Жабайы алма - 05

Даусы мұндай зор, ашық болар ма, әр сөзі балғамен соққандай естіледі. Екі кемпірден кейін қалай амандасарларын білмей жұрт аңтарылып қалған. Ырысбек сол шақ-шұқ етіп адымдаған күйінде олардың қақ ортасынан жарып өтіп, тура өз үйіне тартты. Ешкімге бұрылып қараған жоқ, ешкіммен сөйлескен жоқ. Енді бүкіл жұрт соңынан ілесті. Дәл есігінің алдына барғанда өкшесін сарт еткізіп тоқтады да:
− Әжібек! — деді.
Әжібек жүгіріп барып оның қарсы алдына қалшиып тұра қалды да, қолын шекесіне апарып нағыз әскерше честь берді.
− Бар, Дүрияны шақырып кел, мына үйдің есігін ашсын! — деді Ырысбек әр сөзін шегелеп бұйыра сөйлеп.- Шаңырақтың иесі өлген жоқ, аман-есен келіп тұр де. От жағып, түтін шығарсын!
Бағанадан Ырысбектің қылығына түсіне алмай дел-сал боп тұрған жұрт бір ауыздан күрсініп, көздеріне жас алды. Ырысбектің мына сөздері бәрінің де ет жүрегін езіп жіберген тәрізді.
− Алда, сорлы-ай, енді қайтсін!..
− О, опасыз дүние десеңші.
− Шіркін-ай, осы азаматты күтпеген қатынды айтсаңшы!..- деп кемпірлер мен әйелдер тағы да күңкіл-күбір сөзге көшті. Ырысбек болса ештеңені естімегендей бір қолын мықынына салып, шіреніп тұр. Аспанға қарайды, қайта бастаған күнге қарайды, онан тауға қарайды, шоқыларды санағандай қадала түседі.
− Туған жер, жеттім топырағыңа, енді өлсем де арманым жоқ,- деді тебірене сөйлеп, көзі жасаурағандай болды. Кемпірлер: «айналайын-ай!..» — десіп мұрындарын мырс-мырс тартып жылап жіберді.
Әжібек те жеткен Дүрияны ертіп. Дүрия анадай жерден тартыншақтап, екі көзі жасқа толып боталап, кілтті Әжібекке ұстата берген.
− Дүрия-ай, өзің кеп ашшы есікті! — деді Ырысбек тағы да даусын көтере саңқылдай сөйлеп.- Сүйіп алған жарым едің ғой. Неке бұзып ажырасқан жоқ едік. Өзіңнің от жаққан жерің еді, тағы да кеп өзің жақшы отты!
− Жөн-ау! Жөн-ау, Ырысбекжанның сөзі!…
Дүрия жасқана басып жақын келді де Ырысбектің алдына жеткенде еңіреп жылап, оның аяғын құшақтай құлады. Көз жасы ЬІрысбектің шаң-шаң етігін айғыздап жіберген. Ырысбек әуелде екі иығы селк-селк етіп, бет-аузы тыржиып күліп тұрғандай боп көрінген, енді бір сәтте тарам-тарам жас оның көзінен де сорғалады.
Екеуі осы бір күйде тұрды да қойды: Дүрия оның аяғын құшақтап бас көтерместен көл-көсір боп еңірейді, Ырысбек болса екі иығы селк-селк етіп, аяғынан байлаулы адамдай тапжылмайды, не еңкейіп илікпейді. Әлден уақытта кемпірлер барып, Дүрияны қолтықтап тұрғызып алды.
− Есік аш, қарағым,- деді.
Дүрия жылағанын қойып, көз жасын жаулығының ұшымен сүртті де, барып есікті ашты. Ырысбек өзі бастап үлкендердің бәрі ішке кірді. Әйелдер дереу сыпыртқы тауып, су сеуіп үйдің ішін тазартып, сыпыруға кірісті. Екі-үш әйелді Дүрия үйіне ертіп әкетті де, көтергендерінше көрпе-жастық, киіз, ыдыс-аяқтар алып келді. Есік алдына көрші-қолаңдардың самаурындары әкелініп, шай қойылды. Ілездің арасында, бір жылдан бері қаңырап иесіз тұрған Ырысбектің үйі гу-гу еткен қызық думанға толды да қалды. Үйдің іші ысып кеткен соң терезені жақтауымен түгел алып тастаған, мұнысы бізге — балаларға рақат болды, енді іштегілердің гу-гу сөздерін сыртта ойнай жүріп-ақ тыңдай беретін болдық. Үлкендердің сөздерін тыңдауға шетімізден әуес-ақпыз. Ол сөздері біз тыңдауға лайық па, жоқ па,- ол жағын білмейміз, әйтеуір олардың ауыздарынан шыққан жақсы сөзді де, жаман сөзді де, қағып ап, бойымызға сіңіре беретінбіз. Біртіндеп жұмыстан қайтқан еркектер мен шалдар да келе бастады. Дүрияның кейінгі тиген күйеуі Көлбай керең де келді. Екеуі төбелесетін шығар деп, біз, балалар, терезеге үймелей қалғанбыз, жоқ, төбелеспеді, қол алысып амандасты да, Көлбай керең есік жаққа мыжырайып отыра кетті. Бөркін алып, басын қасынды да, онан соң көзіне дейін түсіріп қайта киіп алды. Үй шаруасымен кіріп-шығып жүрген Дүрияға бірдеңе деп күңкілдеп еді, анау қабағын шытып, сөйлеспеді.
− Дүрия! — деді Ырысбек дауыстай сөйлеп.- Жаным, менің домбырам, гармоным, мандолинім, скрипкам қайда?
− Қазір, қазір…- деді Дүрия. Әжібекті ертіп үйіне қарай жүгіре басып кетті де, сәлден соң екеуі, әлгінде Ырысбек сұраған бар аспаптарды көтеріп жетті.
− Ой, бәрекелде! Дүрияның мұнысы іс болды,- десті риза болған ақсақалдар.
− Рақмет, жаным! — деді аспаптарын көргенде жүзі жайнаңдап кеткен Ырысбек. Домбырасын жұлып ап, құлақ күйін келтіріп қағып-қағып жібергенде, үйдің ішіне уыс-уыс күмісті шашып-шашып қалғандай болды. Тосаңсып қалған қолын жаттықтыру үшін құлақ күйлердің біразын бірінен кейін бірін шұғыл-шұғыл қайырып тастап отырды да, бір кезде еті қызған жүйріктей күмбірлетіп ап жөнелді дейсің. Үйдің ішіндегілер де, сыртта терезе түбінде тұрған біздер де демдерімізді ішімізге тартып, сілтідей тына қалдық. Қос ішекті ағашта осынша құдірет болады деп кім ойлаған, бірде бебеу қағып, бірде сұңқылдап, көңілді алай-дүлей аласапыран күйге түсіріп, мүлде естен таңдырды. Екі көзіміз телміріп Ырысбекте, оның ерекше қасқайып отырған отырысына да, күреңіте тершіген сұлу жүзіне де, ойнақшыған өткір көзіне де, қайратты қара шашына да ынтызар боп қызыға қараймыз. Үйдегі бүкіл ауыл адамдары бір төбе де, Ырысбек өзі бір төбе, байқаусызда қаз, тауықтардың арасына кеп қонақтап қалған қыран бүркіт сияқты.
Күйді ойнап болғаннан кейін домбырасын көкірегіне басып, көзін жұмып, бала тербеткендей ырғатылып сәл отырды.
− Жұртым,- деді онан соң, даусы елжіреп, егіліп шықты.- Алыста қан майданда жүргенімде отырсам ойымнан, ұйықтасам түсімнен шықпады туған жерім. Жоңғардың мынау жоталары дүниенің төбесіндей де басқа жер осының етегіндей боп көрінді. Сондайда: «Дүние-ай, туған жерге аман-сау оралып, сол жоталарға бір шығып, дүниенің төбесінен қарар күн болар ма екен?!» деп армандаушы едім. Сол арманыма бүгін, міне, жетіп отырмын. Әлгінде де айттым ғой, тағы да айтам: қазір табанда осы арада жан тәсілім етсем өкінбеймін енді. Өздерің өліп-тірілген адам деп отырсыңдар мені. Ол рас. Мен бір өліп, сонан қайта тірілген адаммын. Мені тірілткен мына сендердің ақ тілеулерің, дарқан пиғылдарың! Ризамын, елім, жұртым. Мен жауған оқ пен жанған оттың ортасына -қанды ұрысқа үш рет кірдім. Екі рет аман шықтым, үшінші ретте жараландым. Өте ауыр жараландым. Мына кеудеме оқ тиіп, екі күн ұрыс даласында есімнен танып, қансырап жатқанымда орыстың бір қаршадай қызы жанымды арашалап аман алып қапты. Мені өлдіге жорып қойған екен, енді болмаса көп өлікпен бірге көмгендей де екен, сонда әлгі қыз бала менің әлі де тірі екенімді біліп аузыма су тамызыпты. Мен, бейбақ, сөйтіп, дүниеге қайта оралдым, сөйтіп тірілдім… Госпитальға әкеп, кеудемді тіліп, өкпемнің оқ тескен тұсын ойып алып тастады. Сөйтіп, орнымнан тапжыла алмай үш ай жаттым.
Үй ішіндегілер «аһ» ұрып күрсініп, кемпірлер мен әйелдер көздерін сығымдай берді.
− Айналайын-ай, көрер қызығың әлі бітпеген ғой.
− Ой, дүние-ай, талай боздақтар қалды ғой, сөйтіп, қансырап, талай жерде.
− Қу соғыс, көріңде өкіргір пәшис!..
− Орысымнан айналдым! Шіркін, қаршадай қызының істеп жүргенін қарашы!
− Ей, түге, тоқтаңдаршы, тұс-тұстан сапылдап жарыспай, әңгімесін тыңдайық! Ырысбекжан, сен өзің пәшис деген иттерді көре алдың ба? Қандай болады екен.
− Иә, иә, соны айтшы. Түрлері қандай өзі, кәпірлердің? Адам сияқты ма? — деп Байдалы шал да қозғалақтап қойды.- Қазиттердегі суреттеріне қарасаң жаның түршігеді ғой өздерінен, неше түрлі хайуан-жәндіктерге ұқсайды. Иіріліп-иіріліп жатқан жылан сияқтысы да, тісі ақсиған қорқау қасқыр сияқтысы да, әйтеуір толып жатқан жексұрындар ғой түрлері.
− Фашист дегенді көрдім,- деді Ырысбек.- Бір офицері қолға түсіп, соны, мына, тап сіз отырғандай жерден күзетіп тұрдым. Өңдерінде қан-сөл деген болмайды екен…
− Е, кісі өлтіретін адамның түрі сондай болады ғой.
− Көздері қанталап тұрады екен.
− Астапыралла, қанға тоймайтынның өзі десеңші. Тұмсықтан салмадың ба иттің баласын.
− Қолға түскенді ұруға заң жоқ қой. Әлгінің қасында бір сағаттай тұрғанымда әлгі жұтқан ауадан жұтқаныма жиіркендім. Бірақ амал қанша, шыдау керек.
Күн батып, ел орынға отыратын кез болды, бірақ бірде-бір адам тараған жоқ. Ырысбектен соғыс жайын, өзінің қай майданда, қай жерлерде болғанын, ауылдан кеткендерден кімді көргенін үсті-үстіне сұрайды, бір айтқандарын қайта-қайта айтқызады, таңырқасып, таңданады, жандары ашиды, бір ауық көздерін шылап жылайды. Оның әңгімелерін анық ести алмай қор болған
Көлбай керең ғана кеңірейіп, әркімнің аузына жапақтай қарап көңілсіз отыр. Алғашқыда ол қасындағылардан: «А?!» «Не дейді?» — деп сұрап отырды да, ақыры олар мезі болғандай теріс айнала бастаған соң мазалауын қойды. Бір мезгіл Дүрияға: «Әй, үйге қайтайық та» — деген; «Жә, отыршы жайыңа!» — деген Дүрия зеки сөйлеп. Өзі дастарқан жайып, шай әзірлеп, тыным тапқан жоқ. Ырысбектің әңгімелерін үзік-үзік тыңдап жүр, ести алмай қалған тұстарын әйелдерден сұрап алады. Есік алдына шыққан сайын егіліп-егіліп жылайды да, ішке кірерде көз жасын сүртіп тастайды.
Терезе алдында топырлай тұрып іштегілердің бірде-бір сөзін, әңгімелерін қалт жібермей тыңдаймыз, бір ауық жалыққандарымыз есік алдындағы қалың көк шөпке алысып-жұлысып ойнап аламыз. Мұндай күндері біздің қуанышымыз бөлекше. Өйткені бүкіл ауыл көңілденіп, думанды боп қалады. Жұрттың қабақтары ашылып, жүздері жадырап бір күнге болса да бастарындағы ауыр қайғы-қасіреттерін сейілткілері келгендей күйге ауысады. Қайтқан адамның әңгімелерін тыңдап, өздері де сөйлеп шерлерін тарқатады. Мұндай күндері бастарына секірсек те біздерге ұрсып-зеку деген болмайды. Кірген-шыққан табақшы әйелдер: «Әй, мына балалар аш қалмасын» — деп, бірі тостаған толы сүтке шылаған талқан берсе, бірі қуырған бидай уыстатады. «Өй, айналайындар-ай!» деп мүсіркеп қояды. Осыдан кейін біз шаттанбай, кім шаттансын. Түннің жарымы тұрмақ таң атқанша, қашан үлкендер тарағанша жату жоқ, ойынның түбін түсіреміз.
Түннің ортасы болды, бірақ жиналған жұрт қозғалар емес. Ырысбек біресе гармонын тартты зарлатып, біресе мондолині мен скрипкасын ойнады сыңсытып, қолына қайсысын алса да іркілмейді, құйқылжыта жөнеледі, нешетүрлі әуендер: татар, орыс, қырғыз, қазақ саздары бірінен кейін бірі төгіледі.
− Паһ, шіркін, өнеріңе болайын! Өнерпаз деп осыны айт!
− Он саусағың бал екен-ау!
Елти тыңдаған жұрт таңдайларын қағып, тамсана түседі.
− Ырысбек-ай, даусыңды сағындық қой, шаңдозым, бір әу деп жіберсеңші! — деді шыдай алмаған Байдалы шал.
− Иә, иә, бір әу деп жіберші!
− Ән салшы, ән салшы! — деп енді оны тұс-тұстан қолқалады.
− Халқым қалау айтты ғой, әпкеші, домбырамды! — деп Ырысбек көтеріле бір сөйлеп, қолына домбырасын алды да күмбірлетіп күйлей жөнелді. Өңі сұстанып ойлы күйге түсті.- Дүрия қайда? — деді онан соң саңқ етіп. Дүрия есіктен басын сұққан.- Келші бері! Отыршы қасыма!
Дүрия ыңғайсызданып, қипақтап қалған.
− Кел, отыр қасыма! — деді Ырысбек екінші рет әмірлі үнмен.
− Әй, Дүрия, бар, отыр, қарағым, қасына!
− Өзі шақырды ғой, отырсаңшы!
− Иә, отыршы қасына! — десіп жұрт жан-жақтан кеу-кеулеп, қолынан тартқандай ғып апарып, оны Ырысбектің қасына отырғызды. Дүрия қып-қызыл боп қызарып, шамның жарығына жақын отырған жүзі ерекше алаулап сұлуланып кетті. Көлбай керең Ырысбектің саңқылдай айтқан сөздерін естіген кезде көзі бажырайып, Дурияға кіжіне қараған, енді тук көрмегендей басын тұқыртып бүгжие берді.
Ырысбек домбырасын қағып-қағып қалды да, майда қоңыр үнмен бастай жөнелді.
Айтады Біржан өлең ентелетіп,
Біржанды халқым қойды-ау еркелетіп… –
деген кезде шалдар бір қозғалып:
− Уай, не дейді-ау!
− Пәлі, шіркін! — десіп кеу-кеулеп, мәз боп қалды. Мұнан әрі Ырысбек тынысын бір кеңейтіп алды да даусының бар қуат-құдіретін әннің қайырмасына салды:
Ахау ха-ла-ла-ла, ла-ла-лай,
Ахо-оу-у ха-ла ла-ла ла-ла-лай
лай ла-ла лай…
Мұндай да зор, мұндай да асқақ, мұндай да әсем, сазды сұлу дауыс болар деп кім ойлаған. Соңғы үш жыл бойына жылау-сықтаудан, қасірет-қайғыдан, қаралы күйден ығыр болған, мынау май шамдары сығырайған ауылды, мынау меңірейген қараңғы түнді, сонау күрсінгендей боп дүңкиіп жатқан биік шың-жоталарды осы бір асқақ ән лезде кеулеп, сілкіп-сілкіп қалғандай болды.
− Уа, өркенің өссін, азамат!
− Көп жаса, қарағым! — деп, жұрт естен тана тәнті боп, мүлде есеңгіреп қалды.
− Ал тағы да деп жібер!
− Тағы да, тағы да…- дейді.
Ырысбек те көп жалындырған жоқ, Біржаннан кейін Ақан серінің, Иманжүсіптің, Әсеттің әндерін бірінен бірін асыра шырқады, бірде еңіретіп егілтіп, бірде наздандырып, бұрын түйсініп, сезіп-білмеген әсем күйге түсірді. Біз, балалар, ойын дегенді ұмытып, дүниеде осындай да сұлулық, осындай да сырлылық, кербездік, тіпті түсіндіріп айтуға тіл жетпес бір тәтті сәттер болатынын ұғып тұрмыз. Ырысбек:
Қозы Көрпеш — Баяндай,
Бір молада өлсек-ау…−
деген тұста кіп-кішкентай жүректеріміз ыршып, бұлқынып-ыршып бұлқынып түскендей болды. Терезеге ентелеген күйде біріміздің қолымыздан біріміз тастай қатып ұстай беріппіз.
− Қайран Ырысбек аға… Байғұс Ырысбек аға…- деді балалардың бірі сыбырлап.
Ырысбек болса енді Дүрияға аса бір мұңлы кейіпте қадала қарап қапты.
− Ей, алланың жазмышы-ай, пендеңе көрсетпейтінің жоқ екен-ау,- деді кемпірлердің бірі қатты күрсініп қап.
− Жә, көп отырып қалдық қой, қайталық енді. Ырысбекжан алыс жолдан келді ғой, жатып дем алсын,- деді Байдалы шал.
Жұрт орын-орындарынан қозғалып, тұрып кетуге ыңғайланды. Дүрия да тұра берген.
− Тоқта, отыр! — деді Ырысбек оны қолынан тартып. Онан соң даусын көтере: — Ағайын, тізе бүгіңдер. Айтар арызым бар, бәріңе! — деді нық үнмен.
Жұрт ошарылып қайта отырысты, бәрі аңтарыла қарайды ЬІрысбектің аузына. Ырысбек әлі со Дүриядан көз айырмаған мұңлы кейіпте отырып толқи сөйледі:
− Мынау отырған менің сүйіп қосылған жарым еді. Бүгінде басқа біреудің әйелі боп отыр. Бірақ мен неке бұзып ажырасқан жоқ едім. Амал қанша, сұм тағдыр екеумізді де тәлкекке салыпты. Жоқ, мен мұны кінәламаймын. Қарғысымды соғысқа айтам… Уа, ағайын, жарымды қайтарып беріңдер маған!
Үйдің іші тым-тырыс боп тына қалды. Енді жұрттың көзі тегіс есік жақта кеңірейіп отырған Көлбайға ауған. Ол әлі де толық ести алмай бағжаңдай береді әркімге.
− Дүрияны қайтарып алам деп отыр Ырысбек. Сен не дейсің? — деді жақын отырған біреу құлағына айқайлап.
− Жоқ, жоқ, мен қатынымды қайтарып бере алмаймын! — деді ол үзілді-кесілді көзі шатынап.
− Сен не дейсің, қарағым Дүрия? — деді қарттардың бірі.
Дүрия сәл үнсіз отырды да, көзіне толған жасты ысырып тастап:
− Егер Ырысбек қал десе, мен осында қалам. Бүгін түнде өліп, сүйегім осы босағадан шығар болса ризамын,- деді.
− Алда байғұс-ай, енді қайтсін.
− Шын сөзі-ау!…
− Не десін енді, өзі де солай ғой…
Көлбайдың қасында отырған адам Дүрияның сөзін оған айқайлап жеткізген болатын. Көлбай ұшып тұрып, қонышынан екі жүзді ұзын сапыны жарқ еткізіп суырып алды. Түнеукүні Махмуд деген чеченнен бір лаққа сатып алған болатын.
− Жарып өлтірем! — деді ұмтылып, бірақ төңірегінде отырғандар ұстап жібермей қалды.
Осы кезде Ырысбек те атып тұрып, қабырғада ілулі тұрған мылтығын жұлып алды да, Көлбайға қарап басып қалды. Абиыр болғанда қолын біреу қағып үлгеріп, оқ Көлбайдың төбесіндегі бөркін ғана ұшырып түсірді. Үйдің ішіндегілер апыр-топыр боп естері шығып кетті. Үш-төрт адам Көлбайды далаға сүйретіп әкетті.
− Ал, ағайын, сендердің алдарыңнан өттім. Ендігі сөзді Көлбайдың өзімен сөйлесем. Тараңдар енді! — деді Ырысбек.
Сөйтіп, жұрт таң алдында тарады, Ырысбек пен Дүрия екеуі оңаша қалды.
Біз де тарамақ едік. Әжібек үш-төртеумізді басқалардан бөліп алып қалды да:
− Тоқтаңдар, қызықтың көкесі енді болады,- деді сыбырлап.- Қазір Ырысбек Дүрияны итше тепкілеп сабайды әлі, тіпті атып тастауы да мүмкін, соны көріп кетейік.
Ондай қызықты көруге біз қарсы болушы ма ек, қайта жанып түстік. Сырттан ашық терезеден бастарымызды қылтыңдатып көзге түсіп қалғаннан гөрі, ауыз үйге кіріп, ішкі үйдің есігінің саңылау-тесіктерінен сығалауды жөн көрдік. Әжібек бастап, аяғымызды ұшынан басып тас қараңғы ауыз үйге кірдік. Ішкі есіктің саңылаулары шынында да аңғал-саңғал екен, іштегінің бәрі көрініп, естіліп тұр. Саңылауларға кеп, жабыса-жабыса қалдық.
− Ұршы мені, Ырысбек, ұршы,- деді Дүрия жалбарына сөйлеп.
− Сені ұрғанша мен жынданып кетейін де, сәулем…
− Құдай-ау, сенің алдыңдағы кінәмді қайтсем жуып-шаям!? Сен мені пышақсыз кескілеп тұрсың ғой, Ырысбек-ау, ең болмаса шапалаққа бір тартшы, көңілім көншісін… табаныңды сүйейінші…
Дүрия оның аяғын құшақтап отыра кеткен, бірақ Ырысбек оны дереу көтеріп алды.
− Асылшы мойныма! — деді.
Онан соң Дүрияның аяғын жерге тигізбей тік көтерген күйде бетіне бетін тақап шаншыла қарады.
− Жаным-ау, жараң ауырады ғой. Қойшы, қайтесің мені көтеріп. Мен бұрынғыдай емес, зілдеймін.
− Сағындым сені…
Біздің қасымызда тұрған Әжібек ыза боп кетті.
− Ой, мынаның өзін жігіт пе десем, қатынжанды бірдеңе ғой, бұзауша жаланып,- деді күйіп-пісіп.- Мұндай қатынды әкесіне көрістіру керек қой. Әттең!..
Дүрия көрпе-жастықтарды жинап, төрдің алдына төсек салды да, үрлеп шамды сөндірді. Біз өзіміз күткендей қызық ештеңенің болмағанына әжептәуір көңілсізденіп қалдық.
− «Сәгіндім сені» дейді ғой, өй жалақ неме! Бұзау!..- деді Әжібек сақаулана мазақтап.
Біз енді кеткелі тұрғанда тыстан тасыр-тұсыр басып біреу кіріп келді де, қараңғыда сипаланып барып ішкі есікті іздей бастады. Қабырғаға жабыса қалдық та, кейін түкпір бұрышқа қарай жылыстадық.
− Көлбай керең! — деді Әжібек қуана сабырлап.- Құдай берді, қызық енді басталады, хе-хе,- деп, алақанын шыдамсыздана ысқылап күліп қойды.
Көлбай есікті тапты да жұлқып серпіп шалқасынан ашып тастады. Іштен сіріңке шағылған, көзді ашып жұмғандай қас қағым сәттің ішінде: тарқатылған шашы иығына төгіліп, үрейлене төсектен басын көтерген Дүрияны, сіріңке шағып, орнынан тұра берген іш киімшең Ырысбекті, сапысын жарқ еткізіп екеуіне қарай дүлей боп ұмтылған Көлбай кереңді көріп үлгірдік. Дүрия шыңғырып жіберді. Сіріңке өшті де, үйдің іші тастай қараңғыланып, апыр-топыр айқас боп кетті. Көлбай керең Ырысбекке сапысын салды ма, жоқ па, кім білсін, біз Әжібектен өзгелеріміздің үрейлеріміз ұшып, қалтырап кеттік. Еркектердің ышқына ыңқылдағандары, тарс-тұрс дыбыстар ғана естіледі. Қараңғыда бірін-бірі шақ-шұқ соғып жүргені анық. Бір сәт ауыз үйдің біз тұрған бұрышына қарай лақтырылған бір нәрсе сарт етіп, аяғымыздың астына кеп түсті. Әжібек лып дегізіп көтеріп алған. Көлбай кереңнің сапысы екен. Енді біреуін біреуі былшылдатып соққан жұдырықтың дыбысы шықты. Бет-ауызға ұрып жатыр.
− Ы-ы…- деп ыңырсыды біреуі.
− Жүріңдер, құрысын кетейік,- деді Әжібек.- Пәлесінен аулақ!
Күткеніміз де осы бұйрық еді, зытып далаға шықтық. Әжібек Көлбай кереңнің сапысын қойнына тығып ала кетті.
− Е, бәсе, еркек деген осындай болмаушы ма еді! Тек қараңғыда төбелестерін көре алмадық, әттең. Қай жеңгені біздікі. Солай емес пе! Таңертең белгілі болады ғой, әлі. Айтам ғой, Көлбай керең бәле!..
Таң құлан иектеніп, төңірек бозамық тарта бастапты. Әр үйдің қорасынан баж-баж етіп әтештер шақырып жатыр. Былайырақ ұзаған соң Әжібек қойнындағы сапыны шығарып, көше шетіндегі қалың шептің ұшар бастарын орып-орып түсті де:
− Бұл сапы енді мына Әжікеңдікі болады! — деді насаттана.- Ауыздарыңнан шықпасын!
Аузымыздан шығарып неміз бар, Әжібектен өле алмай жүрміз бе.
Сөйтіп үйді-үйімізге тарадық.
Сәске кезінде балалар көше ортасына тары топтала қалғанбыз. Әжібек келді де түндегі төртеуімізді оңашалап алып шықты.
− Сендер ештеңе естіген жоқсыңдар ма? — деп сұрады.
− Жоқ.
− Не жайында?
− Не боп қалыпты?
− Ойбай, масқара болатын түрі бар. Көлбай керең ұшты-күйлі жоқ.
− Неге?
− Қайда кетіп, қайда жүргенін ешкім білмейді. Бүгін ертемен қырманға астық тастауға шығуы тиіс екен, әлгінде бастық, бригадир, есепші болып барлығы жабылып іздеп еш жерден таба алмады. Үйі кешегі құлыпталған күйінде тұр. Ырысбектен сұрап барған екен, жөнді жауап бермепті. Бектай есепші кішкене қадалыңқырап тұрып алған екен. «Қаныңды ішем, иттің баласы, құры, кәне, көзімнен!» — деп мылтыған ала ұмтылып, қуып шығыпты. Меніңше, со керең сорлыны өлтіріп тастап, жасырып отырған болу керек. Бектай айтады: «Көзі қып-қызыл боп қанталап, тұра ұмтылғанда зәрем ұшып кетті»,- деп. Бобше2 Ырысбектен бәрін күтуге болады. Стансада кездескен соң мен бір-екі күн қасында болып көрдім ғой. Кей-кейдегі істері тіпті қызық. Сау адамның ісі емес. Дұп-дұрыс келе жатып мінезі аяқ асты сайтан сияқты құбылады. Әйтеуір, бір кілтипан бар өзінде. Жүріңдер, барын байқастап көрейік, бәлкім Көлбай кереңнің өлігін байқап қалармыз.
Біз келгенде терезе сол кеше кештегі жақтауымен алулы үңірейген қалпында тұр екен. Іштен домбыра үні естілді. Ашық терезеден көз салғанбыз: түндегі Дүрия салған төрдегі төсек әлі жиналмапты, ЬІрысбек шалбарын, шпорлы етігін киген, іште жейдешең күйінде шалқасынан түсіп, төбеге қарап жатыр, қолында домбырасы, тыңқылдата шертеді. Бізді байқап қап:
− Әй, Әжібек, адъютант, кір бері үйге! — деді.
Әжібек бізге күте тұрыңдар деп ымдады да, ішке кірді.
− Ассалаумалейкүм! — деп сәлем берген.
Ырысбек басын көтеріп алды да оған шытына қарап:
− Ассалаумағалейкүмің не-ей, сенің? Мойныңды бұрап алайын ба, осы?! — деді жекіп.-Бар, ауыз үйге шық та қайта кіріп солдатша сәлемдес!
Әжібек ауыз үйге шығып, одан қайта кірді де есік алдына қалт тұра қап, қолын шекесіне апарып:
− Здробие желаем, жолдас кәмәндір! — деді.
− Міне, енді дұрыс. Вольно! Саған тапсырма бар. Қазір анау ошақ басында жатқан қышқашты ал да, есік алдына от жағып, әбден қып-қызыл болғанынша қыздыр. Қызарған кезде маған кеп айт! Бар, орында бұйрықты!
Әжібек бұрылып кете берген.
− Әй, тоқта! Не деу керек? Қалай шығу керек?
Әжібек қалт тұра қалды да, тағы да қолын шекесіне апарып:
− Құп болады, жолдас кәмәндір! — деді саңқылдап.
− Бар, орында!
Біз Ырысбек пен Әжібектің мына қылықтарына мүлде қайран боп, қызығып тұрмыз. Әжібек болса сыртқа шыға бере кейін қарап, аузын қисаң еткізіп мазақтап тілін шығарды да, біздерге көзін қысып қойды. Онан соң Ырысбектің өзіне тапсырған бұйрықтарын бізге бұйырды: біріміз ошақ басынан қышқашты тауып әкеліп, қалғанымыз отын жинастырып от тұтаттық. «Мұнысы несі?», «Мұны қайтер екен?» — деп аң-таңбыз. Отты біраз өртей жаққаннан кейін қышқаш қызып, бас жағы қызара бастады. Әжібек ішке кіріп Ырысбекке хабарлады. Сәлден кейін гимнастеркасын киіп, белдігін буынып, сарт-сұрт етіп Ырысбек шықты да Әжібекке кілт ұсынып:
− Аш, анау есікті! — деді қораның аузындағы тот басқан үлкен қара құлыпты нұсқап.
Әжібек барып қораның аузын ашты.
− Ішінде Көлбай байлаулы жатыр. Бар да аузына тығындалған шүберекті алып таста! -деді тағы да.
Әжібек тастай қараңғы қораның ішіне кіріп, айтқанын орындап шыққан.
− Өлтір әкеңнің… осыдан мені! Өлтіріп қанымды іш!..- деп тістене ақырған Көлбай кереңнің даусы естілді.
− Ал сендер әнеу жерге барып тұрыңдар! — деді Ырысбек бізге. Өзі қып-қызыл болған қышқашты ұстап қораға кірді де есігін жауып алды. Біз үрейіміз қалмай арты не боларын тосып, үрпиісіп тұрмыз.
− Өлтір, кәне! Күйдір мені! — деп шаптыққан Көлбайдың даусы тағы шыққан, төбе құйқамыз шымырлап кетті.
− Өй, сорлы, біреудің қатынына таласып несі бар еді-ей, онан да тыныш қана анау ескі қатынын, қайтып алмай ма,- деп қойды Әжібек.- Ырысбек аямайды ол, қаны бұзылып келген адам.
Осы сәтте қораның ішінен, әуелі, ысқырып-ысқырып қалған, онан соң бір түрлі үрейіңді ұшыратын қорқынышты үнмен түсініксіз бір сөздерді күңіренте зарланған, әнге де ұқсамайтын, жылағанға да ұқсамайтын Ырысбектің даусы естілді. Сөздері бізге еміс-еміс жетіп тұр, бірақ мүлде түсініксіз.
− Ағатай-ай! Ағатай-ай!..- деп зар еңіреп жалына аттан салды Көлбай. Әжібек шыдай алмай қораның іргесіне жүгіріп барым, ішіне сығалады. Біз жалт беріп тым-тырақай үйді-үйімізге аттан сап жүгіруге дайын тұрмыз. Әлден соң Әжібек жанымызға қайтып келді.
− Мынау сұмдық-ей! — деді жағасын ұстап.- Билеп жүр ме, неғып жүр, білмеймін, әйтеуір өзін-өзі жұлып жеп, бірдеңелер істеп жүр. Әлгі қып-қызыл қышқашты тілімен жалап-жалап қояды.
Біз оның айтқанына сенбей:
− Көлбай кереңді күйдіріп жатқан жоқ па? — деп қосарлана сұрадық.
− Жоқ, оны күйдірген жоқ сияқты.
Өстіп тықыршып тұрғанымызда қораның есігі шалқасынан ашылды да Ырысбек шығып, қолындағы қышқашты тастай салды.
− Әжібек, ананың қол-аяғын шешіңдер де, бетіне су алып шығып бүркіңдерші! — деді.
Біз қорқақтай басып топырлап қораға кіргенбіз. Көлбай керең түкпір жақта қол-аяғы байлаулы, көзін жұмып талықсып жатыр екен. Әжібек әзер деп оның қол-аяғын шешті. Біреуміз жүгіріп барып үйден суық су алып шығып бетіне бүріктік.
− Уһ, жаным-ай, аман қалдым ба, әйтеуір,- деді есін жиған Көлбай керең. Сүйемелдеп орнынан тұрғыздық. Өне бойы дір-дір етеді.
− Айналайын, Әжібек-ай! Айналайындар-ай!.. дейді иегі кемсеңдеп.
− Өзіңе де обал жоқ! — дейді Әжібек.
− А?! Не?!
− Ескі қатыныңды, Әпішті қайтып ал деймін! — деді Әжібек құлағына айқайлап.
− Қатыны құрсын!.. Қатыны құрсын!..
Сыртқа шыққан соң тәлтіректеген күйде алды-артына қарамастан үйіне қарай тұра безді. Астық қоймасы жақта жүрген салт атты есепші Бектай шауып жетіп қасына келген.
− Қайда жүрсің, қырманға бармай?! — деп дікілдей бастаған.
− Сақтады мені құдай, сақтады. Көрмегенім Ырысбек болсын. Сұмдық!.. Сұмдық!..- деп басын шайқады. Бектай оның сөзін тыңдамастан:
− Кәне, дереу қырманға жет! Басқа сөзді білмеймін! — деді айқайлап.
− Барам, барам…
Қарқ-қарқ күлген дауысқа жалт қарасақ, Ырысбек терезесінен бәрін қарап, бақылап тұр екен. Ішін басып күледі, көзінен жасы ағып күледі.
− Әй, Әжібек қалай, кереңнің зәресін зәр түбіне бір жібердім-ау деймін,- дейді.
Біраздан соң күлкісінен тыйылып, гимнастеркасын шешті де, қолына домбырасын алып төсекке қайта қисайды. Тағы да бағанағысындай төбеге тесіле қарап жатып, тыңқылдатып шертпе күйлерді тарта бастады. Көңілді торықтыратын мұңлы күйлер. Өкініші бар шерлі адамның өкси отырып басындағы қасіретін айтып, мұңын шағынғандай көкірегіңді астан-кестең ғып, жылағыңды келтіреді. Әсіресе төменгі пернелерге жеткенде айрықша зар илеп, жүрегіңнің бір жерін үзіп ала жаздай шым-шым еткізеді. Домбыра деген осы екен-ау! Күй деген осындай болады екен-ау!..
Ырысбек домбыраны ұзақ шертті. Бір ауық со жатқан күйінде ыңырси әндетіп, бұрын біз естімеген зарлы бір әуенді бастады. Басқа сөздерін жаттай алмасақ та, қайырмасын бірден қағып алдық.
Әскер боп тудым,
Белімді-ай будым.
Қайтейін, сұм фашиске
Қарсы-ай тудым-ай…
Екі-үш ауызын қайталағаннан кейін, қалтасынан орамалын алып, көзін сүртті. Біз оның жылап жатқанын енді байқадық.
− Әжібек-ай, баурым-ай, өмірің тек қуанышпен өтсін,- деді даусы жарықшақтана дірілдеп.- Әлгі жеңгеңді, Дүрияны шақырып келші. Мені жаны ауырып, күйзеліп жатыр деші…
Әжібек қасына мені ертіп алды да, екеуміз, әне-міне, дегенше ауылдың шетіндегі төбеге -қырманға жарыса жүгіріп жеттік те, Дүрияны ертіп кейін қайттық. Ырысбек әлі со зарлы әуенді айтып күңіреніп жатыр екен, Дүрияны көре сала, домбырасын тастай сап ұшып тұрды. Әйелін кешегі күні емес, дәл бүгін көргендей ұмтылып кеп құшақтай алды да, еңкейіп оның көкірегіне бетін басып тұрып алды. Бізге ол балаша солқылдап жылап тұрған сияқты боп көрінді. Үй ортасындағы бұл тұрыстарынан қысылғандай болған Дүрия күйеуінің құшағын босатпақ боп көрген: «Отыршы, Ырысбек, қойшы, бұл тұрысымыз ұят қой!» — дей берген, бірақ Ырысбек айырылмады, жібермеді.
Әжібек, кетейік дегендей ым қақты, бұрылып көшеге шықтық. Әжібек тағы да Ырысбекті «Жалақ, бұзау» деп даттайтын шығар, мазақтайтын шығар деп ойлағамыз, жоқ, ол ештеңе деген жоқ. Мырс етіп күлді де басын шайқады, онан соң қолын күнге көлегейлеп аспанға қарады. Шаңқай түс. Қарнымыздың ашқанын енді сездік. Үйде жаңа астықтың ұнынан пісірілген нан бар, табадан бойы жып-жылы тұрған шығар. Нанды сөз етуіміз-ақ мұң екен, жаңа піскен нанның иісі танауымызды жарып, бұрқырап қоя берді. Бүкіл ауылда жаңа піскен нанның пісі аңқып тұр.
Ырысбек бір жетідей тырп етіп үйінен шыққан жоқ. Қашан барсаң жинаусыз төсектің үстінде шалқасынан түсіп домбырасын тыңқылдатады да жатады. Бұ дүниеде не боп жатыр, не тіршілік бар, оның бірде-бірімен ісі жоқ. Бір ауық күңірене әндетіп өзімен-өзі жылап алады. Кейде ол үйін төңіректей ойнап жүрген біздерді ішке шақырып ап, жағалай отырғызады да, өзі бәрімізге мүсіркей, аяй қарап: «О, көзімнің нұрлары»,- деп елжірейді. Үні соншалық жұмсақ, жанары мейірімді, асты-үстіңе түсіп, еркелетіп, дәл бір туған ағаңдай көрінеді. Әрқайсымызды басымыздан сипап: «Көкесінен айнымаған, күнім!» — деп қояды. Мұндайда біздер тамағымызға бірдеңе кептеліп тұрып қалғандай жұтына береміз, жапалақтай бастаған көзімізді жасырамыз. Өстіп бәрімізді жылы сөздерімен бір-бір айналып-толғанып болғаннан кейін әңгіме бастайды: соғыстағы бастан кешкендерін, көрген-білгендерін, қырғын өлім жайлы, ұрыс даласында қалып азап шеккен жаралылар жайлы егіле отырып айтады. Біздің қиналған түрлерімізді көрген сайын неше түрлі аянышты, үрейлі оқиғаларды бірінен-бірін асырып бастырмалата түседі. Ақыры әңгімесінің бір тұстарында өз айтқандарына өзі шыдай алмай булығып жылап жібереді де, қол орамалын алып қалш-қалш етіп бетін басқан күйде: «Енді кетіңдер, шығыңдар үйден!» — дегендей қолын сілтеп, жастыққа қисаяды.