Жабайы алма - 15

− Кәне, екеуің жылынып алыңдар,- деді онан соң дірдек қаққан Нәзира әпкем мен Манарға. Өзі тағы да тепкілеп ағаш сындыра бастаған. Дәл осы мезетте ту сыртымыздан бірдеңе оқыс зу еткендей болды да, Күреңтөбел ышқына кісінеп жіберіп, көлденең жатқан Көкқасқа өгіздің үстінен бір-ақ қарғып, шылбырын қолыма орай ұстап тұрған мені жұлып әкетті. Көкқасқа өгізден асып барып мен оңқа-шоңқа құлағам, Күреңтөбел дырылдатып сүйрей жөнелді. Қанша жер сүйреткенін білмеймін, бір кез қыл шылбыр қолымнан сыпырылып шығып кетті. Қалың қарда аспандай секіріп бара жатқан Күреңтөбелді көріп қалдым, оның ышқына кісінегені, одан Нәзира әпкемнің шыңғыра айқайлаған даусы жетті құлағыма, Бектай мен Манардың қосарлана аттандағандарын және естідім, гүрс етіп мылтық атылды. Біреу кеп жерден жұлқып көтеріп алған, Бектай екен.
− Жүр, жүр, отқа қарай,- деп дедектетіп жетелей жөнелді. Екі шананың ортасына, оттың қасына жеткенімде:
− Еш жерің ауырған жоқ па? Амансың ба? — деген әпкем үрейленіп.
− Аманмын.
Осының бәрі қас қағым сәтте болған еді, мен тіпті қорқып та үлгере алмадым ба, білмеймін, әйтеу, сақылдап күлгенім есімде.
− Әлгі қасқырлар қайда? — деппін.
− Күреңтөбелді қуып кетті,- деді Манар.
− Жануар аман құтылып кетсе жақсы болды,- деді Бектай қайғыра тұрып.- Ал өгіздер әлденген шығар, жүрелік.
Өгіздер, шынында да, әлденіп қапты, Көкқасқа өгіз де орнынан сүйретіле тұрды. Шаналарды тастап, төрт өгізді ортаға алып, Нәзира әпкем мен Манар алға түсіп жетелеп, біз Бектай екеуміз соңдарынан айдап, ауыл осы тұста-ау деген бағытпен жүріп кеттік. Бектай мылтығын оң иығына асып, сол иығына бықсыған қаптар мен тұтанған ағаштарды орап басына ілген ұзын таяқты салып алған. Қасқырға қарсы бірден-бір амалымыз. Бір жақсысы боран соңымыздан, өгіздер де, өзіміз де итере қуғандай боп келеміз.
− Апырай, Күреңтөбел не болды екен? — деп қояды Бектай.
Боранның гуілі ме, әлде қасқырдың ұлығаны ма, үрейлі бір дыбыстар естіледі, «У-у…» дейді. Қорқып Бектайға тығыла түсем. Түтектене соққан боран, қарауыта бастаған төңірек өгіздерді де, біздерді де жұтып қоярдай.
Біз ауылға жеткенде, дала қараңғы тартып, кеш түскен еді. Бектай мен Манар әрі қарай кетті де, біз әпкем екеуміз екі өгізді жетелеп үйге қарай бұрылдық. Әжем мен балалар май шамды сығырайтып қойып, бізді елегізе күтіп отыр екен. Үсті-басымыз қар-қар боп сіресіп үйге кіріп келгенімізде әжем:
− Жеті нан! Жеті нан! — деді.
Әжем екеуміз әуелі екі жақтан жүріп Нәзира әпкемнің үстіндегі етегіне дейін делдиіп ақ мұз боп қатып қалған сары тонын шештік. Нәзира әпкем ошақ алдына отқа қолын созып сылқ етіп отыра кетті.
− Қар әкел, қар! — деді әжем дегбірі қашып.
Мен бос шелектің бірін ала сап, есік көзінен толтырып іліп қар алып кірдім. Онан соң әжем екеуміз екі жақтап қармен Нәзира әпкемнің аяқ-қолын ысқылауға кірістік.
− Әлгі Бектай іздеп тапты ма? — деп сұраған әжем. Әпкем басын изеді.
− Өркенің өскір-ай!.. Айналайын-ай… Өзі неғып үйге кірмей жүр. Әлде үйіне кетіп қалды ма?
Нәзира әпкем тағы да басын изеді. Енді байқадым, әпкемнің тоңғаны сонша, иегі дірілдеп, сөйлеуге шамасы келмей тұр екен. «Аяғым… аяғым…» — дей береді. Екі аяғының басын қармен қанша ысқыласам да көкпеңбек боп жан кірер емес.
− Қанатай,- деді әлден уақытта даусы жарықшақтана сөйлеген Нәзира әпкем,- сен барып, сырттағы егіздерді ешкілердің қасына қораға кіргізіп, алдарына шөп салып келші.
Жайшылықта кешкісін қораның есігін ашуға қорқатынмын, бұл жолы сол қорқыныш атаулыдан мүлде із де қалмапты, тастай қараңғы қораның ішіне сипаланып жүріп кіріп, дірдектеген екі өгізді жылы түкпірге қарай жетелеп, алдарына шөп салдым. Қараңғы қораның ішінде, күрт-күрт күйіс қайырған ешкілер мекірене маңырап, менің дыбысымнан шошынғандай төбе жағымда қонақтап отырған тауықтар қанаттарын сабалап, ақырындап қыт-қыттап қойды.
Ертеңіне шайдан кейін өгіздерді колхоздың қорасына апарып, Көлбай кереңге тапсырдым.
− Шана қайда? — деп сұраған.
− Үйдің қасында қар басып қалды, күн ашылған соң, шығарып аламыз,- дедім құлағына айқайлап.
Қораға дейін жел соңымыздан болып, боран екі өгізді де, мені де дедектетіп қуып әкелген. Енді қайтарда боранға қарсы жүрдім. Мұндай зәрлі, суық болар ма, тұла бойымды қалтыратып жіберді. Ышқынып-ышқынып ысқыра соққанда, көзді ашырмайтын ақ түтек тұншықтырып жіберердей болады, қойны-қонышымды кеулеп, аттаған сайын кері итеріп ұшырып кете жаздайды. Үрлей-үрлей киіздей ғып тығыздап тастаған қатты қарда бір сүрінсең, қаңбақша домалата жөнелетін сияқты. «Күн ашылса, мына қатты қарда әлі сырғанақтың түбін түсіретін болармыз»,- деймін. Үш күннен бері далаға шықпай әбден ішім пысқаны сонша, бірден үйге барғым келмеді. «Әжібек не істеп отыр екен, соға кетейінші»,- деп, соның үйіне бұрылғам. Күткенімдей-ақ үйінде бір топ бала у да шу боп отыр екен. Қақ төрде аласа дөңгелек үстелдің басында, қолында пышақ, Әжібектің өзі отыр, алдында ағаш ет табақта ет дейін десем ет емес, бірақ соған ұқсас жалбыршақтанған бірдеңе буы бұрқырап тұр. Басқа балалар: Бәтен, Санат, Қайрат және бір-екі бала әрқайсысы әр шетте Әжібектің аузына көздерін сатып мөлие қарапты да қалыпты. Үсті-басым қар-қар боп мен кіріп келгенде, Әжібек:
− Міне, Қанат та осы құйқаның иісін біліп келді,- деді мәз болып.- Жарайды, сен де отыр, әуелі мен өзім тойып алайын, қалғанын сонан кейін бәріңе бөліп беріп ауыз тигізем. Піссімілдә…
Әжібек табақтағы құйқаның бір шетінен кесіп ап аузына тастап жіберді де, алдымен біраз шайнап дәмін алып көріп, қылғыта жұтып жіберді.
− Дәмді екен,- деді. Мұнан әрі ол көн етіктің қонышы құсап жиырылып жатқан қалың құйқаны кәдімгі ет құсатып пышақпен шетінен кесіп, асай бастады. Балалар тамсанып қойып оның жегеніне телміре қараймыз. Мына жеспен Әжібек бір табақ құйқадан бір жапырақ та ауыз тигізбес деп отырмыз. Жо, құйқаның жартысынан көбі желінгеннен кейін, тояттайын деді, кекірініп, алдындағы сорпасынан ұрттап, ет табақты кейіндеу ысырып қойды. Бізге бірден бөліп беруге көзі қимай біраз отырды. Онан соң есіне әлдене түскендей ойланып қалды да:
− Қазір бәріңе де аз-аздан беріп ауыз тигізем,- деді ескертіп.- Дәмінің қандай екенін көріңдер. Егер үйлеріңде ірі малдың жатқан-тұрған жас терісі болса, осында әкеліңдер, өстіп асып жейтін боламыз. Білдіңдер ме?!
Әжібек кесіп берген бір-бір жапырақ құйқаны жеп көріп, бәріміз де тамсана түсіп дәмді екенін мойындадық. Берсе тары да жер едік, бірақ Әжібек бере қоймады. Табақта қалған үлкен бір кесек құйқаны меңзеп:
− Мынаны, егер кімде-кім маған Мәриді шақырып әкелсе, соған берем,- деді.
− Мен шақырам,- деді Қайрат.
− Мен шақырам,- деді Бәтен.
− Ол келмейді мұнда,- деді Санат.
− Сендер келетін етіп шақырыңдар.
− Шешесі жібермейді ғой.
− Мектепке апай шақырып жатыр деп алдап ертіп шықпайсыңдар ма, көксоққандар-ау! Әй, осы сендерде түйір ақыл болсашы, сендерге ақыл үйретем деп, мына шашым жасыма жетпей ағаратын шығар.
− Далаға шақырып шыққанмен, ол қызды мұнда әкелу қиын ғой.
− Иә, ол өзі әртіспін деп тұштаңдап, анау-мынау айтқаныңа көнбейді.
− Ал сендер көндіріңдер,- деді Әжібек қатуланып.- Менің кім екенімді айтыңдар, менсінбей көрсін!.. Ал екеуің барыңдар! — деді Бәтен мен Қайратқа — Ал, сендер,- деді Санат екеумізге: — отыра тұрыңдар.
Менің таңғала байқағаным, сол күні Әжібектің мінезінде де, сөзінде де бұрын біз байқамаған бір өзгешелік бар еді. Біз Санат екеуміз оның кей сөзін ұққан, түсінген сияқты болдық та, кей сөзіне түсіне алмадық.
− Басқа балаларға қарағанда сен екеуіңнің естерің бар. Сондықтан ішіме сыймай толып бара жатқан бір сырымды ақтарып біраз жеңілейіп алғым кеп отыр,- деп бастады Әжібек сөзін.- Менің әңгімем ғашықтық жайында. Ғашық болу деген керемет екен… Қанат, Санат сен екеуің әлі баласыңдар ғой, ғашықтық дегеннің не екенін білмейсіңдер. Ғашық болу деген керемет екен. Жүрегіңді ауыртатын азап екен. Мысалы, осыдан төрт күн бұрын боран соғардың алдында мен көшеде Мәриді көргем. Қыз деген тез өседі деген рас екен. Былтыр ғана басы биттеп жүретін боқмұрын еді, бір қыстың ішінде бойы тартылып, сұлу қыз боп қапты. Сендерге — өтірік, маған — шын, әлгі қызды көргенде, жүрегім ауырып сала берді, не болғанымды білмей соңынан телміре қарап тұрып қаппын. Содан бері жатсам-тұрсам көз алдымнан Мәри кетпейді. Мені өзіне сиқырлап алған сияқты. Қыз Жібекке Төлеген осылай ғашық болған шығар. Өзімнен өзім өлгім келеді, тек Мәри де менімен бірге өлсе деймін. Сонда біз де «Қозы Көрпеш — Баяндай бір молада өлсек-ау» деп, зар — илегім келеді…
Әуелде Әжібектің айтып отырғандары қызық сияқты көрініп еді, артынан ұғынықсыз бір мылжың сөздер боп кетті. Оның үстіне Мәриді мен өзім де жақсы көретінмін. Сондықтан Әжібектің «Оған елердей ғашық болдым» дегенін іштей ұнатпай да отырдым.
Біраздан кейін үсті-бастары аппақ қар болып Қайрат пен Бәтен келген, екеуінің айтқаны: Мәри әуелі бұлардың мектепте апай шақырып жатыр дегендеріне сеніп, үйінен киініп шығыпты, онан соң бұлар Әжібектің үйіне шақыратындарын айтқан кезде, ашуланып: «Алдағандарың үшін мә, сендерге!»- деп, екеуін екі періп қарға оңқа-шоңқа етіпті де, үйіне кетіп қапты.
− Қыздың пергеніңе құлап жүрген сен екеуіңнен түк шықпайды,- деді Әжібек ыза боп.
− Қаланың қызы емес пе, төбелестің әдісін біледі,- деді Қайрат ақталып.
− Жә, ез немелер! — Әжібек төсегіне барып шалқасынан құлай кетті.- Өзегім өртеніп барады… Уһ… Не істесем екен?.. Ағатайлар-ай, не істе дейсіңдер маған?.. Әлде біреуді пышақтап өлтірсем бе екен, а?..
Мұнан әрі Әжібектің өзінің де, сөзінің де мәні жоғын ұғып Санат екеуміз үйлерімізге қайттық.
− Мынау тура Ырысбектің аузынан түскендей боп қапты ғой,- деді былай шыққан соң Санат жаңағы Әжібектің қылықтары ішіне сыймай.
− Расында да.
Боран сол ышқына ұлыған сарынынан танбастан құтырына соғып тұр. Ертеңгісінге қарағанда есіре түскендей. «У-у…» Бүкіл дүние — жер де, көк те ақ түтек. Тірлік атаулының күні осы ақ түтекке қарап қалған сияқты. Енді еш уақыт толастамайтын сияқты. Біздің ауылды біржола жұтып, көміп тастамай, көңілі көншитін түрі жоқ.
− Атам айтады, өзім ес білген жетпіс жылдың ішінде бұл өңірде биылғыдай қатты қыс болған емес деп,- деді боранға тұншыға сөйлеген Санат бір қырындай жүріп.
− Менің әжем де сөйдейді. Тек мұндай қыстың арты қайырлы болады, жазы жайлы, астық пен шөп мол болады дейді.
− Менің атам да сөйдейді, молшылық болады дейді. Бәрінен де жауды жеңсек екен,- деді Санат боранға қасқая тұрып айқайлап.
− Соны айтсаңшы!..
Үйлеріміздің тұсына келгенде, екеуміз екі айырылдық.

ҚАЛЫҢ ҚАР

Ертеңгісін біреу шашымнан сипап, онан иығымнан қақты, көзімді ашсам, әжем екен.
− Тұра ғой, қарағым, боран басылыпты. Қорадағы мал неше күннен бері қамауда тұрып обал болды әбден, соларды далаға шығарып, шөп шаш. Үнемдеп шашпасаң, шөп те азайып барады. Онан соң мына Нұрсұлудың үйіне қарай жол ашшы. Екі күн болды хабарласа алмағанымызға, хәлдері қалай екен, білейік. Есіктерін қар басып қалған жоқ па екен?!
Сөйдеді де әжем күнделікті ертеңгі тіршілігінің басы — ошақтағы күлге көміп, үстін табамен бастырып қойған қоламтаны ашып, соны үрлей отырып, сабан тұтатып от жағуға кірісті.
Мен ұшып тұрып, түні бойы салқын тартқан суық үйде денемді мұздай қарыған киімдерімді тез-тез киіне бастадым. Үйдің іші ала көлеңке. Қалың қырбақ тұрған кішкене терезеден ертеңгі жарық бозамықтанып қана түсіп тұр. Кішкене балалар шырт ұйқыда жатыр. Әншейінде әжеммен қатар оянатын Нәзира әпкем де әбден қалжырап шаршағандікі болу керек, тыпыр етер емес, өңі тотыққан, әрі ісіңкі, неше күнгі суықтың табы білінеді, бұрын менен сәл ғана үлкен сияқты көрінетін балаң кескіні қазір тіптен есейіп кеткендей көрінді.
Сыртқа шығып, әуелі есіктің төңірегіндегі сіріленіп қалған қарды күреп, қораға жол аштым. Күресіннің үстіне үстеленген бұл жолғы жал қар үйдің төбесімен бірдей бопты. Бір көрімі есікті басып қалмай бір жарым метрдей ентелеп кеп жарқабақ боп тоқтаған. Қораның алдын кеңейтіңкіреп қарын ашып, неше күннен бері қамауда тұрған қоңыр сиыр мен ешкілерді шығарып, шағындап-шағындап бір-екі ашадай шөп шаштым.
Тек осы шаруаларды жайлағаннан кейін ғана, көрші Нұрсұлудың үйіне қарай темір күрекпен кертпіштеп ойып, биік жалмен баспалдақтап көтерілетін жол ашып, өзім соның үстіне көтерілгем. Төрт күн соққан боран қарды әбден істелеп сірестіріп-ақ тастапты, қаттылығы сондай, аттылы адам шауып шықса, ойыла қоятын түрі жоқ. Әрі-бері секіріп, тепкілеп көріп едім, тіпті із түсер емес. Қар деп осыны айт! Егер мына қарға Ырысбек басымызды төмен қаратып қойып қалар болса, төбеміздің жапырылып қалары анық. Бүкіл ауыл осындай сірескен қатты қалың қардың астында қалған. Әдеттегі тақтайдай жап-жазық көшелер мен ауыл үйлердің арасына дөңкиіп-дөңкиіп ақ жалдар тұрған, үйлердің төбелерімен бірдей. Әр тұстан қора төбесіне үйілген шөптер мен жетім баладай сүмірейген мұржалар ғана көрінеді, кейбірінен будақтап түтін шығып жатыр, тіршіліктің белгісі.
Нұрсұлудың үйінің есігі жартылай ашық тұр екен. Қар есікті екі жағынан бірдей үрлеп, істелеп, не ашылмайтын, не жабылмайтындай етіп сіреп тастапты, ал ауыз үйдің кіре берісіне әжептеуір жал тұрған. «Есіктерін жабуға да шамалары келмеген-ау» деп, дереу темір күрекпен әлгі үйілген қарды кертіп-кертіп ойып, ауыз үйді, естіктің алды-артын тазартып ішкі есікті тартқам, міне, қызық, сыртынан кеспелтек ағашпен мықтап тіреп қойыпты. «Үйлерінде ешкім жоқ, болғаны ма, сонда бұлар таң атпай жатып қайда кетті екен»,- деп таңырқап кеспелтекті алып ішке енгем, күңгірт қана жарық түскен, ел көшкендей шағын бөлмеден үрейлі салқын азынап қоя берді. Нұрсұлудың шешесі Бәкиза кемпір екі немересі екі жағында ошақты іргелеп «бүрісіп жатыр екен. Ошаққа кемі бір тәулік от жағылмаған тәрізді. Мен кіргенде, үшеуі де тым-тырыс қозғалмай жатты. Қорқып кеттім. Әуелі:
− Апа! Апа! — деп жайлап дыбыс беріп кердім де еш қыбыр болмаған соң: — Серік!.. Берік!..- деп Нұрсұлудың екі баласының аттарын айтып, дауыстап жібердім.
− О не?! Біреу шақыра ма?! — деді кемпір оянып.
− Қанат қой, келіп тұрған,- деді Берік, менің келгенімді бақылап ояу жатса керек.
Мен өзімнің үрейлене дауыстағаныма ұялып:
− Апа, бұл мен ғой, әжем жіберіп еді, амандықтарыңызды біл деп.
− Ә, Қанатпысың, қарағым? — деді кемпір сол қозғалмаған күйінде жайбарақат үнмен,-Әзірге тіріміз. Мына Серік ауырып қалды. Денесі өртеніп, күйіп-жанып жатыр. Түні бойы осыны күзетем деп көз ілмеп едім.
− Сыртқы есіктеріңіз ашық қапты ғой.
− Кеше іңір кезінде біреу кеп, сыртымыздан бекітіп, ауыз үйге кіргізіп жүрген екі тауығымызды ұстап әкеткен, сол ашып кеткен ғой…
Мына кісінің аттандап ойбай сап, қиянат жасағандарды қарғап-сілеп шаң-шұң айғаймен болса да ашу-ыза білдірудің орнына бейжай ғана сөйлеп, ешбір әрекет-қимылсыз бұлай жатқаны маған бұ дүниеден күдер үзгендей боп көрінді.
Үйге кеп жайды әжеме айттым.
− «Жау жағадан алғанда, бөрі етектен» деген осы да,- деді әжем күрсініп.- Қандай үй еді?! Бір кездері саусақтың саласындай азамат ұлдары у-ду боп жататын шаңырақ еді ғой!..
Онан соң әжем қандай-қандай күн бар алда деп, бізден — балалардан тығып жүрген кебеже түбіндегі ала дорбасынан бір тостаған тары салып алды, күзде сары серкешті сойғанда, соның іш майын шыжғырып кішкене табаққа қатырып алған еді, сол тоң майдың біраз бөлегін және опырып бөліп алды, әлгінде ғана сауып алған қоңыр сиырдың сүтінің жартысын құйып алды.да:
− Сен мына қалаққа ошақтан тамызық от салып алып жүр,- деді. Өзі қалталақтай басып алға түсіп, әлгіндегі мен күреп ашқан қылта жолмен Нұрсұлудың үйіне келдік.
Бәкиза кемпір мен кіші немересі Берік екеуі орындарынан тұрып киініп, үй іштерін жинастырған боп жүр екен. Ашыққандары көрініп тұр, екеуі де әлсіреп баяу қимылдайды. Мен қоламтаны ошаққа салып, сырттан бір құшақ сабан кіргізіп от тұтаттым. Әжем шәугімге су құйып шай қойып, өзі әкелген сүтті пісірді. Үйдің іші жылынған кезде, әжем Серіктің жастығын көтеріңкіреп, үстіндегі көрпесін жеңілдетті, онан соң тамырын ұстап тыңдап, сырқаттың бетіне үңіле қарап біраз отырды.
− Апыр-ай, Бәкиза-ай, ауруды асқындырып апсың ғой,- деді.
− Е, жарықтығым-ай, менде қазір не ес қалды дейсіз, Өлмеген соң кеудеңде жаның бар, құр сүлде жүреді екенсің де,- деді иегі кемсеңдеген Бәкиза кемпір жыламсыраған ұнмен,-Кеше сізді шақырып осы баланы көрсетейінші деп, есіктен үш рет шығып үйді айналып адасып, өлдім-талдым жығылып-сүрініп үш рет қайта кірдім. Қарыс жер аттап жүре алмадым. Ақырында, қой, екі ортада адасып боранға ұшып өлсем, мына қос жетімек мүлде сорлап қалар деп қорықтым. Осы үйде тірі жәндік атаулыдан екі тауық қап еді, соның ең болмаса біреуін ұстап мына ауру балаға сорпа жасап беруге де халім келмеді. Уһ.. Осыдан боран басылар күн болса, екеуін де Қанатжанға ұстатып, бауыздатып алармын-ау деп едім, онымызды да құдай көп көрді ме, бұйыртпады ғой.
− Жетімнің аузындағысын жырып жегеннен көгере қоймас, кім де болса,- деді әжем ызалы үнмен.
− Желкесінен шықсын…
Ыстық сүтке бір қасықтай май салып, сапырып-сапырып алды да:
− Балам, мына сүттен ұртташы,- деп, Серіктің аузына тосқан. Көзі жасаурап, жағы сопиып, алқымы ісіп кеткен Серік басын көтергісі кеп ұмтыла емінгенімен, сүттен ұрттап іше алмады. Әжем енді ақырындап оның аузына қасықпен тамыза бастады. Менің таң қалғаным — Серіктің түрінің адам танымастай боп осынша тез өзгеріп кеткені еді. Осыдан біраз күн бұрын әжем: «Кем-кетікке көмектесіп тұру керек, балам, одан қор болмайсың»,-деп жұмсаған соң, мен үйлеріне сабан түсіріп, қораларында жатқан үлкен бір томарды қиқалақтатып жарып бергенімде, осы Серік шамасының келгенінше маған көмектесіп, мені өзіне кәдімгідей жанашыр тірек тұтып, «Қанат аға» деп соңымнан қалмап еді. Өзі тісеп жүр екен, күлген кезінде, екі қасқа тісінің орны кетіліп, түрі сондай сүйкімді, әрі күлкілі боп көрінеді екен.
− Әй, сен өзің тісің түсіп, шал бопсың ғой,- дегем мен әзілдеп. Ол аузын алақанымен көлегейлей тұрып:
− Жоқ, шал емеспін,- деген басын шайқап.
Сол сүйкімді баланың қазіргі түрі — жағы сопиып қатты жүдеп, адам танымастай боп өзгеріп кетіпті.
Мен қорадан тағы бір құшақ сабан, әнеугүнгі өзім бұтаған ағаштың қалғанын, бес-алты тапа тезек кіргізіп бердім де, енді мектепке кететінімді білдіргем.
− Бара, ғой, сабағыңнан қалма,- деді әжем.- Әлгі Нәзираны оятып кет, тұрып анау балаларға қарасын.
Сыртқа шығып өзіміздің үйге таяй бергенімде, жоғарғы жақтан алба-жұлба боп далбақтап жүгіре шыққан Тоштан көрінді. Тоқтай тұр дегендей, маған қолын бұлғайды. Тақап келгенде көрдім, көзі бұлаудай боп қызарып ісіп кетіпті.
− Қанат, әжеңе айта салшы, менің апатайым өліп қалды,- деді түйеден түскендей етіп. Мұндайда өлімді хабарлағанда, әдетте өте сыпайы әдеппен ғана: «Қайтыс болды», «О дүниеге қайтты» деп жұмсартып айтуға тырысатын, ал мына қыз болса дәл бір мал өліп қалғандай дүңк еткізіп тұр.
− Қашан?
− Кеше боранда маған бой бермей үйден шығып кеткен, мен соңынан киініп шыққанымша, көз жазып қалдым. Содан ары-бері іздеп-іздеп ақыры өзім адасып кете жаздап таба алмай қойғам. Өзі қайтып келер деп түні бойы шамды жағып қойып күттім. Жаңа ертеңгісін суға барған қатындар тұманың басында серейіп өліп жатқанын көріпті. Қазір соны колхоз бастыққа айтқалы бара жатырмын. Әскер семьясы ғой, көмуге көмектеспесе, мен жалғыз өзім мына қыста қалай көмем.
Мұнан әрі Тоштан далбақтай жүгіріп Байдалы шалдың үйіне қарай кетті.
Мен үйге кіріп Нәзира әпкемді оятып, әжемнің тапсырғанын айтып және Тоштаннан жаңа естігенімді — жынды Бүбітайдың боранға ұшып өлгенін хабарладым. Көзі бажырайып қалған әпкем:
− Ойпырмай, Қарақаншық шынымен киелі ит екен-ау! — деді ішегін тартып.
Мектепке келсем, неше күнгі боранда үйден шыға алмай әбден іш құса болған балалардың кейбіреулері алысып-жұлысып ойнап, кейбіреулері осы күндерде ауылда болған өзгеріс-жаңалықтар мен өсек-аяңдарды бірінен-бірі асыра соғып, гөй-гөйттесіп отыр екен, соның арасында Бүбітайдың боранға ұшып өлгенін де, Нұрсұлудың үлкен ұлы Серіктің қатты ауырып жатқанын да және оның жұпар деген жұқпалы жаман ауру екенін де, біреулердің кеше іңірде Нұрсұлудың шешесі мен балаларын сыртынан бекітіп тастап ауыз үйлеріндегі екі тауығын ұрлап әкеткенін де жіпке тізгендей ғып айтысып отыр екен. Менің таңғалғаным осыдан бірер сағат бұрын ғана өзім үйлерінің алдын тазалап күреп, сыртынан кеспелтек ағашпен тіреп бекітіп кеткен есіктерін өз қолыммен ашқан Нұрсұлудың үйіндегі жағдайды мұндағылардың менен жақсы біліп отырғандығы. Мәселен, мен Серіктің қатты ауырып жатқанын көзіммен көргенмен, оның қандай сырқат екенін білгем жоқ, ал бұлар оның жұпар деген жұқпалы жаман ауру екенін айтып отыр. Иә, ауылдың сымсыз телефоны керемет еді.
− Бұрын біздің ауылда суыртпақ жіп жоғалмаушы еді,- дейді апам,- мына соғыс кезінде әр жақтан көшіп келгендер көбейді де, ұрлық-қарлық шыға бастады,- дейді.
− Иә, менің атам да сөйдейді. Әсіресе шешендер ұры дейді.
− Әй, сен не сөйлеп тұрсың?! — деді осы сәт Бәкке деген шешеннің баласы ұшып тұрып.
− Шешендер — мұсылман, ұрлық жасамайды.
− Па, шіркін, ұрлықты жасағанда солар жасасын,- деді бағанадан үнсіз отырған Санат.
− Сен немене, шешендердің ұрлығын көріп пе ең?
− Көргем. Жалғыз мен емес, бүкіл ауыл көрген. Осыдан екі ай бұрын Қадауқара кемпірдің қара қойын ұрлап сойып алған шешен емей кім еді? Абдраман шешен емес пе еді?
Бәкке даусы бәсеңсіп:
− Ой, ол Абдраман — оңбаған. Ол Кавказда жүргенде де ұры болатың,- деді.- Обал жоқ өзіне де, комендант айдап әкетті ғой.
− Сол Абдраман да ылғи мен — мұсылман деп момақансып отыратын,- деді Отто деген неміс баласы да шыдай алмай.
− Ей, сен тыныш отыр,- деді Бәкке оны адам ғұрлы көрмей,- сен неміске не жоқ-ей?!
− Мен советтің немісімін. Әкем — коммунист.
− Бәрібір неміссің.
− Тарт тіліңді, әйтпесе көресің!
− Кім кімге көрсетер екен-ей! Кәне! — деп Бәкке тағы да ұшып тұрған.
− Сен қожыраңдамай тиыш отыр енді! — деді Санат оған алара қарап, Санаттың мінезі белгілі, ашуланса кіміңді болса да қағып жібереді.
− Өзі неге тиіседі.
− Ол саған тиіскен жоқ. Абдраман туралы айтты, оған қай қимаң қышып барады. Немене, оның ұры екені өтірік пе?
− Рас.
− Ендеше, тиыш отыр.
Осы кезде Әнипа апайымыз келіп сабақ бастады. Бірінші сабақ қазақ тілі еді. Үйге берілген тапсырмаларды әрқайсымыздан сұрап көрген, бірен-саранымыз болмаса көбіміз сартылдап тұрмыз. Неше күнгі боранда жалғыз мен емес, балалардың талайы-ақ сабақты судыратып жаттап апты. Сын есімге мысал ретінде апай Абайдың «Күз» деген өлеңін жазып берген болатын, сол өлеңді бірімізден кейін біріміз мәнерлеп айтып шығып ішіндегі сын есімдерін атап береміз.
Сұр бұлт түсі суық қаптайды аспан,
Күз болып дымқыл тұман жерді басқан…
Өлеңді оқыған кезде әрқайсымыз-ақ көз алдымызға өзіміздің ауылдың күзін елестеткендей боламыз: күзгі сарғайған ойлы-қырқалы тұнжыраған дала, шөп атаулы қураған, ауа сызды, ызыңдаған салқын желемік бар; бүкіл аспан реңсіз, кір-кір шүберекпен тұтып тастаған сияқты, зілдей-зілдей сұр бұлттар тұтасып-тұтасып кеп Ешкіөлместің төбесіне сіресе қаптап тұр, төменгі тұғыл жақтан сумаңдап жылжыған соқыр тұман сай-саланы қуалап деміне дымқыл бүркіп, даланы жым-жылас қып жұтып алардай боп келеді… Әр бала оқыған сайын осы тәріздес суреттер келеді көз алдымызға.
Біз бір класта жеті қазақ баласы, екі орыс, екі неміс, бір шешен, бір татар — бес ұлттың балалары оқитынбыз, бәрі де соғыс басталғаннан бері жаңадан көшіп келгендердің балалары. Келген кездерінде бір ауыз қазақша білмейтін балалар, бірер жылдан кейін-ақ өзімізді сөзден жаңылдыратындай боп сайрап шыға келетін. Ауылымыз — қазақ ауылы, сондықтан күнделікті тірліктің бәрі қазақша: ойын қазақша, мектептегі оқу қазақша -демек, қазақ тілі — бүкіл ауылға ортақ тіл. Және қазақ тілі үйренуге оңай тіл сияқты. Мысалы, Отто көшіп келген соң үш күннен кейін көшеде өзімізбен бірге «түлкі-тазы» ойнап, қазақша айтқанымыздың бәрін айны-қатесіз түсініп, ойын үстінде біздің сұрақтарымызға «бар, жоқ» деп жауап қайтарып, лезде тобымызға қосылып кетті. Орыс баласы Петке мен шешен баласы Бәкке де солай болды. Ала жаздай өзімізбен қосылып ойнап жүрді де күзде, мектепке қазақ кластарына кеп өзімізбен бірге партаға отырды. Мұқан ағай әуелде: «Әй, бұл балаларға қиын болды-ау»,- деп, біраз абыржыған, артынан әлгі балалардың оқуға деген ынтасын көріп: «Ойпыр-ай, мына балалар зерек екен»,- деп сүйсіне мақтаған. Сөйтіп, әліппені бірге үйреніп, хатты бірге таныған балалар біртіндеп қайсымыздың қай ұлт екенімізді де еске алып, сөз етіп көрген емеспіз. Қазақ тілінде боқтағанда» әсер етпейді, басқа тілдегі боқтық сөздерді бірге жаттаймыз, тіпті төбелессек те қазақша төбелесіп, қазақша боқтасамыз, басқа тілде боқтасаң қазақ тілінде боқтағандай әсер етпейді, басқа тілдегі боқтау шымбайыңа батып, жаныңды ауыртпайды, ал қазақ тілінде боқтаса шырқыраған жаныңды қоярға жер таппайсың… Қысқасы, бүгінде Петке де, Отто да, Бәкке де майданға хат жазғанда өзімізден кем түспейтін, қазақша мақал-мәтеліңе де, қара сөз бен өлең сөзіңе де желдей есіп тұрғандар. Ал кейбір балалар бұлардай емес, тілге әлі де болса шорқақ болатын. Көптеген сөздердің мағынасына түсіне алмай, дұрыс айта алмай қиналатын кездері бар. Сондай балалардың бірі Бели еді. Өзі мінезі аңқылдақ, айтқаныңды тез үйрене қойғысы кеп туратын елгезек-ақ бала. Бірақ ылғи күлкіге қап жүреді.
Бүгін де сол Бели даусы саңқылдап:
Сур булт түсі суык қаптайді аспан,
Куз болып тынкыл туман жерды баскан… –
деп бастай жөнелгенде, бүкіл класс болып күлкіге баттық та қалдық. Байқаймыз, Әнипа апайдың да өңіне күлкі ойнап шыға келген бір езуі сәл қисайды да, бірақ күлмеуге, сыр алдырмауға тырысып, қабағын сәл шытынғансып барлығымызға қойыңдар, күлмеңдер дегендей сыздана қарап, қолмен ишарат етіп Белиді тоқтатты да:
− Сөздерді дұрыстап айтып, қайтадан оқы,- деді.
Біздің күлгенімізге де, апайдың тоқтатқанына да қыңған, қымтырылған Бели жоқ, асқақ үнмен саңқылдап қайтадан оқи бастаған, тағы да: «Тынкыл туман» деген тұста осы сөздің айтылуын күтіп іштей тынып отырған бүкіл класс қайтадан ду күлді, апай Белиді қайталай тоқтатты да біздерге:
− Сендер неменеге күлесіңдер? — деді реніш үнмен.
− Өздерің немісше бір ауыз сөз білесіңдер ме?! Білмейсіңдер. Ал Бели болса қазақ тілін аз уақыттың ішінде-ақ үйреніп алды. Бірді-жарым түсінбеген сөзін дұрыс айта алмаса, оған күлуге болмайды,- деді де, онан соң Белиге қайтадан бұрылды: — «Тынкыл туман» емес, «дымқыл тұман», кәне, маған ілесе қайталашы: «дымқыл тұман» деп.
− «Тымкыл туман».
− Міне, енді дұрыс айттың. Өзің «дымқыл тұманның» қандай тұман екенін түсінесің бе?
− Білмеймін,- деп, Бели шынын айтты.
− Орысша «сырой туман».
Бели апайдың орысша айтқанына да түсіне қоймаған сияқты.
− «Дымқыл», «сырой» деген сөздің немісше қалай екенін білесің бе? — деп сұраған апай, Бели үндеген жоқ.
− Штауб, сен білесің бе? — деп апай енді неміс балаларының ішіндегі тілге зерек пысығы Оттоға бұрылған. Бұл да:
− Ол әлгі не еді?.. Қалай еді?..- деп, «дымқыл» деген сөздің немісшесін таба алмай біресе қабағын түйіп, біресе көзін сүзіп ойланып әбігер болды да қалды. Әнипа апай енді портфеліне салып жүретін көп кітаптарының қалыңдау біреуін ақтар.ыстырып әуелі еріндері жыбырлап өзі іштей оқып алды да, онан дауыстап:
− Фейштер,- деді.
− Иә, солай,- деді Отто да көзі бағжаң етіп.
− «Дымқыл» деген сөз «Фейштер», ал «тұман» — «нейбл» деп аударылады екен. Сонда «дымқыл тұман» — «Фейштер нейбл» деген сөз екен. Солай ма, Отто?
− Солай шығар,- деді Отто.- Апай, сіз немісше білесіз бе?
Әнипа апай оның сөзін естімегендей елеусіз қалдырды да, Белиге қарап:
− Енді түсіндің бе? — деп сұраған.
− Түсіндім,- деді Бели басын изеп.
− Кәне, онда өлеңді қайтадан оқы. «Дымқыл тұман» деп анықтап айт.
Осы кезде есік қағылып, сырттан басын сұққан Бектай есепші Әнипа апайды шақырды. Есік көзіндегі екеуінің сөздері бізге үзік-үзік боп жөнді естілмейді; «колхоз бастық… қабір қазу… қар күреу… Санат… Бәтен… Қанат… Бәкке… Отто… Петке…»
Әнипа апай ішке қайта кірді де, жаңағы Бектай есепші аттарымызды атаған алтауымызды сабақтан босатты.
− Тас қойманың төңірегін қардан тазалайсыңдар,- деді.
Бектай есепші сыртта көк құнанына мініп ап, біздің шығуымызды асыға күтіп тұр екен.