Türkmen halkynyň taryhy - 12

Ankara-1985 (tekst hem sözlük bölümi)
196
Netije
Hormatly okyjylar! Biz ỳokarda öz mümkinçiligimiziň
çäginde taryhçylardyr arheologlaryň, sumerologlaryň we başga-da
adamzat medeniỳetiniň dürli ugurlaryny öwreniji görnükli alymlaryň
öňe süren düşünjelerine daỳanmak we olaryň sözlerini bolşy ỳaly
getirmek arkaly iňňän gadymy watanymyzyň hem-de köki çuňňur
milli Dilimiziň, medeniỳetimiziň we milletimiziň başlangyç
döwürlerini aỳdyňlaşdyrmaga synanşdyk.
„Taryh sumerlerden başlar“ diỳen tanymal sumerolog S. N.
Krameriň öz sözlerinden başlap, dünỳäniň iň görnükli
arheologlarynyň, geologlarynyň we taryhçylarynyň Orta Aziỳa,
ylaỳta-da Türkmenistan hakyndaky aỳdanlarynyň üstüni ỳetirỳän,
başda dil bolmak bilen milli medeniỳetimiziň beỳleki
pudaklaryndaky bar bolan türkmen-sumer gatnaşyklaryny göz
öňünde tutanymyzda, belki-de biz „Taryh Türkmenistandan başlar“
diỳmäge haklydyrys.
Taryhy hakykatlary iň soňky kesgitlejek ölçeg-de belli bir
milletiň diliniň gadymlygydyr. Biz garaşsyz ata watanymyzda
başlanan ajaỳyp taryhy döwürden ylham hem güỳç almak bilen ilkinji
gezek sumer dilini hem grammatika hem-de söz baỳlygy taỳdan türk
dilleriniň belki-de iň gadymysy bolan we özüniň manyly
aỳratynlyklary bilen tapawutlanỳan türkmen dili bilen derňedik.
Netijede bolsa bu iki diliň arasynda inkär edip bolmajak
garyndaşlyygň barlygyna göz ỳetirdik. Şunuň ỳaly hem, geljekde has
profosỳonal ylmy iş alyp barjak ỳaş nesillerimiziň täze-täze
hakykatlaryň üstüni açjakdygyna-da doly ynandyk we ynanýarys.
Dil garyndaşlygyň taryhy hakykatlary kesgitlemekdäki
ähmiỳetini göz öňünde tutmak bilen kä alymlar, sumer dili bilen
Hindistanyň iň gadymy ỳaşaỳjylary hasaplanỳan Drawidileriň dili
bilen hem meňzeşliginiň barlygyna esaslanyp, belki-de „sumerliler
Hindistandan Mezopotamỳa göçüp barandyrlar“ diỳen pikiri öňe
sürendigini gördük. Emma tanimal alym Willdurantyň „Drawidiler
hem b. e. o. 4-nji müň ỳylda Garagum töwereklerinden Hindistana
göçüp barypdyr“ diỳmegini, üstesine-de dilçi alymlaryň „bu halkyň
dili Turan dil maşgalasyna degişlidigini hem-de grammatiki taỳdan
197
Ural-Altaỳ dil maşgalasyna
degişli aglutinatiw (iltisaky) dil
bolandygyny“
nygtamaklaryny göz oňünde tutanymyzda;
Mezopotamỳa medeniỳetiniň hem, Hindistan medeniỳetiniň hem
başlangyç nokaty we gönezligi biziň müdimi watanymyz bolan
Türkmenistan, ol medeniỳetleri döredenler bolsa biziň iň irki atababalarymyzyň bir bölegi bolup çykỳar. Bu ỳerde, häzirki HindiỲewropa dilli halklaryň diňe b.e.o. 1-nji müňỳyllygyň başlarynda
Hindistana göçüp barandyklaqryny hem ỳatlatmalydyrys.
Hut şu hakykatlardan ugur almak bilen Will Durant, Nikolski,
Masson we bir näçe beỳleki alymlaryň Sumer halkyny hem-de
Mezopotamỳa medeniỳetini biziň ata watanymyza baglaỳan pikirleri
bilen-de tanyş bolupdyk. Şeỳle düşünjäni goldaỳan çeşmeler
kerwenini näçe uzatsaň uzadyp oturmly. Bu pikirleri iň soňky
nygtaýan hakykat bolsa, Arheolog W. Sarianidiniň ýaňy ýakynda
Goňurdan tapan bir sözlemden ybarat ýazgysydyr. Bu ýazgy 2001mji ýylda Amerikanyň Pensilwaniýa uniwersitesinde okalýar, onuň
sözleriniň hemmesi Sumer diliniň sözlüginde bar:
„[L]u-Ka-x [s]agi arad-z[u]“:
«Lukaks, käse göteriji we hyzmatkär»200.
Begmyrat Gerey,
(2007 Magtymguly aỳynda gaýtadan gözden geçirildi.)
200
Wiktor Sarianidi „Marguş“ Aşgabat-2002, s. 326
198
Edebiyat
Ahmat, Bekmyrat. 1987. Andalip hem Oguznamaçylyk däbi. Aşgabat.
Ahmat, Bekmyrat. 1988. Göroglınıñ yzlary. Aşgabat.
Akpınar, Turgut. 1983. Türk Tarihinde İslâmiyet. İstanbul.
Anıl, Çeçen. 1976. Türk Devletleri. Ankara.
Antonova Y. V. 1984. Oçerki Kulturi Drevnih Zemledelssiv Predney i
Sredney Azii. Moskova
Arazkulyỳew, S. We Atanỳazow S. 1977. Türkmen DiliniN Diỳalektologik
Sözlügi. Aşgabat.
Atanyaz, Soltanşa. 1994. Şecere. Aşgabat.
Balkan, Kemal. 1997 “Eski Önasya’da Kut (ve ya Gut) halkının dili ile
Türkçe Arasında Benzerlik” Erdem dergisi, cilt 6, sayı 16. İstanbul.
Becker, Friedrich. 1980. Geschichte der Astronomie. Zürich.
Berlitz, Charls. 1982. Die Wunderbare Welt der Sprache. Wien-Hamburg.
Bilgiç, Emin . 1980. “Sümerler” maddesi, Türk Ansiklopedisi, cilt: 30, s.
115-119. Ankara
Caferoğlu, Ahmet. 1984. Türk Dili Tarihi. İstanbul.
Candan, Ergun. 2002. Türkler’in Kültür Kökenleri. Istanbul.
Csöke, Sandor. 1979. The Sümerien and Ural-Altaik elements in the Old
Slavic Language. München.
Çığ, Muazzez İlmiye. 1995. Kur’an, İncil ve Tevrat’ın Sümerdeki Kökleri.
İstanbul.
Çıg, Muazzez Ilmiye. 1996. Sumerli Ludingirra. Istanbul
Çıg, M. I. 1997. Ibrahim peygamber, Istanbul
Deimel, Anton. 1939. Sümerische Grammatik mit Übungsstücken und zwei
Anhängen-Liste der gebräuchlischsten Keilschriftzeichen mit ihren
Urbilden und den Hauptbedeutungen. Roma.
Delitzsch, Friedrich. 1914a. Kleine Sümerische Sprachlehre. Leipzig.
Delitzsch, Friedrich. 1914b. Sümerische Glossar. Leipzig.
Diyakonof, V. & V. Kuvalof. 1969. Tarih-i Cihan-i Bastan. Tahran.
D.L.T. 1992 = Kaşgarlı Mahmut. 1992. Divanü Lugat-it-Türk, I-IV,
(Çeviren: Besim Atalay). Ankara.
Durant, Will. 1985. Kulturgeschichte der Menschheit, B.1. Köln.
Delitzsch, Friedrich. 1914a. Sümerische Sprachlehre, Leipzig.
Delitzsch, Friedrich. 1914b.Sümerische Glossar, Leipzig.
Falkenstein, Adam. 1959. Das Sümerische. Leiden.
Farrohi, Bajelan. Tarihe Aferineş der Asatir (Sümer).Tehran.
Faster, Richard. 1980. Sprache der Eiszeit. Müchen.
199
Fischl, Johann. 1964. Geschichte der Philosophie. Graz, Wien, Köln.
Furugi, Mohammed Ali. 1965. Seyre Hekmet der Urupa. Tehran-1965.
Gabain, Annamarie, von. 1985. “Eski Türkçenin Grameri” (Çev: Mehmet
Akalın). Ankara.
Geiss, Imanuel. 1994. Epochen und Strukturen. Grundzüge einer
Universalgeschichte für die Oberstufe. Frankfurt am Main.
Green, M. W. & J. Nissen. 1987. Zeichenliste der Archaischen Texte aus
Uruk. Berlin.
Grönbech, Kaare. 1995. Türkçenin Yapısı, (Çeviren Mehmet Akalın).
Ankara.
Gulla, Nazar. 1986. Gadymdan Galan Nusgalar. Agkabat.
Gulla, Nazar. 1994. “Köki Çuññur Türkmenim”, Yaşlyk Jurnaly, san 1.
Aşgabat.
Gürün, Kamuran. 1981. Türkler ve Türk Devletleri. Ankara.
Hemzäỳew, M. Y. We başgalar. 1962. Türkmen Diliniň Sözlügi. Aşgabat.
Hommel, Fritz. 1925. Ethnologie und Geographie Des Alten Orients.
München.
Huk, Henri Samoil, 1991. Asatire Havermiyane, Tehran-enteşarete
Rovşengeran.
Hübner & Reizammer 1987. İnim Kiengi 2-1, Sümerisch in Wort und
Schrift, Marktredwitz, 1987
Hübner & Reizammer 1987. İnim Kiengi 2-2, Sümerisch in Wort und
Schrift, Marktredwitz, 1987
Hübner, B. & Reizammer, A., İnim Kiengi 3, ..... Marktredwitz, 1987.
Ifrah, Georg. 1991. Universalgeschichte der Zahlen, Frankfurt-Main, New
York.
International Bibles Students Association. 1979. Broklyn, New York, Good
News-to make you Happy.
İreje, İskenderi. 1985. Der Tarikiye Hezareha Urupa? Nerede çap edildi?.
Ismet Parmaksızoglu ve Y. Çaglayan ;Genel Tarih; Ankara-1986
Jaspar, Nissen. 1987. Welsches Pferd ist das? Stuttgart.
Jaspers, Karl. 1949. Vom Ursprung und Zeit der Geschichte. München.
Jonas, Doris & Jonas A. David. 1979. Das erste Wort. Hamburg.
Karalıoğlu, Seyit Kemal. 1973. Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul.
Karl, Müller Verlag, archeologie der Abantuer und Entdeckungen,
Salzburg-1990
Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü. 1991. Ankara.
Köse, Mäti. 1990. Gorkut Ata. Aşgabat.
Kramer, Samuel Noah. 1961. Sümerische Literar Texte aus Nippur, Berlin.
200
Kramer, Samuel Noah. 1971.
Mesopotamien. Hamburg.
Kuraỳewa, Gurbanjemal. 1994. “Türkmen Heykeltaraşlyk Sungatınıñ
Kökleri”, Türkmen Medeniyeti Jurnaly, san: 2. Aşgabat.
Magtymguly Diwany. 1907. Taşkent.
Mämmedow, Mämmet. 1993. “Türkmenistanyñ Gadymy Arhitekturasy”,
Türkmen Medeniỳeti Jurnaly, san: 1. Aşgabat.
Margueron, Jean-Claude. 1989. Die Grossen Kulturen der Welt. München.
Masson V. M. 1981. Altintepe, Leningrad
Masson V. M. 1987. Das Land der tausend Städte. München
Mateveev, K. & A. Sazanova. 1986. Zemlya Drevnego Dvureçie. Moskova.
Meyers Enzyklopädische Lexikon. 1975. Manheim.
Morteza Rawendi.Trihe Ejtemaiye Iran, birinji jilt, Tahran-1978
Mohämmädjewade Mäşkur. 1985. Iran där Ähde bastan, Tahran.
Moskati, Sabatino. 1979. Wie erkenne ich Mesopotamische Kunst.
Stuttgart und Zürich.
Nevruz 1995 = Türk Kültüründe Nevruz Uluslararası Sempozyumu
Bidirisi, 1995. Ankara.
Nissen, Hans J., 1990. Grundzüge einer Geschichte der Frühzeit des
Vorderen Orient. Darmstadt.
Oberhuber, Karl. 1972. Die Kultur des Altesorient. Frankfurt am Main.
Ödek Ödekow , 1990. Sumer hakda kelam agyz. Yaşlyk jurnaly san. 12.
Aşgabad
Parrot, Anre´. 1960. Sumer, München.
Pirniỳa, Hasan. 1969, Tarihe İrane Bastan, Tehran-Donỳaỳe Ketab.
Poebel, Arno. 1923. Grundzüge der Sümerischen Grammatik. Rostok.
Poppe, Nikoleos. 1953. Ein altes Kulturwort in den Altaischen Sprachen.
Helsinki.
Poppe, Nikoleos. 1990. Bermerkungen zu G. J. Ramsted’s Einführung in
die Altaische Sprachwissenchaft. Helsinki.
Pöbel, Arno. 1923. Grunzüge der Sümerischen Grammatik. Rostok.
Radloff 1910 = Wilhelm Radloff. 1910. Kudatku Bilik des Jusef ChassHadschib Aus Balasagun. St. Petersburg.
Radloff, W. ORHUN “Moğolistan Tarihi Eserleri...” Ankara-1995.
Rafael Pampelliniň redaksiýasy bilen „Änewiň Gadymy Ösüşi“
Aşgabat, 2004
Rawendi, Murteza. 1963. Tarihe ijtimaiỳe Iran, Tahran
Rawlinson, Jerge. 1873. The Sixth Great Oriental Monarchy. London.
Sariyanidi, Viktor, 1994. “Gadymy Garagumyñ Beỳik Medeniỳeti”,
Türkmen Medeniỳeti Jurnaly, san: 1. Aşgabat.
Schmökel, Hartmut. 1961. Kulturgeschichte des Altenorient. Stuttgart.
201
Sencer, Muzaffer. 1974. Dinin Türk
Toplumuna Etkileri. İstanbul.
Soden & Landsberger 1965 = Soden Wolfram Von & Landsberger, B.
1965. Die Eigenbegrifflichkeit der Babaylonischer Wissenchaft.
Darmstadt.
Soden, Wolfram Von. 1985. Einführung in die Altorientalistik. Darmstadt.
Störig, Hans Joachim 1987 Abenteuer Sprache. Berlin.
Sümer, Faruk. 1999(5.yayın) Oğuzlar(Türkmenler) .
Tekin, Talat. 1993. Türkçe-Japonca
The Holy Bible in İran, reproduced by...., 1983-3
Thomsen, Wilhem. 1993. Orhon ve Yenisey Yazıtlarının Çözümü.
(Çeviren: Vedat Köken). Ankara.
Tuna, Osman Nedim. 1990. Sümer ve Türk Dillerinin Tarihi İlgisi ile Türk
Dilinin Yaşı Meselesi. Ankara.
Türk Ansiklopedisi. 1980. 30. Ankara.
Türkler Ansiklopedisi. 2002. Ankara.
Türkmen Diliniñ Gysğaça Dialektologik Sözlügi. 1977. Aşkabat.
Türkmen Diliniñ Sözlügi, Aşkabat-1962.
Türkmen Edebiỳatynyň Taryhy. 1975. Aşgabat.
Türkmenistan SSSR-niñ Taryhy. 1959. Aşgabat.
Türkmen-Sovet Ensiklopediỳasy. 1978. Aşgabat.
Uhlig, Helmut. 1976. Die Sümerer, ein Volk am Anfang der Geschichte.
München.
Uraz, Murat. 1994. Türk Mitolojisi. İstanbul.
Vambery, Hermann. 1870. Das Turkenvolks. Osnabrück.
Vambery, Hermann. 1872. Geschichte Buchara’s oder Transoxanien.
Stuttgart.
Vambery, Hermann. 1878. Ethimologisches Wörterbuch der TurkoTatarischen Sprachen. Leipzig.
Veliev, Kamil. 1988. Elin Yaddaşı Dilin Yaddaşı. Bakı.
Weirich, Rudolf & Bürk, Gerhard. 1972. Gründzüge der Geschichte, BelinMünchen.
Wiktor Sarianidi „Marguş“ Aşgabat-2002
Zakar, Andereyas. 1971. “Current Antropologie”, A World Journal of the
Sceinces of Man, February-1971.
Zehtabi, Muhammedtagy (Kirşçi). 2000. İran Türklerinin Eski Tarihi, I-II.
Tebriz.
Zerir, Mustafa. 1991. Yusuf ve Zoleyha. Bakı.
202
Suratlaryň alynan çeşmeleri:
I: „Türkmeniỳa“, Moskowa-1987, s. 31
II: “Das Land der Tausend Städte” V. Masson, München-1987, s. 38
III: „Türkmeniỳ“, Moskowa-1987, s. 38-40
IV: A: „Atles der Altenwelt“ Margaret Oliphant, München-1993, s.17
B: „Mesopotamien“ Jean-Claude Margueron, München-1978,
s.109 we C: „Die Blühenden Stödten Der Sumerer“ Mambug2001, s. 79
V: “Alten Kulturen ans Licht gebracht, Neue Erkentnisse der
Archäologie” Rudolf Pörtner, Wien-1975, s. 85
VI: Bir türkmen toỳundan alynan surat.
VII: „Türkmen medeniỳeti jurnaly 1994/1“ s. 33
VIII: A: „Mesopotamien“ Jean-Claude Margueron, München-1979,
s. 95,
B: „Mesopotamien“ S. N. Kramer, Hamburg-1971, s. 170
IX: A: „Türkmenistan SSRniň taryhy“ Aşgabat-1959, s. 41,
B: “Türkmen Medeniỳeti jurnly” Aşgabat-1994, s. 21
X: “Die Blühenden Städte Der Sumerer” Hamburg-2001, s. 149
XI: „Türkmen Sowet Ensiklopediỳasy,8“ Aşgabat-1978, s. 39
XII: „Handbuch Der Vorgeschichte II“ Hermann Müller-Karpe,
München-1968, Tabela 88 we 97