Türkmen halkynyň taryhy - 11

Ỳasak: gadagan (türkiỳe türkçesinde), Az-mak sözi-de dogry ýoldan
çykmak, belki-de dinden çykmakdyr. Azgyn
Azgu: Boỳuntyryk / Nackenstock (Delitzsch.2, 15)
Asgy, Azal /Asky (Tuna, 21)
AZU, UZU: Jady / Magiere(Delitzsch.1, 110), (Delitzsch.2, 16)
Ozan (Ozanlar şamançylyk döwründe jadyçylyk-da edipdirler).
BAGA: belli bir Sumer ady / Eigenname (Pöbel, 23)
Bağa: Bir Türkmen taỳpasynyň ady, şahs at hökmünde-de ulanylỳar.
BAL: bölmek, kesmek / durchbrechen (Delitzsch.1, 116),
(Delitzsch.1, 62)
Böl-mek / Bal (D.L.T.)
BAL: Balta / Beil (Deimel, 4), (Poppe, 23-24)
Palta, Balta / Baldu (D.L.T.)
BAR: yaşamak, yurt, öỳ / wohnen,Wohnung (Delitsch.2., 22)
Bar-ynmak: türkiỳe türkçesinde bir ỳerk sygynmak, penalanmak
Bark(Orh.): öý, ýerleşmek…
BAR: barlyk, bar bolmak / be, exist (Csöke,76)
Bar-lık / Bar(D.L.T.)
BAR: görmek / sehen (Deimel, 16)
Bar-lamak
BAR: Uzaklaşmak., bir ỳere gitmek / entfernen (Deimel, 15)
Bar-mak / Bar (D.L.T.)
167
BA-RA-E: Barmak, çykyp gitmek / fortgehen, hinausgehen
(Delitzsch.2, 31)
Bar-mak
BE: Erkek adam, eỳe / Herr (Deimel, 13)
Beğ / Bek: Şah (Turan t.,1)
BI: Habar bermek / kundtun (Delitzsch.2, 68)
Bil-dirmek / Bilik(K.t.B.)
BI: dieser, dieses (Hübner.3, 91)
Bi, bu
BI-DA: we / und (Hübner.3, 222), (Falkenstein, 56)
Bile / Bile(D.L.T.)
irki Sumer dilinde baglaỳjy “we” sözüniň ỳerine “bi-da” sözi
ulanylypdyr, “we” sözi bolsa Sami halklaryndan bolan Akkadlardan bu dile
geçibdir.Türkmen dilinde-de “we” bilen “Bile” ikisi-de deň manyda
ulanylỳar, “we” baglaỳjy arap dilinden giren bolmaly.
BIR: Niere (Delitzsch.1, 117)
Böwrek
BULUG: Agajy bölmek / Holz spalten (Delitzsch.2, 70), (Deimel, 5)
Bölek-lemek, Böl-mek / Böluk(D.L.T.)
BULUG: Belgi, yşarat / Zeichen (Deimel, 24)
Bellik / Belgü(D.L.T.)
BULUK: Bölek, etrap, bölmek / Bezirk, spalten (Pöbel, 31), sınır /
Grenze (Deimel, 24)
Bölek, Böl-mek / Buluň: Bölge (D.L.T.)
BULUK(g): Düşünce, huş / Grüze (Deimel, 10)
Bilgi / Bilik(K.t.B.)
168
BUR: Garga we onuň kä hilleriniň ady / eribu, raven (Csöke, 125)
Bürgüt
DA, DAGAL: Dzak / weit (Hübner, 25)
Daş
DAG, DAN: Ỳagty, parlak / hell, glanzend (Delitzsch.2, 132),
(Hübner.2,1, 173, 179)
Daň, Dan
DAG: Stein (Deimel, 47), (Hommel, 22)
D:aş (dag bilen daş sözleri bir kökden bolmagy gaty ahtimal)
DAG: Darğatmak, dagytmak / zerstören (Deimel, 29), (Hübner.3, 89)
Dag-yt-mak / Dag: yok, däldir (D.L.T.)
DAL: Geçmiş / Vergangen (Delitzsch.2, 132)
Dal (Azerbeỳjan türkçesinde “dal” sözi yz, geçen we arka ỳaly
manylary aňladỳar)
DAR: Dargatmak, bölmek, kesmek / spalten, zerstören (Hübner.2,1,
180)
Dar-ğatmak, Yar-mak / Tar-mak: kesmek(D.L.T.)
DE: dökmek / ausgissen (Delitzsch.1, 125), (Delitzsch.2, 140)
Dök-mek
DI: diỳmek, çağyrmak / rufen, sagen (Delitzsch.1, 125)
Diỳ-mek / Ti: demek (Orh.)
DIL(I): kämil, doly / vollkommen (Delitzsch.2, 136)
Dolỳ
DIMER: Eisen (Deimel, 5)
Demir, Temur(D.L.T.)
169
DINGIR, DIŇIR: Got
Taňry / Tengri (Grönbech), Täňgri(Orh.)
DIRI, DIRIG: gaty uly / übergrgross (Deimel, 31), (Hübner.3, 72)
İri / Ärig (Orh.)
DIRIG, DIR: ỳardam etmek / helfen (Delitzsch.2, 134)
Direg
DU: kesmek, döwmek / spalten,stossen (Delitzsch.2, 142)
Döw-mek
DU: söweş, göreş / Kampf (Delitzsch.2, 143)
Döw-üş
DU: sözlemek, gürrüň etmek / spreschen (Falkenstein, 19),
(Delitzsch.2, 147)
Diỳ-mek
DU: doly, doldurmak / füllen, voll sein (Tuna, 22)
Doly, Dol-durmak (kä türklerde “duli” diỳilỳär)
DU: duruzmak, saklamak / halten (Delitzsch.2, 142)
Dur(uzmak), tut-mak
DUG: pour out (Csöke, 101), (Tuna, 22)
Dök-mek
DUG, DU: jaỳ salmak, gurmak / bauen (Delitzsch.1, 125),
(Delitzsch.2, 146)
Dik-mek, öỳ dıkmek
170
DUGU: gebaeren (Deimel, 19)
Dogum, dog-mak / Tok: doğmak (Kt.B.)
DUGUD: güỳçli bolmak / wüchtig sein ( Deimel, 73)
Dogum-lı.
DUG, DIV: Knie(A. P.,29),(F. H.,22),(F. D.1.,125)
Dyz
DUKUT: agyr, kyn / schwer (Falkenstein, 27), (Delitzsch.2, 149)
Tukat (agyr hem-de kyn ỳagdaỳlardaky halat)
DUL: dolamak, örtmek / bedecken (Delitzsch.2, 149), (Deimel, 79)
Dola-mak
DUL: garaňky jaỳ, garaňky otag / dünkler Raum (Deimel, 76)
Duwl (öỳüň duwly)
DUL: çuňlyk, çümmek, batmak / Tiefe, senken (Delitzsch.2, 150)
Dal-mak: çümmek (kä türkçede çümmek, suwa çümmek)
Dal: göl we deňiz manyda edebiỳatda bar meselem:
“Derwiş ỳerde ;Dal;dır, ỳa gökde aỳdyr
(Mağtumgulu)
Doňuz derỳa neỳlär, it üỳrüp aỳa”
DUMU: Oğul / der Sohn (Deimel, 36), (Delitzsch.2, 151)
Doğma: Kä Türkmen şiwesinde erkek çaga “dgma” diỳilỳär.
DOMUZI: Hasyl we bereket taňrysy hem-de tomsuň iki aỳy
Tomus
(ähli tekstlerde)
DUN: Schwein(Deimel, 77)
Doňuz, Don-guz (Gabain)
DUR, TUŞ: oturmak, yurt tutmak, yurt / sitzen,wohnen,sitz
(Delitzsch.1, 125-127)
Düş-lemek, Tör (öỳüň töri)
171
DURU: hemişelik, dowamly / dauer, Ewigkeit (Delıtzsch.2, 150)
Durğun
E: oyuk, suw yatagy / Wasserringe,Graben (Delitzsch.2, 29)
Oy, oy-tak / Oy (D.L.T.)
E: Haus(Deimel, 54), (Delıtzsch.1, 112)
Öy, Ev / Eb(Gabain)
E-GAL: köşk, saray / Palast (Deimel, 54), (Delitzsch.2, 29)
Öỳ-uly> uly öỳ> köşk, saray
E-DINGIR: Taňrynyň öỳi, ybadathana / Gotteshaus, tempel
(Delitzsch.2, 29)
Öỳ-Taňry>Taňrynyň öỳy: ybadathana
ED, UD: zaman, çağ / time (Csöke, 109)
Öt-mek: zamanyň geçmegi
Öd: irki türkçede hem zaman hem-de dünỳä manysynda gelỳär
(D.L.T.)
EME, AMA: die Mutter(Deimel, 48), (Delitzsch.2, 34)
Ene, emme (gökleň şiwesinde), ana(Azerbeỳjança), ama(Çuvaşça)
EN-LIL, ILLIL: elli, Taňry Enlıle berilen san / 50, En-lil (Deimel,
79)
Elli(50)
ENNU: goraỳjy, goramak / Wache,bewachen (Deimel, 24)
İndeg, ideg (kä şiwelerde İnnew, İnneg, inne-mek)
ER, IR: erkek, erkeklik / Mann, maenlisch / (Deimel, 8)
Är, Erkek
172
EREN: söweş adamy, söweşji / Krieger (Pöbel, 25), (Delitzsch.2, 33)
Eren: ärler (D.L.T.), Er (türkiỳe türkçesinde esger diỳmek)
Eren (Türkmenlerde “Erenler yoldaş bolsun” diỳilỳär).
EŞ: kimin, deň, meňzeş / wie (Hübner.3, 321)
Eş: deň (Gabain, 273) we (Turan t.1)
EŞ: toplum, köp / Menge (Hübner.3, 29)
Üyş-mek
EŞ: ỳüp, ölçeg ỳüpi / Leine, Strick, Messleine, Schnur (Deimel, 83),
(Hübner.2, 283)
Eriş
EŞ: Drei (Delitzsch.2, 37)
Üç (3), uş (Grönbech)
ES, EŞ: ỳel ösmek / blow (Tuna, 22)
Ös-mek / Es: ỳel ösmek (D.L.T.)
ESAG: oğul / Sohn (Delitzsch.2, 36)
Uşak, oğlan-uşak
ESIK: güỳçli / stark, maechtig (Delitzsch.1, 113), (Delitzsch.2, 36)
Esrek, Esrik
Esrük: serhoş (D.L.T.)
EZEN: berk / fest (Deimel, 37), (Delitzsch.1, 113),(Delitzsch.2, 33)
Esen (aman-esen) / esen (D.L.T.)
GA: gapak, sandyk / Kiste, Decke (Deimel, 48)
Ga-pak, gap
173
GA: galdyrmak (yokaryk galdyrmak) / erheben, tragen (Delitzsch-2,
75)
Gal-dyrmak
ĜAB: gabamak / umschliessen(Delitzsch.2, 209)
Gaba-mak, Gabaw
GAB, GABA: ön, gursak / front, Brust (Deimel, 38), (Poebel, 29),
(Falkensteın, 35)
Gabak: öň, Gabyrga: gapyrga (Azerbeỳjan türkçesinde)
GADA: Leinen (Delitzsch.2, 47)
Keten, keteni / Kutay (Orh.)
GAG: Pflock (Deimel, 47), (Delitzsch.2, 76)
Gazık, Gadhık(D.L.T.)
GAL: yurt tutmak,durup galmak / wohnen,feststehen (Deimel,19),
(Poebel, 38), (Hommel, 29)
Gal-mak, Galyjy
ĜAL: bolmak / sein (Hommel, 22), (Delitzsch-2, 77)
Gal-mak (bir zatdan tükenmän galmak). Hommel bu sözi ;bol-mak;
bilen deňäpdir.
GAL: erheben (Delitzsch.1, 118), (Delitzsch.2, 78), (Poebel, 48)
Gal-dırmak (ỳokaryk) / Kal: yokary, beỳik (Grönbech), (Turan t.1)
GAL,GULA: gross (Deimel, 58), (Delitzsch.1, 117)
Uly, galyñ / Kalyk: bỳiklik ( Gabain)
GAL-GA: gowga / rumour(Csöke, 125)
Galağop-lık
174
GANU: kanalyň boỳund ekin, jar / ein Feld an e. Kanal, Graben (A.
D.,27)
Ganaw
GAZ: owratmak, urup kül etmek / zerstossen (Deimel, 41)
Gaz-mak. Sumer ỳazuwynda bu sözi bir gazygyň suraty bilen
görkezilỳär.
GI: toprak, yurt / Land (Delitzsch.2, 86)
Gyr, Kyr (D.L.T.)
GI, GIE, GIGU: gargy / Rohr,Schilf(Deimel, 21), (Hübner.3, 59)
Gargy, gamyş, gyỳak (gyỳan)
GI, GIGGA: Nacht, dunkel, schwarz (Deimel, 70-71), (Poebel, 28)
Gice, garaňky, gara
GI, GI-A: dönmek, gaỳtmak / wiederkommen, zurückkehren (Poebel,
29), (Hübner.3, 127), (Falkenstei, 43)
Gaỳt-mak, gel-mek
GID: uzaklaşmak, gaỳtarmak / sich entfernen, zuwenden (Deimel,
62), (Hübner.2, 333)
Git-mek
GIG: hassalamak / kranken (Deimel.1, 119)
İg-lemek / Ỳig (Gabain), Ỳik (Kt. B.)
GIGIR: arabaň tigiri / Wagenrad (Deimel, 80)
Tigir
GIGRU: ”40”, En-ki taňra berilen san (Deimel, 79)
Gyrk (kyrk)
175
GIL: baglamak, daňmak, saramak / binden,wickeln (Deimel, 12)
Güỳl-mek
GIM, GIN, GIMI: kimin, deň / wie (Hübner.3,100), (Poebel, 15, 18)
Kimin, gibi, gimi
GIR: giriş, girmek / Gang (Delitzsch.1, 119)
Gir-elge, giriş
GIR, GIRGIN: girmek, gitmek / gehen, treten (Delitzsch.2, 92)
Gir-mek, git-mek
GIŞ: kişi, erkek / Mann (Delitzsch.1, 120), (Delitzsch.2, 95)
Kişi, Kişi(D.L.T.)
ĜIŞ: agaç, odun / Holz, Baum(Deimel, 50), (Hübner.3, 37), (Poebel,
28)
Ağaç, Yiş: tokaỳ(Orh.)
GIŞ: gün / Sonne (Delitzsch.2, 98)
Güneş
GIŞ: Bird (Green, 216)
Guş
GIŞ-GE: agaç kölegesi, kölege / Baumsnacht, Schatten (Delitzsch.2,
101)
Agaç kölegesı / Köşik: kölege(D.L.T.)
GIŞIG: işik, gapy / die Tür (Hübner.3, 80), (Delitzsch.2, 111)
İşik(g)
GIŞ-TA: güneşli tarap / Sonnenseite(Delitzsch.2, 98)
Güneş-de, güney (Düşüm goşulmalaryň sumer we türk dillerinde
deňligini ỳokarda görüpdik).
176
GU: güỳç, gudrat / Kraft, Macht(Hübner.3, 106)
Güyç, gurp
GU: Vogel (Delitzsch.2, 215)
Guş, guw
GUD: Nest (F. D. 2.,108)
Ketek (guş detegi)
GUG: gök önümler / Hülsenfrucht (Deimel, 58)
Gök(g)
GUM: owratmak, uşatmak / zermalmen (Delitzsch.1,132),
(Delitzsch.2, 111)
Gum (uşan we owranan toprak)
GUNNU: braun(Deimel, 30)
Goñur (boỳa)
GUR: saklamak, doly, / halten,voll (Hübner.2,1 377)
Gora-mak
Gor (tutmak)
GUR: bir zady gabamak, gurşamak / etwas umscliessen, umgeben
(Hübner-2,1, 375), (Delitzsch,109).
Gur-şa-mak
GUR, KUR: semiz, güỳçli / dick, mächtig (Deimel, 80), (Delitzsch,
110)
Gur-gun, gur-at
GUR: ỳöremek, ylgamak / laufen, rennen (Delitzsch.1, 120)
Gor-mak, gor-durmak
177
GUR, GURUŞ: urup owratmak / zerhauen (Delitzsch.1, 122),
(Delitzsch.2, 160)
Ur-mak, Uruş / Uruş(D.L.T.)
GUTUL: hassalykdan ölmek / hinwegraffen von Krankheit
(Delitzsch.2, 216)
Gutul-mak: bu iki deň sözüň sumer we türkmen dilinde gapma-garşy
manyny aňlatmagy geň. Belki-de ony sumer dilinden ỳalňyş terjime
edilendir.
HAI: Haus (Falkenstein, 24-25)
Öy, jay
HI: iyi, güzel / gut, schön (Hübner.3, 37)
Ey: iyi
HUL: şatlyk, begenç / Freude (Deimel, 85)
Hezil
HU-LA-NA: hoşallygynda / in seiner Freude (Falkenstein, 55)
Ha-la-ny, halan wagty
HUM: ammar, / Lager (Tuna, 22)
Hum: gymmat bahaly zatlary ỳygnap goỳulỳan uly küỳze.
HUR: kesmek / schneiden (Hübner.2,1, 452)
Or-mak
HUL-LA: hoşal bolmak, begenç / froh sein, freude (Hübner.2, 448-9)
Hala-mak
I, ID: derỳa, akar suw / Fluss (F. D. 2.,21)
I, Ikh: derỳa, akarsuw (Turan t.,3)
Irmak: derỳa (türkiỳe we Azerbeỳjan türkçesinde)
178
IA: Fett, Öl (Deimel, 48), (Hübner.3, 100), (Delitzsch.1, 110)
Yağ
IG, GIŞIG: işik, gapy / Tür (Hübner.3, 80), (Delitzsch.1, 111)
İşik
IKKARU, ENGAR: daỳhan / Bauer (Deimel, 9), (Poebel, 24)
Ekeran-çy
IL: götermek, eltmek, galdyrmak / tragen, heben (Deimel, 54),
(Hübner.3, 80)
Elt-mek / Ilet(D.L.T.), Ula: ulaşmak(Orh.)
IM: gorky / Furcht (Deimel, 67)
Eỳm-enç, eỳmenmek
INIM: söz / Wort (Hübner.3, 7)
Üỳn: Bu söz Türkmen dilinde söz bilen ses aralygy bir bir manyny
aňladỳar. Mysal üçin: “üỳn alyşmak” yagny biri-biriňe düşünşmek, we ỳa:
“üỳnümi aňlaň begler, sözümi diňläň begler” (ser. Korkut Ata, Salyr
Gazanyň öỳiniň yagmalandygy boỳy)
IR: ỳöremek, gitmek / gehen (Delitzsch.1, 111), (Delitzsch.2, 23)
Yöre-mek / Ir: barmak (Gabain), Är: ermek, ỳetmek (D.L.T.)
ITU: otuz gün, ay / 30+tag, Monat (Deimel, 8) 30
Otuz
IZI: ot, yssylyk / Feuer, Hitze (Delitzsch.1, 112), (Deimel, 39)
Issı / Isig (D.L.T.)
KA: gapy, derweze / Tor, die Tür (Deimel, 34), (Delitzsch.1, 122)
Ga-pı, kapy / Kapuk (D.L.T.)
KAN: gamışlar maşgalasyndan bir ösümlik / Schilfrohr (Geiss, 15)
Gyỳan, gyỳak
179
“Imanuel Geiss’yň düşündirişine göre Gand we Kanal ỳaly birnäçe
modern sözler-de bu Sümer sözünden gelip çykypdyr” (Geiss. 15).
KAPKAGAK: kapkacak / Geschirr (Tuna, 22)
Gapgajak, Gapgaç
KAŞ: ylgamak / laufen (Deimel, 42), (Delitzsch.2, 116)
Gaç-mak, koş-mak: ylgamak (Tr. t.)
KAŞ: at çapdyrmak / galoppieren (Os. Tu.,23): at koşmak
Koş-mak (Tr. t.)
KEŞ, KEŞDE: çitmek, düwmek, baglamak / knoten, binden,
festbinden (Deimel, 37)
Keşde
KI, GIR: yer, yurt, toprak / Land, Erde (Hübner.3, 22), (Deimel, 76)
Gyr / Kyr: toprak (D.L.T.), Kara: toprak, ỳer(Turan t.4)
KIA: gyra, suw kenary / Ufer (Delitzsch.1, 122), (Delitzsch.2, 116):
kıyı
Gyra / kyrğa(D.L.T.) / kyỳy (Tr. t.)
KI(d): etmek, ỳerine ỳetirmek / machen (Delitzsch, 122)
Kyl-mak
KIN: iş / Arbeit (Deimel, 84)
Kyn / Kin, Kyn: zähmet (Gabain)
KU: gonmak, yurt tutmak / Wohnung nehmen (Delitzsch.2, 119)
Gon-mak / Kon-mak(D.L.T.)
KU: goỳmak / legen (Delitzsch.1, 123), (Delitzsch.2, 123)
Goỳ-mak / Koy-mak (D.L.T.)
180
KUG, KU: mukaddes / heilig (Falkenstein, 53) “ku-inanna”:
mukaddes ınanna (şol ỳer, 53)
Gut-lı, Kut-sal: mukaddes (Tr. t.) / Kuw, Kut: mukaddes (Kt. B.)
KUM: urup döwmek, owratmak / zerstampen (Deimel, 41)
Gum (Kum)
KUR: dag, daglyk ỳurt / Berg, Bergland (Deimel, 62), (Poebel, 31)
Gor-ğan: depe
Kur, Kurgan: depe, gala (Gabain) / Kur-tag (Kor-tag): Oguzhanyň
ỳaỳla ỳurdy.
Kur: galdyrmak, beỳgeltmek (Turan t.5)
KUR: ỳurt, ỳat ỳurt / Land, Fremdland (Delitzsch.1, 123), ỳaşaỳyş
ỳeri, kwartir / Wohnsitz,Quartier (Hübner.2, 287)
Kür-en: köp ilatly oba (-en köplük goşulmasy, ser. Gramer bölüme)
Kur-tag, Kor-tag (Oguz ỳurtlarynyň ady)
KUR: goramak, garawul jaỳy / wachen, beachte ferner (Delitzsch.2,
129)
Gor-amak, Gorag / Kur-mak(D.L.T.)
KUR: backen (Delitzsch.1, 123)
Gowur-mak
KUR: görmek, bakmak / schauen, sehen (Hübner.2, 592)
Gör, gör-mek / Kör-mek(D.L.T.)
KUR: ỳeriň aşagyndaky dünỳä (Çığ, 23)
Gör
KUR, GUR: semız, güỳçli, uly / dick, gross, stark (Hübner-2,1, 592),
(Delitzsch.2, 128)
Gur-gun, gurat
181
KURGI: belli bir guş / ein bestimte Vogel (Delitzsch.2, 129)
Gyrgy, garga (karga), gyrgawul, garlawaç...
KURUM: goramak / bewachen (Deimel, 75)
Gorag / Kur-mak(D.L.T.)
KURUN: oňat, gözel / gut, schön (Hübner.2,1, 595)
Gurgun, gurat
KUŞ: gaỳyş, deri / Leder(Delitzsch.1, 123), (Delitzsch.2, 129)
Gaỳyş
KUŞ: köpeltmek / vermehren (Deimel, 3)
Goş-mak / Koş-mak(D.L.T.)
KUŞ-U, KUŞ: rahatlanmak, dynç almak / ruhen, beruhigen
(Deitzsch.1, 129), (Hübner.2,1, 597)
Köşe-mek
KIPU: sprechen (Poebel, 15)
Kep-lemek (gep-lemek)
LAL: Honig (Deimel, 28), (Delitzsch,127)
Bal
LIL: Wind (Deimel, 52), (Delitzsch, 127)
Ỳel / Ỳil (Gabain)
LU: ynsan / Mensch (Deltzsch.1, 127), (Delitzsch.2, 172)
Li, Lu: Bu sözüň sumer dilinde iki manysy bar: birinjisi “ynsan” we
ikinjisi bolsa belli bir ỳeriň ỳa-da belli bir işiň adamy (Falkenstein, 15). Bu
ikinji manyda türkmen we başga Türk dillerindäki –li (-lu) goşulmasy bilen
deň manyda gelỳär. Emma geramer bölümde-de açyklaşymyz ỳaly, Sumer
dilinde Türk diliniň tersine “lu” adlaryň başyna goşulỳar: lu-dingirra: taňry-
182
lu, taňryly: taňry adamsy (dosty)
we lu-kingirra: kingir-lu, kingirli:
Kingir adamsy yagny Sumerli, Sumer adamsy.
LU-ŞAMAN-LAL: oba-oba aỳlanỳan adam / Hausirer (Deimel, 71,
79), (Delitzsch.2, 173)
Şaman (irki türk Şamanlary-da derwişler ỳaly oba-oba aỳlanỳan eken).
LUM: ỳap / Kanal (Deimel, 87)
Olum (akar suw, derỳa bilen bagly söz)
MEN: ich (Deimel, 82)
Men
MES: gahryman, güỳçli / Held, stark (A. D.,52)
Mes (mes, gurgun)
MU: ỳyl / Jahr (Deimel, 11), (Delitzsch, 130)
Mü-çe (12 yıl,12 haỳwanly türkmen kalendary).
MUL, UL: ỳyldyz / Stern(Delitzsch, 130-2), (Delitzsch, 191)
Ulduz (Azerbeỳjan türkçesi)
MUŞ, UŞAN: guş / Vogel (Deimel, 18), uçmak / fly (Csöke, 96)
Guş, uçan
NAMMU?, NAM?: näme? / was ist?(Falkenstein, 35), ol näme? /
what(is) it?(Tuna, 23)
Näme?
NIG?, NI?, NI-MU?: näme? / was? (Delitzsch, 74)
Näme?, ne? / neň?, ne?(D.L.T.), negü-lük?(Kt. B.)
NIGNAME: ne olursa / was immer (Delitzsch.2, 2oo), (Tuna, 23)
Näme-de bolsa / Neduk?(Turan t.1), Negü?(D.L.T.)
183
PAR, PIRIG: parlak / glanzent (Delitzsch, 74)
Par-lak
PEŞ: bişmek / burn (Csöke, 89)
Biş-mek, piş-mek (Azerbeỳjan türkçesi)
SA: muzik guraly / Musikinstrument (Deimel, 27)
Saz
SA: garşylaşmak / treffen (Delitzsch.1, 133), (Delitzsch.2, 229)
Sa-taş-mak / Sal: göndermek, ibermek (D.L.T.)
SA: habar bermek / kundtun (Delitzsch.1, 133), (Delitzsch.2, 229)
Saw: habar / Sab: habar (Orh.)
Saw-çı: “Pyhambar Taňrynyň sawçysydyr” diỳilỳär.
ŞAB: söz, buỳruk / Word, Order (Csöke, 91)
Saw, Sab(ser. ỳok.)
SA: sargy, ỳüp / Seil Tau,Band (Delitzsch.1, 133), (Delitzsch.2, 2278)
Sa-pak, sargy / Saru: saramak (D.L.T.)
SA: sary / gelb (Hübner.2,2, 829)
Sa-ry / Saryk (D.L.T.)
SA: satyş , satyn almak / kaufen, verkaufen(Hübner.2, 2,829)
Satyş, satyn
SAG: birinji hil (sort), diri / erste qualitet, Leben (Hübner.2,2, 832833), oňat / gut (Csöke, 23)
Sag, sag-dyn / Sak: arassa, sagdyn (Kt. B.)
SAG-GE: saklamak, duruzmak / zurückhalten (Delitzsch.2, 233)
Sak-lamak, sakga durmak
184
ŞAKAN, ŞAMAN: Taňry atlaryndan / Göttheitsnamen (Delitzsch.2,
257)
Çakan: ỳörgünli türkmen atlaryndan.
Şaman: irki türklerde taňry bilen gatnaşygy barlygyna ynanylan din
adamsy.
SAL: hanym, aỳal / Frau (Deimel, 86)
Salatı: kä aỳallara negatiw (atritsatyl) manyda ulanylỳan söz, bozgak aỳal.
Kä şiwelerde bolsa umuman oglana ;dogma; gyza-da ;salaty; diỳilỳär.
Siňil: gyz dogan (Gabaina)
SANGU: sanamak / zählen (Deimel, 53)
Sanag, sanaw, Sana-mak
SANTAG: san / Ziffer, Nummer (Delitzsch.2, 235)
San, sanaw / Sa, Say (Orh.)
ŞAR: iň ulusy, köp / von allem was gross, viel (Delitzsch.2, 258)
Şar-gara: köp gara, örän gara
Görülşi ỳaly bu söz sypat derejelendirmede türkmen dilinde-de ulanylỳar.
SAR: saramak, baglamak / binden (Hübner.2,2, 854)
Sara-mak / Saru: saramak (D.L.T.)
SAR: sürmek, sürgün etmek / vertreiben, wegjagen (Hübner.2,2,
853), (Deimel, 234)
Sür-mek, sür-gün / Sür-mek: sürgün etmek (D.L.T.)
SAR: [sakal] syrmak / rasieren (Hübner.2,2, 854)
Syr-mak
ŞE: sowuklyk / Kälte (Deimel, 26), (Delitzsch.2, 261)
Üşe-mek
SI: doslukly, gadyrly bolak / freundlich sein (Delitzsch.2, 237)
Sı-la-mak / Silik: din adamsy (D.L.T.)
185
SIG: yakyn, inçe / eng, dünn, schmal (Hübner, 108), ince /dün (Tuna,
24)
Syk
SIG: gözel, söỳgüli / beautiful,friendly (Csöke,106)
Söygi / Sev[sw], swü: söỳgi(Turan t.1)
SIG: pes, kelte / niedrig (Delitzsch.1, 135), (Delitzsch.2, 241)
Syka: suwuň pes ỳeri (ỳomut şiwesi), sığ (Tr. t.)
SIG: urmak / schlagen (Delitzsh.1, 135), (Delitzsch.2, 231)
Sy:k-dırmak: çybyk bilen urmak (ỳomut şiwesi), saỳmak (ỳüň
saỳmak)
SI-IL, SIL: ỳok etmek /vernichten (Delıtzsch.1, 135), (Deimel, 5)
Syl-mak / Sı (Orh.), Si (Gabain): urmak, ỳeňmek.
ŞIKA: palçyk, toỳun palçyk / Ton (Delitzsch.2, 259)
Şykgy, şykga (kä teke şiwesinde)
SIPA,SUBA: Hirte(Falkenstein, 30), (Delitzsch.2, 237)
Çopan
SIR: sylmek, ỳolmak, goparmak / ausreissen, entfernen (Delitzsch.1,
135), (F. D.2.,239)
Syr-mak [saçy,sakaly]
Tir-mek
SIR, SIRU: uzyn / Lang (Deimel, 62), (Delitzsch.1, 135)
Syr-dam / Sıruk: direk (D.L.T.)
Süỳri, Syryk
GIŞ-SIR: agaç uzyn, syryk agaç (ỳokardaky çeşme)
186
SIR, SUR: egirmek / spinnen (Delitzsch, 251, 256)
Sara-mak, sar-gı / Saru(D.L.T.)
ŞITA: düwmek, daňmak / to tie up, bind up (Csöke, 119)
Çit-mek, çitim
SU: buỳnuz, şah / Horn (Deimel, 29)
Süs-mek: Sah bilen urmak, şahlamak.
Subi: uzyn hem uçly zat (D.L.T.)
SUD(SU): sürmek, uzaklaşdyrmak / entfernen (Delitzsch.2, 249)
Sür-mek, sürgün
SUD-SU: suw sepmek, suwa çümmek / besprengen,versenken (in
Wasser) (Delitzsch, 250)
Suw-lamak
SUG: batgalyk / Sumpf (A. D. 81)
Surruk, Suwg / Sub: suw(Orh.)
SUN, SUNNU: sunmak, bermek, geçirmek / geben,
übergeben(Deimel, 38)
Sun-mak
SUR: gysmak, çägini belli etmek / press, abgrenzen (Hübner, 60),
(Delitzsch.1, 136)
Sür-mek, sürgün.
SUR: kriechen (Delitzsch.2, 252)
Süỳr-en-mek
SU-UB: arassalamak / reinigen (Delitzsch.2, 248)
Süpür-mek
187
TAG: atmak, ỳerde goỳmak / niederwerfen (Delitzsch, 153)
Taş-lamak / Taş-lamak (D.L.T.)
TAG: bezeg zatlary dak-mak, bezemek / schmücken (Delitzsch,154)
Dak-mak / Tak-mak (D.L.T.)
TAH: artdyrmak, üstüne goỳmak / hinzufügen (Tuna, 24)
Dak-mak
TAL, DAL: uzak / weit (Hübner, 81), (Delitzsch.2, 155)
Daş, Dal: Bu söz halk aỳdymlarynda uzaklygy aňladỳar, meselem: ” Agaç
uzyn boỳum kelte - dal pudakda narym galdy”.
TAR: biri-birinden aỳyrmak, ỳarmak / scheiden, spalten (Delitzsch.2,
155)
Ỳar-mak, Dara-mak
TAR: kesmek, aỳyrmak / abschneiden, trennen (Hübner, 59),
(Delitzsch.2, 155)
Dar-ğatmak / Tar-mak: dagytmak (D.L.T.)
TE(-G): biri-birine örän ỳakynlaşmak /ganz nah heranbringen
(Hübner., 210), el degirmek / touch (Tuna, 24)
Deg-mek / Täg: degmek(Orh.)
TEGA: ỳakynlaşmak / sich nähern (Delitzsch.2, 158)
Deg-mek.
TEMEN: esas, fundament / Erdwall (A. D.,63),
Fundament,Grundstein (Falkenstein, 29)
Temel: düỳp, fundament (Tr. t.) / Tömön: düỳp(Grönbech)
TEN: sowuklyk, sowuk bolmak / kalt sein oder werden (Delitzsch.2,
159)
Doň, doňmak / Toň: doň (D.L.T.)
188
TEN: rahatlaşmak / sich beruhigen (F. D. 2.,159)
Dynç almak /Tın-mak: dynç almak (D.L.T.), Ting: rahat (Kt.B.)
TI: dynç / rest(Csöke, 97)
Dynç almak / Tin-mak: dynç almak (D.L.T.)
TI, TIN, TIL: diri / lebender (Uhlig, 83-4), (Deimel, 15),
(Delitzsch.1, 126)
Diri, tirik(Çağataỳ) / Tin: dirilik (Gabain) we (Kt.B.)
TIBIRA: metal (Tuna, 24)
Demir, Temur (D.L.T.)
TI-GI: aỳdym, aỳdymyň sözleri / Lied (Kramer. 1961, 160)
Diỳ-mek / Ti, Di: diỳmek (Turan t.1), (Orh.)
TU: ỳel / Wind (Delitzsch,160)
Tüweleỳ
TU(D),TU: gebären (Delitzsch.1, 127), (Delitzsch.2, 161)
Dog-mak / Toy (Orh.), Tug, Tuh(Gabain): dogmak
TUG: egin-eşik / Kleid (Delitzsch.1, 126), (Delitzsch.2, 161)
Don, Tug: baỳdak / Ton: geyim (D.L.T.)
TUKU: dokamak, örmek / weave, weben (Csöke, 101), (Tuna, 24)
Doka-mak, toku-mak (Azerbeỳjan) / Tokı-mak(D.L.T.)
TUKU, TUG(K): kowalamak, awlamak /verfolgen, jagen (Tuna, 24),
tutmak / ergreifen
Tokuş: söweş (D.L.T.), tokun-mak: degmek (Tr. t.)
(Deimel, 88).
189
TUR: Hürde (Deimel, 22)
Torba
TUR: howly, mal ỳatagy / Hof, Stall (Delitzsch, 163)
Töwerek (öỳüň töweregi)
E TUR-A: mal yatağı / Stall (Delitzsch.2, 163)
Öy töweregi
TUŞ: oturmak / sitzen (Falkenstein, 27)
Düş-mek, düş-lemek
Tüş, Tüşnäk: yurt (Gabain)
U: ot, ösümlik / Pflanze (Deimel, 53), Grass, Kraut(Poebel, 141)
Ot
U: uyku, uy-mak / Schlaf (Deimel, 75), (Delitzsch.1, 113),
(Delitzsch.2, 39)
Uw-ky
U, udh, udhu: uwky (D.L.T.), U: uwky (Orh.)
U, UH: on / Zehn (Falkenstein, 40)
On (10)
U: söweş / Kampf (Hübner.2,2, 1065)
Uruş / Urug, Uruş (D.L.T.)
Ud-mak: kowalamak (Orh.)
SUN, U-SUN: sygyr / Kuh (Falkenstein, 26)
Sugun: dere sygyry
UD: şöhle, yşyk, güneş / strahlen, Licht, Sonne (Deimel, 46),
(Hübner, 210)
Od, ot
190
UD: zaman / Zeit (Delitzsch.2, 44)
Öd: zaman (Orh.) / Üd: zaman (Kt.B.) / öt-mek: zamanyň geçmegi
UDI, UDU: uwky / Schlaf (Falkenstein, 30)
Hüwdi: Türkmence´de annelerin çocüları uyutmak için okudukları ninni.
Udi: uwky (Gabain), Ui: uwky (Orh.)
UDUN: Ojak / Ofen (Deimel, 46), (Hübner, 210)
Ot (od), Ojak
.
Odun: ỳakmak üçin ulanylỳan agaç
UG: galanyň diwary / Festungsmauer (Deimel, 38)
Uk (öỳüň ugy) / Uğ (D.L.T.)
UG: toplum, halk / Leute,Volk (Deimel, 52), (Delitzsch.2, 42)
Uk: urug (D.L.T.), Ok: halk (Orh.)
UG,UGU,UHU: zähär / Gift (Delitzsch.2, 54), (Deimel, 65)
Awy / Agu (D.L.T.)
UKU: Schlaf (Delitzsch.2, 43)
Uwky / Udhu (D.L.T.)
UL: ulalmak / to be high (San. Cs.,109)
Uly / Ulug (D.L.T.)
UL: ỳyldyz / Stern (Delitzsch.2, 46)
Ulduz (Azerbeỳjan) / ỳula: yşyk (Kt.B.)
UMUŞ: iş / Werk (Tuna, 25)
Ỳumuş
UR: watandaş, adam / Bürger, mann (Delitzsch.1, 114), (Delitzsch.2,
47)
Urug
191
UR, URRI: ernten (Deimel, 91), (Delitzsch, 50)
Or-mak
URU, URI: dogan / Bruder (Deimel, 56)
Urug / Urug (D.L.T.)
URUD, URUDU: mis / Copper (Csöke, 102)
Üre: misiň galaỳy we sink bilen emele getirỳän metaly.
UŞ: Werk (Tuna, 25)
İş
UŞ: Vogel (Poebel, 18)
Guş
UŞ: Huş, akyl, düşünje / Verstand, Klugheit (Delitzsch, 53)
Huş / Us: düşünje (Kt.B.)
UŞ: uỳdurmak, uỳmak / Lead, follow (Csöke, 129)
Uy-mak, Uỳuş
USU: güỳç / Kraft (Falkenstein,19)
Ysgyn
UŞU (üç on): Otuz / 30 dreizig (Hübner, 29)
Otuz
ZAG: sag tarap / rechtseite (Deimel, 56), (Delitzsch.1, 132)
Sag
ZAG: araçäk, serhet / Grenze (Delitzsch.2, 219)
Çäk
ZAL, ZALAG: ỳaldyramak / glänzen (Hübner, 29), (Delitzsch, 221)
Salgym / Soluk: gözel, owadan (Kt.B.)
192
ZIBIN: mör-möjek / İnsekt (Elitzsch.2, 223)
Çybyn
193
Sözlük bölüminde ulanylan çeşmeler
Deimel, Anton “Sumerische Grammatik mit Übungs stücken und
zwei Anhaengen- Liste der gebraeuchlischsten Keilschriftzeischen
mit ihren Urbilden und den Hauptbedeutungen” Roma, 1939
Poebel, Arno “Grundzuege Der Sumerischen Grammatik” Rostok,
1923
Hübner, B. & Reizammer, A. “İnim Kiengi II, jild-1” Marktredwitz,
1985 (2,1)
Hübner, B. & Reizammer, A. “İnim Kiengi II, jild-1” Marktredwitz,
1986 (2,2)
Hübner, B. & Reizammer, A. “İnim Kiengi III, jild-1” Marktredwitz,
1987 (1)
Hübner, B. & Reizammer, A. “İnim Kiengi III, jild-2” Marktredwitz,
1988 (2)
Delitzsch, Friedrich , Sumerische Sprachlehre, Leipzig,1914 (1)
Delitzsch, Friedrich , Sumerische Glossar, Leipzig,1914 (2)
Falkenstein, Adam, Das Sumerische, Leiden,1959
Poppe, N. 1-“Bemerkungen zu G. J. Ramstedt,s Einfuerung in die
Altaische Sprachwissenschaft” 2- “Ein Alteskulturwort in den
Altaischen Sprachen” Helisinki, 1953
Hommel, Fritz “Ethnologie und Geographie Des Altenorients”
Muenchen,1925
194
Nissen, J. & Green, M. “Zeichenliste Der Archaischen texte aus
Uruk” Berlin,1987
Tuna, Osman Nedim “Sumer ve Türk Dillerinin Tarihi ilgisi ile Türk
dilinin yaşı Meselesi” Ankara,1990
Csöke, Sandor “The Sumerien and Ural-Altaik elements in the Old
Slavic Language” Muenchen, 1979
Vambery, Hermann “Ethimologisches Wörterbuch der TurkoTatarischen Sprachen” Leipzig-1878
Geiss, Imanuel “Epochen und Strukturen: Grundzüge einer
Universalgeschichte für die Oberstufe” Frankfurt am Mai 1994
Çığ, Muazzez İlmiye “Kur’an, İncil ve Tevrat’ın Sumerdeki Kökleri”
İstanbul 1996
Kaşgarlı Mahmut, “Divanü Lugat-it-Türk” 4-nji jild ;Dizin Endeks;
Ankara-1991
Radloff, W. “Kudatku Bilik des Jusef Chass-Hadschib Aus
Balasagun” St. Petersburg-1910 (Sözlük bölümi)
Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlügü, Ankara-1991
M. Y. Hamzaef, G. Ataef, G. Açilova, V. Mesgudof, A.
Mesetgeldief, Türkmen Diliniň Sözlügi, Aşkabat, 1962
Orh.(Orhun ỳazgylary): Radloff, Arno. ORHUN “Moğolistan Tarihi
Eserleri...” Ankara-1995
(sözlük bölümi) we Talat Tekin “Orhon Yazitlari” Istanbul-2003, (sözlük
bölümi)
S. Arazkulıew, S. Atanyazow, P. Berdiew, F. Sapanowa, “Türkmen
Diliniň Diỳalektologik Sözlügi, Aşkabat, 1977
195
Turan t.: Turan türkçesinden maksadymyz b.e.o. birinji müň ỳyldan
başlap taryh sahnasynda tanalan ;Sak-Iskit; taỳpalar birligi we olara
degişli Part (Parfiỳa) döwletini guran Par (Part, Parn) türkmenleriň
dillerinden galan sözler bolup, olar şu aşakdaky çeşmelerden alyndy:
Turan t.1: prf. Dr. Muhammedtagi Zehtabi(Kirşçi) “Iran türklerinin
eski Tarihi,2.cild” Tebriz-2000.ỳyl, S.356-64 (Part türkçesinin text ve
sözlüğü).
Turan t.2: Jeorge Rawlinson “The Sixth Great Oriental Monarchy”
London-1873, s.23.
Turan t.3: A. Vambery “Geschichte Buchara´s oder Transoxanien”
Stuttgart-1872, s. 11.
Turan t.4: A. Vambery “Das Turkenvolks” Osnabrück-1970, s.11 we
s.25.
Grönbech, K. “Türkçenin Yapısı” Ankara-1995
Gabain, Annamarie von, “Eski Türkçenin Grameri” (Çev: Mehmet Akalın),