Жабайы алма - 12

Осылайша бәтуаға келіп, тауға қайта өрледік. Жоғары көтерілген сайын, қар мүлде жұқарып, біртіндеп қары жоқ қарайған жерге де аяғымыз жетті. Қатты жел үрлеп жалаңаштап кеткен тау күнгейі жайма-шуақ көктем лебін еске түсіріп, бусанып жатыр. Арқамыздан күннің жылуы өтіп маңдайымыздан бір жылы леп сипайды. Әр-әр жерде топ-топ боп өскен қызыл балақ тобылғы, қара күрең қараған, ұйыса жабысқан қалың бөргез, ақ сирақ үшқат қаптай бастады.
Осы тұста бастаушымыз Әжібек тағы бір бел босата тұрып, барлығымызға барлай қарап шықты да:
− Ал, көксоққандар! — деді өктем үнмен.- Енді, дабай, тобылғы шабуға кірісеміз. Жарлық былай: ең әуелі, әрқайсың үлкен-үлкен үш түптен Ырысбекке деп арнап тобылғы шабасыңдар. Соны үйден алып шыққан екі жіптеріңнің біріне буып төмен домалатамыз, бұл сендерге салынған салық. Тек сонан кейін өз үйлеріңе шабасыңдар.
Біз бірден келістік. Тау үстіндегі ен-тегін тобылғының ортасында тұрғанда, үш түп деген де сөз болып па.
− Ақ үшқат пен бөргезден шабуға бола ма? — деп сұраған балалардың бірі.
− Өз үйіңе шауып алсаң, пажалыста, ал Ырысбекке тек тобылғы ғана шабыңдар! — деді Әжібек қатал ескертіп.- Тобылғының қызуы мол болады және қолға кіретін тікені болмайды.
Сөйтіп, біріміз жоғары жағынан, біріміз төменгі жағынан, енді біреулеріміз қос бүйірінен дегендей қорым тастың жиегіндегі қалың өскен, кісі бойындай тобылғыны жан-жақтан шабуға кірістік. Бұрыннан үлкендерге ілесіп тобылғы шауып жүргендер онша қиналмай-ақ бірден кірісіп кеткен, ауыр кетпенді салмақтай көтеріп, тобылғының түбін орай тасы жоқтау деген тұсын ала гүрс еткізіп қап, оп-оңай ғана тамырымен қопарып тастайды, ал тәжірибесіздері тобылғыны кез келген жерінен шауып аламыз деп кетпендерінің жүзін көк тасқа шақ-шұқ соғады. «Гүрс-гүрс»… «Шақ-шұқ…» Ойнай жүріп, күн еңкейгенге дейін, әуелі, Ырысбекке деп дәу екі арқа тобылғы шауып, оларды жіппен буып төмен -ауылға қарай домалатып, енді әрқайсымыз өз үйлерімізге деп шабуға кіріскенбіз.
Бір кезде оқыстан шыққан айқай-шу, аттандаған дауыстар бәрімізді де елең еткізді. Тобылғы шапқанымызды доғарып жалт-жалт қарадық. Төменде жатқан ауылдың көшесінде әбігерге түскен кемпір-шал, бала-шаға біздерге қолдарын бұлғап, бірдеңе деп айқайлап, шуылдасып тұр. Екі-үш ересек адам бері тауға қарай емпелеңдесіп келеді. «Ай-оу-у, ат-тан!»» Ат-та-ан!.. Ой-ба-айй!.. Ой-байй!..» — деседі, басқа сөздері естілмейді.
− Әй, мыналар неге шулап тұр? — деді Әжібек.
− Біздің жоғары жағымыздан бірдеңені нұсқайтын сияқты,- деді Санат. Бәріміз енді жоғары жаққа қарағанбыз, қожыр-қожыр боп төбемізден төнген жартастардан өзге ештеңе көрінбейді.
− Ай-о-оу-у!.. О не-е? Не деп тұрсыңдар? — деп Әжібек ауылдағыларға қарай айқайлаған. Осы сәтте ғана құлағымызға ауылдағылардың:
«…Ысқыр!.. Ысқыр!» — деген сөздері естілгендей болды.
− Қасқыр дейді,- деді Санат.
− Ойбай, қасқыр деп тұр ғой,- деді балалардың бірі үрейлене. Бәріміз де үрейленіп қалдық. Қайтадан ор жаққа, төңірегімізге қарағанбыз.
− Әне!..- деді бір бала.- Қос көк тастың астында.
Енді біз де көрдік, алып алма ағаштың желке тұсында, біздің теріскей жағымызда аумағы екі үйдің орнындай жалпақ екі көк тас болатын, солардың астыңғы жағында төрт-бес көк ит бұта-бұтаның арасында бірі шоқиып, бірі тұмсығын көтере ауаны иіскелеп, енді бірі біз жаққа сазара қарап тұр екен.
− Ойбай-ай, апа-а! — деп шарылдай жөнелді балалардың бірі. Оған екінші, үшінші ойбай қосылды. Тау үстінде шулап кеттік.
− Не істейміз? — деген Әжібек.
− Тек қашпайық, бәріміз топтасып бірге тұрайық,- деді Санат.
− Дұрыс. Кәне, кетпендеріңді алып менің қасыма жиналыңдар. Кетпеннің шүйдесімен тасты соғып, бәріміз бірдей аттандайық!
− Ат-тан!.. Ат-тан!..
Шақ-шұқ тасты соғып, біріміз шыңғырып аттан сап, ойбайлап бердік. Кенет қасқырлардың шоқайып отырғаны темен қарай ырши секірген. Анық көрдік, үлкендігі тайыншадай, нағыз көкжал екен. Секірген күйі біздің көзімізден таса тұрған алып алма ағаштың тұсына батып көрінбей кетті. Төменгі ауыл жақтағылар бұрынғыдан да қатты шуылдасып кетті.
− Бәрің түгелсің бе? — деді үрейленген Әжібек.
− Түгелміз.
Көкжалдың соңын ала басқа қасқырлар да бізге көрінбей кеткен. Күз жақты жаңғырықтырып иттің жанұшыра үргені, одан қатты бір қаңқ еткені естілді. Ауыл жақтағылар әлі шулап тұр. Сәлден кейін алып алма ағаштың арғы жағындағы қарлы беткейді қиялап әлгіндегі қасқырлар ұмар-жұмар орталарындағы қараңдаған бірдеңені кезек-кезек созғылап сүйрелеп бара жатты.
− Қарақаншықты әкетті!..
Жанұшыра қаңсылап бара жатқан сол Қарақаншық екен. Әрқайсысына бұл да ауыз салмақ болып азу тістерін сақылдатып айбат жасайды, бұлқына арпалысады, көмек сұрап жанұшыра қаңсылайды, бірақ әлуетті күші басым қасқырлар оны жан-жағынан қақпақылдай қағып, көкпарға салғандай бірінен-бірі жұлқа тартып кергілеп барады. Әрқайсысы бар екпінімен ағып кеп, қанға боялған арандай ауыздарын салып өткенде, Қарақаншықтың бір мүшесін жұлып әкеткендей болды. Аппақ қардың үстінде судай шашылып бара жатқан Қарақаншықтың қаны, шарылдай қаңсылағаны керемет аянышты еді, тау-тасқа жаңғырығып аза бойды қаза тұрғызды. Бүкіл ауылға, шуылдаған халыққа құтқарыңдар дегендей шырқырайды. Ал қасқырлар болса өршелене, құтырына түсіп жұлқып-жұлқып әкетеді. Біртіндеп Қарақаншықтың қаңсылы басылайын деді, сәлден кейін мүлдем үні өшіп, қасқырлардың аузында жұлмаланған жансыз затқа айнала бастады. Тағы бір жұлқыласқан кезде, кеуде жағы әлгіндегі тайыншадай көкжалдың аузында қалды да, бөксе жағын басқа қасқырлар бөлісіп әкетті, осылайша Қарақаншықты бүкіл ауылдың алдында пәре-пәресін шығарып олжалаған қасқырлар жұлқыс-тартыспен қыратты асып көрінбей кетті.
Біз, балалар, зәре-құтымыз ұшып, қалтырап қалш-қалш етіп үніміз шықпай, бір-бірімізге тығылып есіміз шығып кеткен еді. Енді шапқан отындарымызға қайырылмастан, бір-бірімізді қаға-маға төмен ауылға қарай біріміз домалап, біріміз сырғанап безіп жөнелдік.
Келесі күні қорқыныш-үрейіміз басылған соң, Әжібек шанасы бар балаларды өзі бастап жүріп, кешегі таудан домалатқан үлкен екі арқа тобылғымызды Ырысбектің үйіне жеткізіп бердік. Егер өгіз шанаға тиер болсақ, мұнымыз дәу бір шана отын еді. Он шақты бала жан теріміз шыға жүріп әлгінің бәрін Ырысбектің қорасына кіргізіп, тап-тұйнақтай етіп бір жағына жинап қойдық. Өз үйлерімізде шыбық басын сындырсақ шыңқылдап тұратын, бір құшақ отын бұтағанның өзінде үйдегі үлкендерді заржақ қып барып әзер тіл алатын, шіркіндер, Ырысбек пен Әжібектің алдында өстіп мөнтең қағатынбыз. Біз тобылғыны тегіс кіргізіп болған кезімізде, Ырысбек үйінен шыққан, бәрімізге жағалай бір қарап өтті де:
− Әй, адъютант Әжібек! — деді.
− Иә, жолдас камандірі — деп Әжібек қарсы алдына жетіп барды.
− Мынау балалар бүгіннен бастап жай әскер емес, ең сенімді, ең батыр, алдыңғы шепте өзімнің төңірегімде ғана жүретін төлеңгіттерім болады,- деді.
Біз ол сөздің мәніне түсіне қоймай бір-бірімізге, одан Әжібекке қарағанбыз.
− Обшым, төлеңгіт болғаннан ұтылмайсыңдар. Басқа балаларға сендер камандірсіңдер,-деп түсіндірді Әжібек.
− Дұрыс айтады,- деді Ырысбек оның сөзін қостап.
− Ертең мен мына Әжібекті МТС-қа темекі әкелуге жібергелі отырмын. Темекі әкелген соң, бәріне шылым тартуды үйретеміз.
Біз төбеміз көкке жеткендей боп қуанып қалдық, бір-бірімізге жымыңдаса қарап, шылым тартуды үйренетінімізге мәз боп тұрмыз. Шылымды құшырлана тұрып сорып, оның түтінін мұрыннан, көзден, құлақтан шығару деген керемет қой!
* * *
Бар тілегім, Ырысбек қашан үлкейтіп болғанша, көкем мен апамның суретін алғанымды Нәзира әпкем білмесе екен деймін, кешкісін жұмыстан келгенде, сандықтағы альбомын алып қарай кермесе екен деп қыпылдап отырам. Абырой болғанда, ол қырманнан діңкелеп шаршап келеді де, кешкі тамағын іше сап, ештеңеге қарауға шамасы келместен мұрттай ұшады. Бар айтатыны:
− Қанатай, қол диірменді өзің айналдырарсың,- дейді.
− Мақұл, әпке, алаң болма,- деп, мен осы үйдің онан кейінгі естияры ретінде ертеңгі ішім-жем талқанды тас диірменге тартуға кірісем. Тас диірменді айналдыру ауыр, қолдың қарын талдырады, бірақ амал қанша, әжемнің шамасы жетпейді, басқа балалар әлі кішкене, сондықтан қолымның қаншама талып, иықтарымның талмаусырап қарысқанына қарамастан, бар күшімді жинап, әбден әлім құрып діңкелегенше, күшене отырып айналдырам. Маңдайымнан тер бұршақтап, көзім қарауытып кетеді, сонда да әжеме, інілерім мен қарындасыма сыр білдірмеймін.
Әжемнің:
− Болды, қарағым, алдыңдағы ауыр тас, иығыңда ауыртып аласың,- дегеніне қарамастан, ылғи да қос уыс бидайды артық тартам.
Бүгін де сөйтіп күшене отырып ертеңгі күннің талқанын тартып боп қалған кезімде, тарс-тұрс есік ашылып, үйге Ырысбек пен Әжібек кіріп келді. Есіктің қатты ашылып, қатты жабылғаны сонша, үйдің ортасындағы дөңгелек үстелдің үстінде тұрған май шам жалп-жұлп етіп өшіп қала жаздады.
− Кеш жарық, әже,- деді Ырысбек даусы гүр етіп.
− Қарағым, Ырысбекпісің? — деп әжем келгендерге сығырая қараған.
− Ия, мен ғой, әже.
− Қасыңда тағы біреу бар ма?
− Әжібек қой.
− Ә-ә… Мына беймезгіл уақытта жай жүрсіңдер ме?
− Балаңыз бен келініңіздің суретін үлкейтіп едім, соны әкелдім,- деді Ырысбек даусын көтере сөйлеп.
Сөйтті де өзі қолындағы ораулы қағаздың бір жағын Әжібекке ұстатып шамның жарығына тосқан; әнеугүнгі өзім берген суреттен айна-қатесі жоқ көкем мен апамның үлкейтілген суретін көргенде, басы әжем болып, бәріміз есіміз шығып аңырып қараппыз да қалыппыз, кәдімгі көкем мен апам тіріліп үйге кіріп келгендей. Әжем өз көзіне өзі сенбегендей жақындаңқырап кеп үңіле қарады да:
− Қарғаларым, қос қарашығым… тіріліп келгендей боп қатар тұра қалғандарын… О, менің айым мен күнім…- деп, айналып-толғанып, есі шығып кетті.
− Әже, қай жерге ілейін? — деп сұрады Ырысбек.
− Төрге іл,- деді әжем.
Абыр-дабырға Нәзира әпкем де оянып кеткен. Әуеліде түкке түсінбей басын көтеріп ап одырая қарап жатты да, Ырысбек ойқастап барып төрге суретті ілген кезде ғана, істің мәніне түсінгендей орнынан тұрды. Әжемде ес қалмады.
− Ағаларыңа төрге көрпе салыңдар… Әй, Болатжан, от жаға қойшы, құлыным…- деп, бәйек боп шәугімге су құйып, шай қойып, Ырысбек пен Әжібекке елжірей қарап:
− Төрге шығыңдар. Отырыңдар. Айналып қана кетейін, сендерден. Өлгенді тірілтті деген осы, мың жасағырлар. Өркендерің ессін, қос қарағым… Әй, Қанат, ауыз үйдегі сүтті әкелші.
Бұл енді әжемнің ағынан жарылғанының белгісі. Әне-міне суалуға таяған қоңыр сиырымыздан күніне екі кеседей ғана сүт шығады. Соның бір кесесін шайға да, бір кесесін күніне бір рет жасайтын атала көжеге қататын, қазіргі маған алғызғаны ертеңгі көжеге қатуға алып қойған сүт еді. Сол сүтке әлгінде ғана ақ тер — көк тер боп ертеңгі азыққа деп мен тартқан талқанды түгел бір табақ қып шылап, Ырысбек пен Әжібектің алдына қойды.
− Алыңдар, айналайындар,- деп бәйек боп жүр.- Әй, Нәзира, ағаңа шай құй.
Нәзира әпкем де төрдегі суретке қарап қойып, риза көңілмен шай құйып беруге кірісті. Біз, балалар да, әке-шешеміздің суретіне қайта-қайта жалтақтай қарап, онан шыланған талқанды көсей асаған Ырысбек пен Әжібекке көз саламыз, аузымызға үйірілген сілекейді тамсана жұтынып қойып, ернімізді жалаймыз. Үйеме табақ талқан лезде сап болды. Маңдайлары тершіген Ырысбек пен Әжібек бір-біріне қарап жымыңдасып қояды. Әжібек кекірініп те алды, тойғанының белгісі. Ыстық суды сораптата ұрттап бірер шыны аяқ ішіп тоқтарын басқаннан кейін, Ырысбек Әжібекке ымдап қол созған. Әжібек ұшып тұрып, келгендерінде қабырғаға сүйеп қойған домбыраны орауынан ашып ұстата берді. Ырысбек домбыраны қолына алып, құлақ күйіне келтіре бебеулетіп қағып-қағып жіберді де, онан соң әжеме:
− Әже, сізге бір ән салып берейін,- деді, көзінің қиығымен Нәзира әпкеме де қарап қояды.
− Сала ғой, қарағым,- деді әжем елжіреп.
Сол-ақ екен, Ырысбек домбырасын безілдетіп-безілдетіп алып, төбе құйқаңды шымырлатар ғажап әуендердің бірінен кейін бірінің басын тез-тез қайыра отырып бір кез:
«А-хо-ау-у-у, хайли-лау, ли-ли-лау, ли-ләй-лау…» — деп әдемі, зор қоңыр даусымен бастап кеп жіберген кезде, күп-күңгірт боп көлеңкелеріміз ербиіп, үрейді ұшырып отыратын жадау-жүдеу үйдің іші самаладай боп жарқырап сала берді.
Қыз емес қыздың аты қызыл асық,
Жігіттер қыз балаға болған ғашық.
Сырттағы дүниені сықырлатып уысына қысқан ызғарлы қыс та, көзің түскен жерде мен мұндалап екі иығыңнан зілдей боп басып тұратын жадау-жүдеу тұрмыс та, әркімнен бұғып, жасқанып, именшек отыратын күйкі тірлік те — бәр-бәрі де ысырылып кейін қап, дүние түгел әсем әнге, сән-салтанатқа толып, жартыкеш көңілдің кем-кетігі тегіс жазылған, жайраңдаған жаз өмір орнады. Шіркін, өмір деген қандай сұлу, қандай жарқын! Өмір сүру, тірі жүру қандай бақыт! Адамдардың бір-біріне деген кіршіксіз таза көңілі, бір-біріне көрсететін сый-құрметі, сүйіспеншілігі қандай ғажап!
«А-хо-оу-у хай-ли-лау
ли-ли-лау ләй-ләй-лау…»
Шіркін, осындай да ғажап ән, ғажап дауыс болады екен-ау?! Бүкіл болмысыңды сиқырлап алып, өзімен бірге еліктіріп, елітіп, тіл жеткісіз ғаламат сезімге бөлейді.
Сөйтіп, бір әннің сиқырлы дүниесіне еніп, соның өзінен ес жия алмай езіліп отырғанымызда, Ырысбек екінші әнді бастап кетті. Тағы да алғашқыға ұқсас, одан артып түспесе кем түспейтін әсем дүние есігін ашты… Онан кейін үшінші ән, төртінші ән… бесінші ән… Ырысбектің әндері көбейе түспесе, азаюшы ма еді. Көзін жұмыңқырап ап, бет-аузы әннің ырғағына қарай сан құбылып, әдемі зор даусымен бүкіл дүниені сиқырлап қойғандай.
Көптен бері, сонау өзі әскерден қайтқан күнгі кештен кейін оның дәл бүйтіп ән салғанын көрмеп едім; өңі керемет сұлуланып, нұрланып, әншейіндегі жексұрындығынан, иттігінен із де қалмаған. Әжем алдындағы жұлық-жұлық жабағы жүнді жібекше талдап түте отырып, әрбір жаңа әннің тұсында басын көтеріп ап, көзі жасаурай сығырайып Ырысбекке айналып-толғана елжірей қарайды, көңілінің көптен бері бір жадырағанын жасыра алмайды; кішкене балалар болса әншейіндегі бірін-бірі түртпектеп отыратын қылықтарынан пышақ кесті тыйылып, бағжырайған көздерін Ырысбектен алмастан ауыздарын ашқан күйде демдерін іштерінен алғандай тым-тырыс отыр; Нәзира әпкем пеш жақтан кеп үстелге бір қырын сәл теріс қарап отырып шай құйған әлгіндегі қалпында тас боп мелшиіп қатып қалған, ән тыңдап отыр ма, жо әлде қалғып кетті ме, белгісіз. Қанша уақыт өткенін кім білсін, бір кез бет-аузын қара тер басқан Ырысбек шаршағандай әнін тоқтатып, барлығымызға күлімсірей қарап шықты да:
− Осымен болған шығар,- деді.
− Өркенің өссін, қарағым, көңілімізді бір көтеріп тастадың ғой,- деп, әжем шын көңілден ризашылығын білдірді.
Жанар мен Жанат әжемді төңіректеп барып ұйықтап қалған, олардан ересектеу Болат қалғып-мүлгіп есінеп отырса да, намысына тырысып ұйқыға жеңдіргісі келмейді. Менің де ұйқым келіп отыр, бірақ үйдегі естияр еркек езім екенім есіме түссе-ақ, ұйқым шайдай ашылады. Нәзира әпкем тұрып төсек салып, әжемнің екі жақ етегін ала жатқан Жанар мен Жанатты жатқызды.
− Көзің қызарып кетті, сен де енді жат төсегіңе,- деді Болатқа.
Нәзира әпкем балаларға төсек сала бастаған соң, Ырысбек пен Әжібек енді өздері де тым кеш отырып қалғандарын түсініп кететін шығар деп ойлағам. Олай болмады.
− Әже, от жағылмаған суық үйге барғым келмей отыр. Рұқсат болса осы үйдің бір бұрышына қона кетсем деймін,- деген Ырысбек самбырлай сөйлеп. Әжем сәл үндемей қалды да, алдындағы түтілген жүнін жинастырып, етегін қағып орнынан тұрды.
− Қонам десең қона ғой, қарағым. Қонақты қуып шығу салтымызда жоқ қой,- деді. Маған әжемнің бұл жауабы Ырысбектен гөрі Нәзира әпкеме арнап айтылғандай көрінді.
Нәзира әпкем үн-түнсіз төрге балалардың төсегіне қатарластыра қонақтарға да төсек сала бастады. Ырысбек пен Әжібек сыртқа шығып келуге кеткен.
− Әже, мен көрші үйдің біріне барып қонайын,- деген Нәзира әпкем.
− Сөйтсең сөйт, қарғам,- деді әжем күрсіне тұрып.
Ырысбек пен Әжібек кіріп, киімдерін шешініп жатуға ыңғайланған кезде, сырт киімін желбегей жамылып Нәзира әпкем далаға шығып кетті. Әжем жатқан соң, жыпылықтап тұрған шамды өшіріп мен де кеп орныма жаттым. Көзім енді ілініп барады екен, біреу бүйірімнен нұқып қалды.
− Әй Қанат, әлгі Нәзира әпкең қайда кетті? — деп сұрады Әжібек сыбырлап.
− Білмеймін.
− Немене, сонда ол бүгін үйге қонбай ма?
− Көршілердің біреуінің үйіне қонам деп кетті.
Әжібек дереу сырғып барып менің айтқандарымды сыбырлап ЬІрысбекке жеткізді. Сәлден кейін Әжібек сырғып қасыма қайта келді.
− Әй, Нәзира әпкең кімнің үйіне кетті?
− Білмеймін.
− Неге білмейсің?
− Кімнің үйіне кеткенін айтқан жоқ.
− Қап!
Енді қараңғы үйде Ырысбек пен Әжібектің күбір-күбір сөзі көбейейін деді. Екеуі қараңғыда отырып киіне бастады.
− Әй Қанат, киін, сен бізді шығарып саласың! — деді Әжібек әмірлі үнмен. Өзімнің де күткенім сол еді, осы пәлелерден тез құтылайық деген оймен оңайда тұрған киімдерімді лып-лып еткізіп үстіме іле сап, қараңғыда жандарына бардым.
− Бұ қайсың, қараңғы үйде түрегеп жүрген? — деп сұраған әжем.
− Әже, біз ғой, қазір далаға шығып келеміз,- деді Ырысбек.
− Ә-ә,- деп әжем онан әрі қарай күбірлеп құдайға сыйынып кетті.
Мен қараңғы үйде сипаланып жүріп есікті ашып, екеуін бастап сыртқа алып шықтым. Түн тастай қараңғы екен. Аспан бұлттанып, оңынан желемік соғып тұр; күн бұзылып, қар жауардың алдында өститін. Иттердің ғана үргені болмаса, ауыл үйдің арасы тым-тырыс, бірде бір үйде шам жоқ, бәрі де тегіс ұйқыға кеткен.
− Нәзира кімнің үйіне кетті? — деп енді Ырысбек сұрады.
− Білмеймін.
− Қалайша білмейсің? — деп ол шап етіп жағамнан ұстай алды. Менің зәрем ұшып кетті, «әжелеп» аттан салуға шақ қалдым.
− Маған айтқан жоқ.
− Жоқ, сен білесің. Қазір бар да, әжем шақырып жатыр деп ертіп кел.
− Рас айтам, ағатай, кімнің үйінде екенін білмеймін, бізге айтпай шығып кетті,- деп, мен шыж көбелек боп тұрмын.
− Онда білмегенің үшін жаза тартасың,- деп Ырысбек дір-дір етіп тұрған күйімде тіп-тік көтеріп алды да, шыр көбелек айналдырып әкеп, есік алдындағы қалың күресінге басымды төмен қаратып қойып қалды. Түнге қарай беті сіресіп жатқан қатты қардың төбеме қатты тигенін білем, бет-аузымды қалың бөргездей осып жібергенін білем, онан әрі сәл есім ауытқып кетіпті. Басым төмен қарай шаншылып күресін қарда қанша тұрғанымды білмеймін, бір кез есім кіргендей боп, аяқ-қолымды тыпырлата бастағам, көрім болғанда, күресіннің жарқабақ жағы опырылып кетіп, есікке қарай домалап түстім. Жан-жағыма үрейлене қарасам, Ырысбек те, Әжібек те жоқ екен, домалай ұмтылып үйге кіріп, жан-дәрмен есікті жауып, ілгегін салып алдым. «Уһ» деп осы жерде ғана есімді жиғам. Ішкі есік ашылып, қолына жалп-жұлп еткізіп май шамды ұстап әжем шықты.
− Қанатпысың? Тыныштық па?
− Тыныш…- дедім мен әжемді қорқытпайын деп түк болмағандай жайбарақат үнмен.
− Әлгілер қайда?
− Үйлеріне кетті.
− Тыныш кетті ме, әйтеу?
− Иә, тыныш кетті,- дедім, өнебойым дір-дір етіп, енді сәл тұрсам, әжемді құшақтап еңіреп жіберуге дайын тұрмын.- Ұйқым келді, әже, жатайықшы…
* * *
Ертеңгісін беті-қолымды жуғанымда, түндегі қар сүрген жерлер тызылдап ашып, алақаныма қабыршақ жаралар мен домбыққан ісіктер білінді. Айнаға барып қарағам; маңдайым, мұрнымның үсті, екі бетімнің ұштары мысық тырнағандай жара-жара боп қапты.
− Қанат, сенің бетіңе не болған? — деді Болат таңырқап.
− Білмеймін,- дедім мен өзім де таңырқаған боп.
− Түнде жалмауыз кемпір кеп тырнап кеткен ғой.
− Солай шығар. Өзі байқамаса, әжеме айтпа, босқа қорқып қалады,- дегем.
− Жарайды,- деді Болат.
Көрші үйге түнеп келген Нәзира әпкем де есіктен кіре бере бетіме жалт қарап:
− Саған не болған? — деді үрейлене.
− Жай, әншейін,- дедім мен иығымды қиқаң еткізіп.
− Түндегілер ғой?!
Мен басымды изедім. Әпкем кеп құшақтап бауырына қысты.
− Қанатай-ай, мен үшін сені де әбден қорлап болды-ау, Ырысбек оңбаған,- деді. Даусы дір-дір етіп, алқымына өксік тығылғанын сезіп тұрмын.
− Әй Қанат! — деді осы кезде ауыз үйде шелектерді салдырлатып жүрген әжем дауыстап.-Анау қорадағы малды шығар!
Мен әпкемнің құшағынан шығып есікке беттедім.
− Әжем көрді ме, біле ме? — деп сұрады әпкем.
− Жоқ, білмейді.
− Онда айтпай-ақ қой. Тағы да жылап-сықтап мазасы кетеді.
− Айтпаймын.
Шай үстінде бетімді көлегейлеңкіреп бір қырын отырдым да, ала көлеңке үй ішінде әжем де, кішкене балалар да бет-аузымның жарасын байқамады.
− Ойнап көп жүріп алмай, түске қарай ертерек қайтып, малды суғар,- деді әжем.
− Мақұл.
Шанамды сүйретіп далаға шықсам, көшенің ортасында Әжібек тұр. Тістерін ақсита күліп қасына шақырды.
− Бет-аузың аймандай бопты ғой,- деді мәз болып.
Әрине, оған күлкі, мен үндегем жоқ.
− Сенің Нәзира әпкең де қызық, қашып кетпесе қайтер еді,- деді ол менің әпкемді кінәлай сөйлеп.- Ырысбек қазір оған ғашық. Байғұс түні бойы жылап шықты. Қатын үшін жылаған адамды көргенім осы. Өзі де ұйықтаған жоқ, мені де ұйықтатқан жоқ. Ғашықтықтан күйіп-жанып барам дейді. Қанат, сен енді ол үшін ренжіме. Ырысбектің бұл жолғы махаббаты нағыз шын махаббат сияқты. «Әжібек-ау, бауырым-ау, осы уақытқа дейінгімнің бәрі бекершілік екен» дейді. Ант-су ішті. Ел сияқты семья құрып, үй болғым, бала сүйгім келеді дейді.
Көшенің төменгі жағынан Шағыр көз жиренін шанаға жеккен почташы Мақым шал шыққан.
− Обшым келген соң, мен саған түсіндіріп айтам бәрін де,- деді сөзін асыға тұжырымдаған Әжібек.- Қазір, анау почтаның шанасымен Мытысқа темекіге кетіп барам. Ырысбек, міне, жүз сом берді,- деп қалтасынан жалпақ ақшаны суырып ап көрсетті.- Осының бәріне темекі сатып әкелем, әлі шылым тартуды үйретеміз.
Әжібек қасымыздан өте берген почташы шалдың шанасына секіріп мініп, МТС-қа кетті де, мен ауылдың шетіндегі сайдың қабағында көшкіннен шана теуіп жүрген балаларға қарай тарттым. Көшкіннен секірте шана теуіп біраз ойнаған соң, малдарды суғаратын кез болды-ау деген кезде, әжеме берген уәдем бойынша үйге қайтқам. Енді бет-аузымдағы жараларымды көрсе көрсін деп жасырмай келдім, егер не болды деп сұрай қалса, шанамен көшкіннен секірем деп жығылып қалдым дей салмақпын. Осы оймен қаперімде ештеңе жоқ үйге кіріп келсем, терезеге таяу жалғыз орындықта Ырысбек отыр.
− Қанатай, күнім, жақсы ма,- дейді маған елжірей амандасып. Тіпті түк болмағандай, түнде ғана мені күресіндегі қатты қарға бет-аузымды жара-жара ғып төбемнен шанышпаған адамдай мүләйімси қапты. Мен үндегем жоқ, ошақ жаққа барып, кәнге сүйене тұрдым. Қазандықтың желкесіндегі дәу қара пышақтың орнында жатқанын көріп, көңілім орнына түсті. Егер осыдан Ырысбек артық-әбес бірдеңе істер болса, сол қара пышақпен ішін жаруға бекіндім.
Әжем жүн түтуге кірісіпті, Нәзира әпкем кәннің екінші шетінде иығына апамнан қалған ескі күпәйкені жамылып шұлық тоқып отыр, әскерге жіберілетін киім. Балалар кән жақ бұрышта сабаннан қалпақ тоқып ойнап отыр. Сабаннан қалпақ тоқуды немістің балаларынан үйренген.
Әжем мен кірмес бұрын бастаған сөзін жалғастырды:
− Сен өйтіп бізді басынба, қарағым. Саған қолымнан қызымды бере алмаймын. Өйткенше бұл дүниеден байсыз өтсін. Ал егер менің айтқаныма көнбей өз бетімен саған ілесіп кетер болса, міне, құдай алдындағы сөзім, екеуіңе де қарғыс айтам.
− Әже, мен қарғыстан қорықпаймын,- деп, Ырысбек мырс етіп күлген.
− Әй! — деді әжем оқыс үнмен.- Өйтіп көктен түскендей боп көкіме! Шын қарғысқа ұшырасаң, оның дауасын қайтару қиын болады. Әсіресе жетім-жесірдің көз жасы жібермейді. Бұ дүниені қойып, о дүниеде де алдыңнан шығады.
Әжемнің шындап ашуланғанын көргенім осы еді, ұшып тұрып ошақтың аузында жартылай отта жатқан ыстық көсеуді көтеріп алды да, Ырысбекке есікті мегзеді:
− Әже… әжетай, қойдым, күнім әжетай!… Сөзіңе құлдық, қойдым… кеттім… кеттім…- деп, Ырысбек лажсыз күлгенсіп, есікке беттеді.
Ол кеткен соң, әжем орнына кеп отырып, жүнін түтуге қайтадан кірісті. Көпке дейін үйдің ішінде тым-тырыс тыныштық орнаған. Тек Жанардың қуыршағына «Лағынет!» деп сыбырлай ұрысқаны ғана естілді. Әлден уақытта әжем:
− Е, жаратқан бір алла, кеше гөр өзің, жаратылысымда үйден кісі қуып шығып көрмеп ем. Мәжбүр болдым,- деді ауыр күрсініп.
Қолы-қолына жұқпай шұлық тоқып отырған Нәзира әпкем бір кез ісін тоқтатып:
− Әже! — деді.
− Ay қарағым?
− Жоғарғы жақтан үкім кепті, әйелдер мен қыздарды трактордың оқуына жіберіңдер деген.
− Иә.
− Соған әнеу бір күні Байдалы шал колхоз атынан сені жіберсек қайтеді деген маған. Егер келісім берсем, енді жарты айдан кейін сол оқуға кетер ем.
Әжем де түтіп отырған жүнін тоқтатып, оған оқыс бұрылып:
− Ол теміріңді әйел жүргізе алушы ма еді? — деді.
− Жүргізеді. Соғыстан бұрын Паша Ангелина деген тракторшы әйелдің аты мен суреті газеттен түспеуші еді ғой.
− Қыз баласың ғой, білегің жіңішке, темірді жүргізу ауыр тимесе.
− Тракторды жүргізу үшін қара күш емес, білім керек, айла, тәсіл керек.
− Қайдам, қарағым, өзің білесің де,- деді әжем тағы да күрсініп.
− Трактордың оқуын оқысам, бір жағы мамандық алар ем, екіншіден мына ауылдағы қаңқу-саңкудан аулақ болар ем. Әже-ау, өзің ойлап қарашы, қысы-жазы колхоздың мені қуаламайтын жұмысы жоқ, айлап-апталап далада жүрем. Ал трактордың оқуын бітірсем, сол мамандығым бойынша істейтін белгілі бір жұмысым болар еді.
− Мейлің онда, барам десең бар,- деді әжем келісімін беріп. Қуанып кеткен Нәзира әпкем жымың-жымың етіп күлімсіреп, маған қарап көзін қысып қойды.
Мен сыртқа шығып, күндегі дағдымен қоңыр сиыр мен екі ешкіні айдап апарып тұмада суғарып қайтып келе жатқанымда, ауданнан келетін үлкен жолмен ауыл көшесіне кірген бір ат-шана қарсы жолыққан. Үстінде екі адам бар екен: бірі шинель киген, иығында погоны бар, едірейген қалың мұртты, көзі шарасынан шыққан жалпақ бет, алпамсадай зор денелі кісі, белінде ұзын қылышы бар, ал екіншісі тон киген, бет-аузын қалың түкті сақал-мұрт басқан ат айдаушы орыс шалы.
− Әй, балам! — деді мұртты кісі маған.- Ырысбек дегеннің үйі қайсы? — деп сұрады.
Мен Ырысбектің үйін нұсқағам, әлгілер аттарының басын солай қарай бұрды. Сүрлеу жолдан шыққан ат қалың қарды омбылай жүрді.
Қайдан шыға келгендерін білмеймін, соның арасынша біраз бала қасыма топырлап жиналып та қапты.
− Қанат, ол кім екен? Милиция ма?
− Неменеге келіпті?
− Кімге келіпті? Сенен не сұрады? — деп балалар жан-жақтан сұрақтың астына алып жатыр.
− Білмеймін неге келгендерін, Ырысбектің үйін сұрады.
− Ойбай, онда бір қызық болады десеңші.
− Ал кеттік солай қарай…
Біз енді жапа-тармағай Ырысбектің үйіне қарай шұбадық. Көшенің қалың қарына малтығып ат-шана жеткенше, біз Ырысбектің есігінің алдына топырлап жиналып та қалғанбыз.
Ырысбек сурет салып отыр екен, әуелгіде балалардың есігінің алдына неге топырлап жиналып қалғанына түсіне алмай, терезеден бізге қарап түсін суытып, саусағын безеген, артынша ат-шана кеп кесе-көлденеңдей тоқтай қап, одан погоны бар шинель киген мұртты адам ұзын қылышын сүйретіп секіріп түскенін көргенде, көзі алақтап есі шығып, терезеден кейін қарай ыршып кеткендей болды.
Мұртты адам ішке енген, мұндайда біз қалушы ма ек, соңынан топырлап ауыз үйге ілесе кірдік. Түпкі бөлмедегі Ырысбекпен екеуінің сөйлескен сөздері бізге анық естіліп тұрды.
− Жігітім, міне, повесткаң! Он бес минут уақыт берем, тез жинал, қазір өзіммен бірге ала кетем,- деді мұртты адам бұйыра сөйлеп.
− Қалай? Аяқ асты қалай жиналам? — деген Ырысбек сасқалақтап.
− Е, сенің не жиналатының бар? Қалай қиып қалдырам-ау дейтін қатын-балаң жоқ. Әйда, киіміңді ки де жүр.
− Азық-түлік дегендей…
− Әй, өзің курортта жатқандай әбден-ақ семіріпсің, бір-екі күнге аштан өле қоймайсың. Ертең таңертең комиссияға саламыз да, кешке қарай отправка жасаймыз. Бол, жинал, күтіп тұратын уақытым жоқ,- деді мұртты адам даусын көтеріп.
− Мынау дүниелерім…
− Сен өзің, немене, әскери тәртіпті ұмытқансың ба? Қай солдат үй-мүлкін арқалап жүруші еді?! — деп ақырып қалды мұртты адам.- Киін тез! Мен осылай қарап тұрам, көзімше киін! Анау дорбадағы темекі ме? Бері маған бер! Менде болады. Темекі шеккің келсе, шетінен беріп тұрам.
Аздан кейін мойнына су кеткендей боп сүмірейген Ырысбек ішкі бөлменің есігін ашып тастап:
− Қанатай, мына музыка аспаптарымды саған қалдырайын, аман-сау қайтсам өз қолыңнан алам ғой,- деген.
Менің екі бетім дуылдап, өне бойым дірілдеп кетті, ызадан, намыстан болу керек.
− Керегі жоқ,- дедім тістене тұрып.
− Нәзира әпкеңе айтсаң…
− Керегі жоқ дедім ғой. Біздің үйден аулақ! Нәзира әпкем ауылда жоқ, оқуға кеткен,-дедім ызақорлана дауыстап.
− А. Солай ма?! Онда кімге қалдырсам екен? — деді абдыраған Ырысбек балалардың әрқайсысына кезек қарап, бірақ ешқайсысының рай білдіре қоймағанын көрген соң, беті қайтып, лажсыз үнмен: — Кімге қалдырдым енді, а? — деп мұртты адамға жалтақтаған.
− Қатыннан қатынды қолғап ауыстырғандай алып жүр деп еді ғой, солардың біреуіне қалдырмайсың ба?!
Ырысбек кімге қалдыратыны енді ғана есіне түскендей Бәтенге:
− Айналайын, Дүрияға жүгіріп барып келші,- деді жалынып.
Бәтен жүгіріп кетті. Ол келгенше, Ырысбек музыка аспаптарын, сурет салатын қағаздары мен қарындаш-бояуларын жинастырып орап, буып-түюге кірісті. Сәлден кейін ентіге жүгіріп Бәтен қайтып оралды:
− Керегі жоқ, маған ештеңесін қалдырмасын дейді.
Ырысбек бетінен ұрып қалғандай басын ішіне бұғып, құнысып тұрып қалды.