итше тепкілеп жіберетіні анық еді.
− Ал барыңдар, үйлеріңнен кетпендеріңді және отын буатын екі жіптен алып шығыңдар!
− Екі жіп неге керек?
− Неге керек екенін барған соң көресің. Отынды шабамыз да буып-буып таудан домалатамыз да жібереміз, ешқайсыңның жаның қиналмайды, көксоққандар! Егер осыдан біреуің бармай қалып көр, мына жұдырық соның төбесінде өтеді,- деп, күс-күс арық жұдырығын көрсетті.
Үйге кеп, барлық балалар боп таудың күнгейінен тобылғы шабатынымызды айтып, белімізге жіптерімізді буынып, қолымызға кетпендерімізді ұстап, сәлден кейін көше ортасына топырлай жиналдық. Дәу кетпенді әзер деп көтеріп үйден шығып бара жатқанымда, әжем:
− Құлыным-ау, шамаң келмейді ғой,- деген.
− Келеді. Балалардың бәрі де бара жатыр,- дедім. Шынын айтқанда, көбімізге мына қыста тауға шығып отын шабу — ең қызық ойын сияқты көрінді. Үлкендер болса балалардың аяқ асты мына қылығына қапелімде не дерлерін білмегендей, не қоштап мақтап кете алмай, не қойыңдар деп тыйып тастай алмай аң-таң. Әрине, қыс ішінде бір уыс отынның өзін үнем көріп отырғанда, баласының «отын шауып әкелем» деп өз тарапынан суырылып шыққан тірлігі кімді де қуантатыны сөзсіз, тек бірдеңеге ұрынып қалмай, қайырымен болсын дейді де…
Әжібек бастап, ауылдың жоғары жағына қарай шұбырып жүріп кеттік. Алып алма ағаштың тұсына жеткенбіз, бұтақтары сойдиып-сойдиып жалаңаштанып тұр екен. Ұшар басындағы бұтақтарында бүрісіп-бүрісіп қатып-семіп қалған қоңырқай алмалары көрінеді, төменгі бұтақтарында байланған шүберектер жалбырайды. Бізге мына қыста сол қатып-семген алмаларының өзі уылжып тұрғандай, аузымыздан сілекейіміз ағып қызыға қарағанбыз.
− Бұтақтарына шығып сілкиік, бәлкім, анау алмалары түсер,- деді балалардың бірі. Осы сөз қамшы болды ма, Әжібек жолымыздан сәл қиғаштау болса да бұрылып алып, алма ағашқа қарай тартты.
Алып алма ағашқа жақындай бергенбіз, төңірегі ойқастаған қалың із екен, шашылған құстың қауырсыны, жүн-жұрқа.
− Биыл түлкі қалың ғой, түлкінің іздері шығар? — деген Бәтен.
− Мүмкін, алма ағаштың түбіндегі үңгірге түлкі жатып жүрген шығар. Қазір ұстап алсақ қандай қызық болар еді,- деген Қайрат.
− Жо, бұл із түлкінікі емес,- деді ізге үңіле қараған Санат.- Түлкі қарға бүйтіп батпайды.
− Онда қасқырдың ізі шығар?
− Жо, қасқыр да емес. Бұл — иттің ізі.
− Қазір не болса да көреміз енді,- деді алда келе жатқан Әжібек.- Әне, үңгірден қарайып бірдеңенің басы қылтияды. Кетпендеріңді оңтайлап ұстаңдар!
Осы кезде алып алма ағаштың түбіндегі үңгірден Қарақаншық атып шықты, көздері қып-қызыл боп қанталап, тістерін сақылдата ырылдап, айбат шегіп бізге қарсы жүрген. Аппақ қардың үстінде өзі қап-қара боп, ештеңеден тайынбайтын керемет қорқынышты еді. Жолбасшымыз Әжібек болып, біз бір-бірімізді баса-жанша кейін қаштық. Қорыққандарынан бір-екі баланың ойбайлап жіберген дауыстары да шығып кетті. Омбы қарда сүріне-қабына едәуір қашып барып кейін бұрылғанбыз, Қарақаншық соңымыздан қумапты, үңгірдің аузына қайта барып, жер иіскелеп қаңсылады да, ұлып-ұлып жіберді.
− Әй, мынаның іші қабысып, емшектері салақтап тұр ғой, күшіктегеннен сау ма? — деген балалардың бірі.
− Расында да, түрі күшіктеген сияқты.
− Иә, үңгірге маңайлатпауы тегін емес.
− Қыста күшіктеген қаншықты көргенім осы.
− Қайбір жақсылық дейсің,- десіп алып, алма ағаштың басындағы қатып-семген алмалардан күдер үзген балалар енді тауға қарай өз жолымызға түстік. Таудың етек жағындағы жел үрлеп нығарлап тастаған қалың қарды кетпенмен қадау-қадау ойып, баспалдақтап жол салып, жоғары қарай шұбыра өрлеп келеміз. Сөзіміз Қарақаншық төңірегінде: әлдеқашан жоғалдыға санап жүргенімізде, күтпеген жерден алып алма ағаштың түбіндегі үңгірден шыға келуі бізді қатты таңырқатқан еді; оның үстіне қыс ішінде күшіктегенін қарасаңшы; күшіктері қалай тоңбайды екен; ауылға жоламай, мына жырақта жүріп өзі немен қоректенеді? Осы тәріздес толып жатқан сұрақтарға жауап таба алмай, дал боламыз.
− Қарақаншық киелі ит қой,- дейді ішіміздегі ең білгішіміз Санат.- Бұл ауылға не жақсылық, не жамандық әкеледі.
− Жақсылығын қайдам, жамандығын көріп жүрміз ғой,- деді Бәтен.
− Сен Бүбітайдың жынданып кеткенін айтасың ба?
− Иә.
− Оған Бүбітайдың өзі кінәлі. Қарақаншықтың күшіктерін тірідей көміп өлтірді емес пе?
− Қарақаншық олардың бір қазан сүтін ішіп кетті ғой.
− Бір қазан сүтке бола күшіктерін өлтірмеу керек еді.
− Сонда ауылға ұры иттер қаптап кетсін дейсің бе?
− Түк те қаптамайды. Қарақаншықтың бұрынғы күшіктерінің қайсысы ұры болып еді?! Ауылдағы көп үйдің иттері соның күшіктері ғой.
− Сен өйтіп Қарақаншықты жақтамай-ақ қой, бәрібір иттің аты ит те, ал Бүбітай — адам.
− Иттің де обалы бар, жазықсыз тиіссең, сол обалы жібермейді.
Мына екеуінің таласына шыдай алмай кеткен болу керек, осы сәт алда бара жатқан Әжібек кілт кейін бұрылды да:
− Әй, екі кемеңгер, тоқтатыңдар бос былшылды! — деді ыза болып.- Немене, Қарақаншық пен Бүбітайдың күйігі сен екеуіңе батып келе ме, сонша керілдесіп. Дабай, қойыңдар енді!
Санат пен Бәтен жым болды. Бәріміз үйіріле тоқтай тұрып, сәл тыныс алдық. Өрге қарай жүреміз деп едәуір алқынып қаппыз, өңдеріміз қызара тершіп, кейін қарай көз салғанбыз. Түу, шіркін, сұлулық деп осыны айт! Өзіміз дәл бір жердің кіндік үстінде тұрғандаймыз да, төңірек төрт бұрыш тегіс шыр айналып кеп біздің табанымыздың астына түскендей, көз жететін дүниенің бәрі де төменде жатыр. Жазда бірінің үсті көк-жасылданған егінжай, бірінің үсті көк жусан мен боз бетеге, енді бірі айдалған қара пар боп жататын бел-белестер мен дөңдер қазір мақталы қалың ақ көрпенің астында тарс бүркеніп алған, біркелкі боп қымтанып жатыр. Сол тұтасқан жалпақ дүние бұлдырап барып қысқы сұрғылт аспанмен астасқан жерге дейін аппақ боп күнге шағылысып, көзді қарықтырады.
Әжібек тымағын алып жеңімен маңдайының терін сүртті, тісінің арасынан сәнімен сыздықтата түкіріп қойды да, Санат пен Бәтенге кезек қарап алып:
− Меніңше, бар ғой, сендердің анау Бүбітайларыңның адам аяр қылығы жоқ болатын,-деді.- Сау кезінің өзінде жындының ісін істейтін еді ғой. Осыдан екі жыл бұрын, апам өлген жылы жазда, бір рет қарным қатты ашқан соң, осы Бүбітайдың үйіне кіргем. Сонда маған бір тостаған айран құйып берудің орнына, менің көзімді бақырайтып қойып тұрып, жарты шелек айранды қаз-үйректеріне апарып төкті ғой. Сонысы құдай сүйер қылық па?! Сонда мен іштей: «Әй, кесір атар мына қатынды»,- дегем. Айтқаным айдай келді, атты ғой әне, ақыры! Аш жүрген маған бермей, айранды қаз-үйрекке төкті деген не деген сұмдық! -өне бойын ыза кернегендей сөзін тістене кіжініп аяқтаған Әжібек қайтадан алға түсіп, өрге қарай қатты-қатты адымдай жүрген, біз тіпті ілесе алмай қалдық. Біраз озып кеткен ол сәлден кейін бізге қайырыла тұрып:- Сендердің анау Қарақаншықтарың да қаншықтығын жасап қасқырмен әмпей боп жүрмесе не қылсын,- деді мысқылдай күліп.-Қыста күшіктеуі тегін емес…
− Ол да мүмкін,- деді Қайрат іле қоштап.
− Мүмкін емес, дәл солай. Осы жолы бұл қасқырмен лықты. Жаңағы бізге анадайдан айбат шегуі тегін емес. Қасқыр күшіктерін қызғанғаны ғой,- деді Әжібек төндіре сөйлеп.-Обшым, осы жолғы бір күшігін мен алам.
− Шынында да, қасқырдан туған күшік нағыз арлан болатын шығар. Мен де біреуін алам,-деді Қайрат.
− Онда мен де біреуін алам.
− Мен де…
− Мен де…- деп балалар жан-жақтан шулай бастады.
− Бәріңе Қарақаншықтың күшігі жетпейді,- деді Әжібек оларды тоқтатып.- Көп болғанда бес-алты күшік шығар. Сондықтан ертең күшіктерді алуға келгенде, Қарақаншыққа беруге нанды кім көп әкелсе, күшікті сол алады.