Göreş - 10

garyplara berdi. Dogry, bu ýer-suw paýlaşygyndan soň, ähli baýlaryň garyplara, işçi, daýhan hökümetine bolan garşylygy has
artar. Jemläp aýdanda, synpy göreş has güýçlener. Düşnüklimi?
– diýip, goja başlyk Nazar dagynyň ýüzüne seretdi.
– Düşnükli! – diýip, Nazar jogap berdi.
155

17
ÝOLDA
Bir gün internatyň direktory Sypinkow gowy okaýan, daýaw
okuwçylardan sekiz sany oglany nyzama durzup, töweregine
garanda, onuň gözi Halla düşdi.
– Bar, Kakajany çagyr – diýdi.
Hally Gara ylgawyna gitdi. Salym geçmänkä, Hally bilen
Kakajan ylgaşyp geldiler.
– Kakajan, bar, hatara dur! – diýip, direktor hatara duran oglanlaryň üst-başyna seretmäge durdy. Oglanlaryň geýimlerinde
kemçilik kän, kimiň geými hapa, kimiň geými ütüksiz. Çaga-da,
oýnaýarlar, basalaşýarlar, ýerde oturýarlar. . . Kakajanyň geýimleri hem arassa, hem ütükli. «Boýy gysgarak, özem ýaşrak. Äý,
köpçüligiň arasy bilen geçirerin-le» diýip, direktor pikirlendi.
Direktor ýaňky saýlan oglanlaryny yzyna tirkäp, köçä çykdy-da, Puşkin köçesi bilen göni ilerligine gitdi. Karl Marks köçesine baryp, çepe öwrüldi-de. Halk magaryf komissarlygyna
girdi. Oglanlary dalanda duruzyp, özi bir otaga girip gitdi.
Bir uzyn boýly dogumly oglan:
– Komissaryň özi gaty çintgäp seredýär, öňki tapgyrda meni
alyp galdy, ýogsam bu wagtlar men Moskwada okap ýörmeli
adam – diýip, başyny ökünçli ýaýkady.
Soňrak daýaw, ösgün sary murtly bir adam gelip, çagalara
seretdi. Nurly Guljaýew ýuwaşjadan:
– Türkmen-ä däl – diýdi.
– Kim bolanda saňa näme? Gepleme! – diýip, Annaberdi
jigisine tabşyrdy.
– Siz Sypinkowyň okuwçylarymy? Düşüň yzyma! – diýip, ol,
oglanlary yzyna tirkäp, alyp gitdi-de, göni komissaryň jaýyna
156

girdi. Çagalary komissaryň gaşynda hatara durzup, özi daşky
tama çykdy. Oglanlar görse, ol jaýda direktoram oturan eken.
Komissar müçesi kiçeňräk, geýnüwli ýaş ýigit eken. Ol stoluň
başyndan turup, oglanlaryň ýanyna geldi-de, ýekän-ýekän çiňerlip, seredip başlady. Oglanlaryň baryna seredip, ýokary başa
bardy. Soň durup yzyna öwrüldi-de, üsti-başy haparak, geými
ütüksiz, balagynyň gonçlary ýygyrt-ýygyrt bolup şillimräk, sölpi
oglanyň ýanynda durup:
– Adyň näme? – diýip, ondan sorady.
– Ä-ä? – diýip, oglan aňkaryldy.
– Bar, çyk, daşky tama! – diýip, komissar ony kowdy. Soň
ýene serede-serede Kakajanyň ýanyna geldi. Oňa mazaly syn
etdi.
– Adyň näme?
– Adym Kakajan.
Ol Kakajanyň başyny sypady.
– Entek sen has kiçiräk, entek internatda boluber, biraz ulalanyňdan soň, seni örän gowy okuwa ibererin. Bar, senem daşky
jaýda garaşaý! – diýip, komissar onuň arkasyna kakdy.
Kakajan kemsinip, töweregine, soň direktora seretdi. Gynanyp, gapa tarap ugrady.
Kakajan daşky jaýda baryp, ol sölpi ýigdekçäniň ýanynda
oturdy.
– Senem kowdumy?
– Kowdy! – diýip, Kakajan uludan dem aldy.
Kakajan öz ýoldaşlaryndan galdyrylanyna gynanyp, gije gelýärkäler, Walýa birin-birin gürrüň berdi.
Kakajan Walýalara gelip, öz krowatynda ýatan badyna, Walýanyň kakasy gelip, onuň gapdalynda oturdy.
– Kakajan, sen gynanma, seniň ol ýoldaşlaryňy Daşkende
iberipdirler. Ine, ýene bir iberlişik bolanda, seni hökman alarlar,
belki, Moskwa düşersiň! – diýip, ol göwünlik berdi.
Gojanyň gürrüňinden Walýanyň bu wakany derrew ene-atasyna aýdanyny Kakajan aňdy.
– Meni entek ýaş gördüler.
– Dogry, ýaş görüpdirler. Birneme ulal, hökman ibärler –
157

diýip, goja mugallym Kakajanyň kellesini sypalady. – Antonina Iwanowna bir topar ulurak gyzlaryny aýallar tehnikumyna
okuwa geçirýär. Olaryň arasynda Aýna-da bar. Men şu gün
Antonina Iwanowna duşdum weli, özi gürrüň berdi. Men-ä
Aýnanyň tehnikuma geçenine begenip, Antonina Iwanowna sagbolam aýtdym.
– Menem erkekler tehnikumyna geçäýsem, nähili bolarka? –
diýip, Kakajan Walýanyň kakasyna geňeşdi.
– Gaty gowy, nirede okaňda näme, bir ýerde okasaň bolýar,
ýöne gowy okamaly. Aýna bilenem duşuşyp durarsyň. Geljek
sentýabrdan tehnikuma geçäý – diýip, Kakajanyň pikiri bilen
goja razylaşdy.
***
Aýagy ädikli, başy silkme telpekli, egni hywa donly daýaw adam
internatyň kiçijik işigini itdi. Gapy içinden gulply. Çalarak kakdy.
Howlynyň içinden oglan sesi eşidildi.
– Kim gerek?
– Maňa Kakajan gerek!
Gapy açyldy, Okuwçy gapy kakýana salam berdi-de syn etdi.
– Siz kim?
– Men Kakajanyň kakasy.
– Hany göreýin, okuwda bolsa garaşmaly bolarsyňyz – diýip,
okuwçy ýene gapyny ýapyp, aňyrlygyna ylgap gitdi. Ol derrew
Kakajany tapdy.
– Yzyňdan kakaň geldi.
– Salgyny aýt, nähili adam? – diýip, Kakajan sorady.
Okuwçy gapyny kakan adamyň salgyny berdi.
– Ýüzi mama dişänmi? Wagtal-wagtal egnini çekýärmi?
– Ýok, mama dişän däl, syrdam, owadan adam, egninem
silkenok.
Öz kakasynyň salgy dogry berlensoň, Kakajan begenip, howlynyň gapysyna tarap ylgap gitdi. Onýança köçe tarapdan howlynyň içine Walýa girdi.
158

– Kakajan edil saňa meňzäp dur, seret, kakaňmy? diýip Walýa-da sorady.
Kakajan kakasyny görenden tanap, ony gujaklamany özüne
uslyp bilmän, salam berdi. Nazar howla girip, Kakajany gujaklady, soň saglyk-amanlyk soraşdylar. Bularyň gürrüňi köpe
çekdi. Ýene öňki öz haýatlaryna göçüp gelendikleri, indi ýeriniň, suwunyň köpelip, örän köp pagta ekendigi hakynda Nazar
birin-birin ogluna gürrüň berdi. Kakajanam özüniň Daşkende
okuwa gitjek bolşy hakynda gürrüň berdi. Geljek sentýabrda
Aşgabat pedtehnikumyna okuwa girjegini aýtdy.
– Bolýar, oglum! – diýip, kakasy razylaşdy.
Bu wagt direktor howla girdi. Özüne meňzäp duran bir adam
bilen Kakajanyň gadyrly gepleşýänini görüp, kakasydyr diýip,
ol çen etdi. Golaýlaryna baryp, ol salam berdi:
– Meniň kakam, tanyş boluň, ýoldaş direktor! – diýip, Kakajan şatlykly gygyrdy.
Nazar bilen Wasiliý Aleksandrowiç tanyş boldy. Iş hakynda
gürrüň edişdiler. Nazaryň rus dilinde gepläp bilýändigini görüp,
Kakajan begendi.
– Wasiliý Aleksandrowiç, siziň bilen meniň gürrüňim bar
– diýip, kakasy direktora ýüzlenenden, Kakajan olaryň ikiçäk
gürrüň edişjek bolýanyna düşündi.
– Gürrüňiňiz bolsa, kabinete baraýalyň, şol ýerde gürleşäýeliň! – diýip, direktor Nazary alyp ugranynda, Kakajan:
– Men şu ýerde, ýoldaşlyrymyň ýanynda bolaýjak – diýip,
Baba Japar dagy bilen galdy.
Nazar obada ýer-suw reformasy geçenden soň baýlaryň aýaga galandygyny, öz öçlüleriniň has öjügýändigini direktora gürrüň berdi, iň soňunda-da tomus rugsat wagty Kakajany internatda alyp galmaklaryny haýyş etdi.
– Biz yzynda ilen-çalany, hatda daşgynrak daýzasy bar çaganam rugsat wagty obalaryna gaýtarýarys. Internatda galan
çagalarymyzy tomus Pöwrizä äkidýäris. Ol ýerde biziň jaý meselämiz kyn. Şonuň üçiňem köp çaga alyp galmaga ýagdaýymyz
ýok – diýip, direktor pikire batdy. – Aňrujy alyp galar ýaly bolsa„
alyp galarys, Kakajany özümizem gowy görýäris.
159

– Eger alyp galmaga ýagdaýymyz bolmasa, bizden gaty görmäň!
– Bolýar, eger ýagdaýyňyz bolsa, alyp galjak boluň! – diýip,
Nazar direktor bilen hoşlaşyp gitdi.
Birinji Maýy gabatlap, internat çagalaryna lýondan dokalan
ak kostýum, agymtyl jorap, oňat sandal, ak papak berdiler.
Birinji Maý baýramynda nyzam gurup, aýdym aýdyşyp, Karl
Marks meýdançasyna gelýärkäler, şäher adamlary uludan-kiçä
aýal, erkek bu çagalara höwes bilen syn edýärdiler. Meýdançada
nyzam bilen duran pedtehnikumyň studentleriniň gapdalynda
duranlarynda, okuwçylar studentleriň, studentler okuwçylaryň
geýmine haýran galyp seretdiler.
Reňki aýram bolsa studentleriňem geýimleriniň matasy
okuwçylaryňkydan kem däldi. Ýöne olaryň kostýumlary okuwçylaryňky ýaly çaga kostýumyna meňzemän, uly adamlaryň
kostýumyna çalym edýär.
Nowruz bilen Kakajan salamlaşdy.
– Tomus oba gitjekmi? – diýip, Nowruz Kakajandan sorady.
– Galyp bilsem-ä galjak, sen gidýärmiň?
– Galmak üçin Merjanowyň hakyt özüne-de arz etdim. Galdyranok. Alaç ýok, näler gidesim gelenok, emma kör bolup
gitmeli boljak. Ýene Akmyradyň, Annalynyň hammalçylygyny
etmeli boljak – diýip, Nowruz gynanyp, gürrüň berdi.
Täze birhilije aýdym aýdyşyp, internatyň gyzlary geldi. Ýakasy, ýeňi başga hili matadan gelşikli edilip tikilen, owadan agymtyl köýnekleri özlerine oňat gelişýär. Oba hojalyk tehnikumynyň
studentleri başga birhili görnüşde geýnip geldiler..
Bu ýerde her kim öz tanşy bilen duşuşýar. Aýna, Anna, Tekinskaýalar, Kulyýewalar, Oguljemal Akmämmedowa toparlanyşyp gelip, Kakajan bilen salamlaşdylar-da, geçip gitdiler. Aýna
olardan galyp, Kakajan bilenem, Nowruz bilenem gürleşdi.
Birden komanda boldy, okuwçylar, gullukçylar, işçiler. . . sap-sap bolup, nyzam bilen aýaklaryny orkestraň sazyna
goşup, ýöräp başladylar. . .
Tomus kanikul wagty golaýlady. Uly ekzamen bolmasa-da,
internatda, ýylyň dowamynda çagalaryň alan bilimlerini barla160

dylar, baha goýdular. Iň soňky jaň kakyldy, bu ýylyň okuwy
tamam boldy. Jemleýji ýygnak boldy.
Okuwçylar tomus kanikulyna çykdylar. Her kim öz dosty, klasdaşy bilen hoşlaşdy, soňam dagadylar. Internatyň içi
gum-gukluk boldy. Galmagalam, jaňam ýok. Bar galan bäş-on
sany ýetim çaga.
Bir gün «Ertir daň bilen Pöwrizä ugramaly diýdiler». Her kim
taýýarlyk gördi. Geýimlerini arassaladylar. Walýa ýeke-ýekeden
olaryň aýakgaplaryna çenli barlady.
Alagaraňkyda çagalary turuzdylar, naharhanada oňat naharladylar. Soňra köçe bilen hatar-hatar ýöräp, Pöwrizä tarap
ugradylar.
161

18
PÖWRIZE
Aýna mydama ir turýardy. Hemişeki endigine görä, ol daňdanlar oýandy. Oýanandan soň, onuň ýorganyndan çykyp bilmän
pikirlenip, pinek edip ýatmasy bolmazdy. Aýna derrew ýorganyny serpip, dik galdy. Pöwrizäniň daňdany tomus günem salkyn,
ol bir ýygryldy. Soňam daş çykdy, maşk etdi. Dürli guşlaryň saýraýşyna aňkarylyp, töwerekdäki belent daragtlara seretdi. «Bu
baglar Tutlygaladaky agaçlardan has beýik» diýip, ol daragtlaryň
depesindäki pürlere bakdy. Ol belent daragtlaryň üstüne abanyp
duran beýik daga haýran galyp seretdi.
– Turaweriň! – diýip, Nina Prohorowanyň sesi gelip başlady.
Ilki Aýna bilen Oguljemal daş çykdy, soň Kulyýewalar, Tekinskaýalar. . . çykyp ugrady.
– Wiý, Aýna jan, sen näwagt turduň?! – diýip, Anna gelip
jorasyny gujaklady.
Ertir nahary wagty ilki Aýna, soň beýleki gyzlar Nina sorag
berip başladylar.
– Bu Pöwrize nähili ýurt?
Pöwrizede ozal kim ýaşapdyr?.
– Häzir kim ýaşaýar?
Nina ol soraglaryň birine-de jogap berip bilmän, Antonina
Iwanownanyň ýanyna baryp bu ýagdaýy birin-birin gürrüň edip
berdi.
– Siz gidip, şu ýerde önüp-ösen adamlar bilen gürrüňdeş boluň, olar size Pöwrizäniň taryhyny aýdyp bererler. Gyzlar dogry
edýärler, biljek bolýarlar. Olara ýaşaýan ýerleriniň taryhyny düşündirmek gerek – diýip, direktor terbiýeçini iberdi.
Gün ýaňy guşluk galan çagy direktoryň kabinetine ýüzüni
162

ak-tam edip, hasanaklap Aýna girdi:
– Iki atly geçdi. Bizi gözleýärler. . . – diýip, sandyr-sandyr
edýär. – Olar atly-ýaragly bizi kastymyza çykypdyrlar. Kakajan
nirede?. . .
– Kim, haçan gordüň? – diýip, Antonina Iwanowna Aýnanyň
sözüni öz soraglary bilen böldi.
– Şol zalymlar, meni hem jigimi – Kakajany gözleýärdiler. Biz
nätmeli? Nirä gaçmaly?
– Geç, otur, hiç ýere gaçmaly däl! – diýip, Antonina Iwanowna turup, gapyny açdy-da, – Anna – diýip gygyrdy.
– Bar, Wasiliý Aleksandrowiçi çagyr. Kakajanam özüňiz bilen alyp geliň! Köçe bilen gelmäň. Kakajandan ahmal bolmaň,
öçlüleri gelipdir.
– Bolýar, Antonina Iwanowna! – diýip, daşardan Annanyň
sesi eşidildi.
Direktor gelip, Aýnanyň ýanynda oturdy.
– Gorkma, gyzym, biz sizi gorarys, hiç kime degdirmeris –
diýip, onuň gara saçyny sypap, açyk maňlaýyndan ogşady.
Aýnanyň gytak gara gözlerine ýaş aýlandy.
Birazdan soň gapa golaýlap gelýän aýak sesleri eşidilip başlady, Antonina Iwanowna gapa ylgap bardy.
– Hä, geliň! Wasiliý Aleksandrowiç, çagalary oňat ýerleşdirdiňizmi? Kakajan, gurgunmysyň? – diýip, onuň bilen türkmençe
gepleşdi. – Anna jan, gapyda duran gyzlaryň ýanyna bar, ýekeje
ýat adamyny içerik goýbermäň! Düşnüklimi? Zor edip girjek
bolsalar, meni çagyryň!
Sypinkow bilen Kakajan içeri girenden soň, Berdiýewa gapyny içinden gulplady. Berdiýewa Italmaz dagynyň bu çagalary
yzarlap gelendigini aýdyp:
– Indi näme etmeli? – diýip, Sypinkowa sala saldy.
– Bar gelen ýagy iki sany adam bolsa, gorkup ýöresi iş ýok.
Ýöne Kakajan bilen Aýnany entäk hiç ýere goýbermän saklamaly,
sebäbi olaryň duýdansyz, bukulyp atmaklary, heläk etmekleri
ähtimal. Öçlüler gidýänçä, men siziň howlyňyzda Kakajan dagy
bilen bolubererin – diýip, Wasiliý Aleksandrowiç olary arkaýyn
etdi.
163

– Milisioner çagyrmalymy? – diýip, Antonina Iwanowna
maslahat sorady.
– Ýok, gerek däl. Siz arkaýyn boluň, bu çagalary men özüm
goraryn – diýdi.
Sypinkowy Antonina Iwanowna gowy tanaýardy. Onuň german frontunda köp wagt söweşendigini, soň Gyzyl Goşunyň
komandiri bolup, aklar bilen urşandygyny bilýärdi. Şonuň üçinem biraz ynjaldy, arkaýynlaşdy.
Şol wagt gapydan Nina Prohorowa geldi.
– Pöwrize hakda men çagalaryň arasynda leksiýa okap biljek.
Ilki Esger Gulamow diýen adama duşdum. Ol maňa Pöwrize
hakynda köp gürrüň edip berdi. Soň Gylyç Mämmetgulyýew
diýen adama, soň Mammow aga duşdum. Olar maňa köp gürrüň
berdiler. Olardan men Pöwrize hakda doly maglumat aldym –
diýip öwündi.
– Ine, bu gowy zat! Oglanlar häli-şindi Pöwrize hakda maňa
her hili soraglar berýärler. Men bolsam, Pöwrize hakda hiç zat
bilemok. Şonuň üçinem iki internatyňam çagalaryny bir ýere
üýşüreliň, sizem çagalara Pöwrize hakda gürrüň beriň – diýip,
Wasiliý Aleksandrowiç begendi.
– Onda siz pikiriňizi jemläň, haçan çagalary ýygnamaly bolsa,
ýygnaýarys – diýip, Antonina Iwanowna Nina ýüzlendi.
– Men edil şu wagtam Pöwrize hakda gürrüň bermäge taýýar
– diýip, Nina arkaýyn sözledi.
– Şu wagt Ninanyň gürrüňini özümiz diňläli, kem ýerlerini
düzederis, soň çagalaryň öňünde gürlände sakynman gürlär
– diýip, iki direktor onuň Pöwrize hakynda etjek gürrüňlerini
diňlemäge başladylar.
– Gadym eýýämden bäri bu suwly, göm-gök öwüsýän bagly
jülgede kürtler bilen türkmenler örän oňşukly, örän dostlukly
ýaşar eken. Bu ýerdäki kürtler Jelally tiresinden bolup, jülgäniň demirgazyk tarapynda ýaşapdyr. Günbatar tarapynda türkmenleriň Gireýler, ileri günbatar tarapynda Körler we gündogar
tarapynda Begler diýen tireleri ýaşapdyr. Umuman, bu jülgede dört-bäş ýüz öýli halk bar eken. Bu iki halkyň dini birem
bolsa, şaýy, sünnä bölünip, azajyk tapawut edýär. Ýöne olaryň
164

arasynda din dawasam bolmandyr.
Bu iki milletiň mazarçylygam Goşa öwlüýä atly bir ýerde
bolup, her haýsy bir ugurda ölülerini jaýlapdyr. Bir-birleriniň
toýuna, ýasyna baryp-gelip durar ekenler.
Pöwrizäniň garyp halky, jülgäniň içinde ýaşamaga silden
gorkup, dagyň eteginde kümede ýa palçykdan salnan ýarym
kümede ýaşapdyrlar.
Pöwrizelileriň sünnüsem, şaýysam garyplyk bilen zordan
güzeranyny itekläp ýörensoň, dini oňly berjaý edip bilmändirler.
Pöwrizede şaýylaryň dinini berkitmek üçin Horasan welaýatynyň din merkezi gaty belli mollany – Senajep diýen seýidi ýollapdyrlar. Uly seýidi şaýylar hormat bilen garşy alypdyrlar. Ona
Pöwrize çaýynyň golaýyndan giň mellek beripdirler. Garram
bolsa, ony owadan ýaş gyza öýerip toý tutupdyrlar.
Seýit öz mülkünden howuz gazdyrypdyr. Howzuň gyralaryna çynar ekdiripdir. Häzirki «Ýedi dogan» hem şol Seýidiň
ekdiren çynary bolmaly.
Bu tireleriň her haýsynyň özbaşdak hanyndan başga ählisiniň
umumy hanam bolupdyr. Olaryň iň soňky hanlary beýlekilere
garanda güýçlüräk tireden – Beglerden bolup, ady Amangeldi
han eken. Ol tirereleri agzybir saklamagam, Horasan welaýatynyn hanyna pöwrizelilerden salgyt (hüşür-zekat) ibermesinem
başarypdyr. Hany toýa, hudaýýola çagyrar ekenler. Bir gezek
Körler tiresiniň toýunda hana awy berip öldüripdirler.
Türkmenistana ruslar gelenden soň, döwletler arasynda şertnama baglaşylyp. Pöwrize 1884-nji ýylda ruslara berilýär. Pöwrizäniň ilatyna «Islän Eýrana gidip biler, islänem öňki ýerinde
galar» diýip düşündirýärler. Ine, şondan soň Pöwrize ilatynyň
bir topary Eýrana gidýär.
Müň sekiz ýüz togsanynjy ýyldan başlap, rus patyşasy. «Dinden çykanlar» diýip, malakanlary Rossiýanyň içinde serhet gyralaryna sürgün edýär. Ine, şol malakanlaryň köp hojalygy Türkmenistanyň serhetlerine göçürilip getirilýär. Olardan bir topary
Pöwrizäniň agzyndaky Wanow posýologynda ýerleşdirilýär. Ol
malakanlar öz atlary, sygyrlary bilen gelip, bu posýolokda kiçijik,
alaja, gabygy ýukajyk, içi çym-gyzyl köz ýaly garpyzlary ýetişdi165

rip, furgonlary dolduryp, Aşgabatda, Gökdepede, Büzmeýinde
satýarlar. Ol garpyzlara türkmenler «Mojuk garpyzy» diýýärler.
– Pöwrizäniň iň gowy ýerlerini harby işgärler eýeleýär. Posýologyň edil ortarasynda ofiserler korpusy ýerleşýär. Şaýylaryň
uly mollasy Seýit Senajebiň ýerini – «Ýedi doganyň» töweregini
general Kuropatkin özüne alýar.
Patyşa goşunynyň yzyna düşüp gelen Abramýan, Aziz bek,
Aşraf bek ýaly söwdagärler, ekspluatorlar Pöwrizäniň iň oňat
ýerlerine eýe bolýar. Ine, şol dowürde Aşgabatdan Pöwrizä çenli
dar düşekli otly ýoly çekilýär. Ol otly özüniň dort-bäş sany wagony bilen Aşgabatdan Pöwrizä, Pöwrizeden Aşgabada ýolagçy,
ýük daşaýar. Özem ol Pöwrizäniň edil merkezine gelip, ýene
yzyna gidýän eken. Ol otly günde iki sapar – ertir irden bir gezek,
agşamam bir gezek gelip, gidýän eken.
Pöwrizäni eýelän bu elementler uzak döwran sürüp bilmediler. Beýik Oktýabr Sosialistik rewolýusiýasy bütin ýer şaryny
sarsdyrdy. Pöwrizedäki ýaşaýan ofiserler, generallar çym-pytrak
boldy, baýlar, ekspluatatorlar, söwdagärler, hanlar, begler möý
pytran ýaly gaçyp gitdi. Ol Pöwrizä gelýän otlynyň ýoluny bolsa
sil bozupdyr.
Pöwrizedäki ofiserler korpusyndaky, jaýlaryň esasynda şu
1925-nji ýyldan zähmetkeşleriň dynç alýan öýi işläp başlajak. Galan daçalaryň hemmesinde geljekde dynç alyş öýleri, çagalaryň
sagaldyş jaýlary gurlar. . .
– Ýaman däl, Nina, gowy öwrenipsiňiz, çagalara şeýle gürrüň edip berseňiz, gaty bolýar. Özümem Pöwrizä başdan aýak
aýlanyp gördüm, örän gowy posýolok, geljekde Türkmenistan
zähmetkeşleri üçin dynç alyş jülgesine öwrüler – diýip, Wasiliý
Aleksandrowiç Ninanyň gürrüňlerini makullady. – Pöwrize hakynda halkyň arasynda bir rowaýat bar. Men size şony eşidişim
ýaly edip aýdyp bereýin – diýip, ol gürrüňe başlady.
– Türkmenistana ruslar gelenden soň, Eýran bilen döwletler
arasyndaky serhedi aýdyňlaşdyrmaga başlaýarlar. Bu öran möhüm iş bolany üçin, iki tarapdanam örän ynamdar hem ygtyýarly
wekiller gatnaşýar. Serhediň köp ýerini aňsatlyk bilen ylalaşyp,
kartalaryny çekip, ahyry Pöwrizä gelýärler. Rus wekiline «Her
166

zat etgin weli, Pöwrizäni algyn» diýip, berk tabşyrylan bolmaga
çemeli.
Ruslaryň wekili Pöwrizäniň türkmene degişlidigini, bu ýerde
türkmenleriň begler, körler, gireýler tiresiniň gadym eýýämden
bäri ýaşap gelýändigini aýdyp, ol posýology türkmenler tarapyna geçirjek bolýar, emma Eýranyň wekili ýylgyryp, sakgalyny
sypaýar:
– Ýok, Pöwrize biziňkidir!
Rus wekili her hili çylşyrymly diplomatik ýollary ulanýar.
Emma Eýran wekili ýene ýylgyryp, sakgalyny sypaýar:
– Ýok, Pöwrize biziňkidir!
Rus wekili şertnama baglaşyp, wagtlaýyn aljak bolýar, emma
Eýran wekili ýene ýylgyryp, sakgalyny sypaýar:
–Ýok, Pöwrize biziňkidir!
Ahyry rus wekili diplomatik ýol bilen hiç zat çykmajagyny bilip, Eýranyň wekilini agşamlyk nahara çagyrýar. Eýranyň wekili
sakgalyny sypap, täze jaýa girýär. Stoluň üsti her hili nahardan
doly, her ýerräkde balyk ýüzmeýän dury suwlaram çüýşesine
gabalyp dur.
Öý eýesi, myhmanlar stoluň başyna geçýärler. Ýüpek saçly
gül ýaly ofisiantkalar myhmanyň öňünde nahar goýýar, balyk
ýüzmeýän suwdanam altyn bokallara guýýar. Wekil myhman
sakgalyny sypaman jyňkydýar, soň ýöne ýylgyryp otyr diýýär.
Ýarygijä çenli myhmanyň erni bir ýere gelmänmiş.
Wekil myhman ertir oýanyp, düşekde ýatan ýerinden gijeki
naharlary, nahar berýän gyzlary ýatlaýar, ýylgyrýar, sakgalyny
sypaýar. Birden Pöwrize hakynda şertnama gol çekeni ýadyna
düşüp, zöwwe galýar, Ylgap baryp, stoluň üstündäki kagyza
seredýär. Öz goly! Öz möhri! Sakgalyny sypamaga wekiliň eli
barmandyr, erni ýylgyrmandyr.
Eýranyň wekili şanyň ýanyna hasabata barýarka-da, ne ýylgyrýar, ne-de sakgalyny sypaýar, şanyň gazabyndan howatyr
edip, ýürejigi tarsyldap dur diýýär.
Şa wekiliň döwlet serhedini aýdyňlaşdyryşy, ylalaşygy, şertnamalar baglaşyşy hakyndaky hasabaty diňläp, makullap, başyny atyp otyr eken. Pöwrize hakynda gürrüň başlananda ilkibada
167

şa üşerilýär, soňabaka çiňerilip başlaýar. Şanyň barha gahary
gelýär. Gyzyl pula Pöwrizäni satanyny eşidende, ol zöwwe ýerinden galyp, hasasyny ýere tarkyldadyp urýar:
– Peder suhta! – diýip gygyrýar.
Derrew jellatlary çagyrýar.
– Bogazyndan guýup, garnyny gyzyldan dolduryn! – diýip
buýurýar. . .
– Bogazyna gyzyl guýdularmyka ol wekiliň? – diýip, Kakajan
öz direktoryndan sorady.
– Onçasyny men görmedim.
– Döwlet arasynyň barlyşygy nähili bolduka? – diýip, Antonina Iwanowna sorady.
– Döwlet arasynda-da ylalaşyk bolupdyr – diýip, Sypinkow
jogap berdi.
– Ýedi dogan hakda halkyň düzen oňat rowaýaty bar diýýärler, Wasiliý Aleksandrowiç, ol rowaýatdan siziň habaryňyz
ýokmy? – diýip, Nina Prohorowna sorady.
– Habarym bar, näme, onam aýdyp bereýinmi?
– Eger ýaltanmasaňyz. . .
Aýna dagyny entek bu jaýda güýmemek maksady bilen Wasiliý Aleksandrowiç ýedi dogan baradaky rowaýata başlady.
168

19
ÝEDI DOGAN
Gadym zamanlarda bu ajaýyp daglyklarda adam gaty az ýaşar
eken. Pöwrize gür tokaýlyk bolup, bu baglygyň içi her hili haýwanlardan, guşlardan doly eken. Ol döwürde tüpeň bolmany
üçin, haýwanam, guşam adamdan kän gaçmaz eken.
Ine, şeýle bir döwürde bu gür tokaýly gözel jülgede Baharly
diýen bir adam ýaşaýan eken. Ol adam ýaz aýy dünýä inipdir. Şoňa görä onuň adyna Ýazly dakmaly eken welin, onuň bir
garyndaşynyň ady Ýazly bolany üçin, oňa Baharly diýäýipdirler.
Baharly öz aýaly Aýjemal bilen gaty agzybir ýaşaýan eken.
Bular kyrk ýaşaýança, ýedi ogly bolupdyr, emma bu pahyrlaryň
gyza ýüzi düşmändir.
«Wah, bir gyzjagazymyzam bolsa bolmaýarmy?» diýip är-aýal kemsiner eken. Her gün daňdan turanlarynda, alladan gyz
dilär ekenler.
Baharly bilen Aýjemalyň ogullary ers-mers bolup, gününi
sanap, ýetişip barýarlar. Uly ogullary ekin ekýär, ortanjy ogullary
awa gidýär, iň kiçi – ýedinji ogullary Ýedi Pöwrize çaýynyň içinde
balyk tutar eken.
Günlerde bir gün balyk tutup ýören Ýediniň gözi suwuň
içinde ýanyp duran üýtgeşik bir daşa düşýär. Ol daş suwuň içini
ýagtyldyp, daşyna şöhle salyp durmuş. Ýedi geň görüp, ol daşy
eline alýar-da, balyk tutmadan bizar, begenjine ylgap öýlerine
gaýdýar. Gelip, ejesine ol daşy görkezýär. Ejesi ol daşy görüp,
haýran galýar. Daş kiçijik külbelerine şöhle salýar. Aýal adam
begenip, ol daşy derrew boýnundan asýar.
Garyplyk bilen öz aýalyna şaý dakyp bilmedik atalaram begenip:
169

– Nesip etsin, gaty gowy gelişýär! – diýip, aýalyny gutlaýar.
Bu geň şöhleli daş hakynda gürrüň ýaýraýar. Bu gürrüň
dagyň gowagynda ýaşaýan garry gurrandazyň gulagyna degýär.
Garry gurrandaz ýörite gelip, ol daşy görýär.
– Bu daşy derrew boýnuňyzdan aýryň! Muňa Pöwrize daşy
diýerler. Bu daş siziň maşgalaňyza betbagtlyk getirer – diýýär.
Atalary soraýar:
– O nähili betbagtlyk getirer?
– Bu daşy boýnundan dakynan aýalyň örän owadan gyzy
bolmaly. Ol gyz bolsa. . .
– Gyza zardyk, gyzymyz bolsa armanymyz ýok diýip, begenjinden eneleri gygyryp, gurrandazyň sözüni bölýär.
– Owadan gyzymyz boljak! – diýip, atalary şatlanýar.
– Gyz jigimiz boljak! – diýip, oglanlar ýerli-ýerden gygyryşyp
başlaýarlar.
Gurrandaza soň sözlemäge-de gezek bermeýärler. Gurrandaz bularyň şatlygyny geň görüp, hiç kime hiç zat düşündirip
bilmän, başyny ýaýkaý-ýaýkaý, gowagyna gaýdýar.
Aý-gün ötüp bu doganlaryň gyz jigileri dünýä inýär. Şeýle
görmegeý çaga, aý diýseň agzy bar, gün diýseň gözi bar. Sygyryp, seredip oturmaly. Ol gözel daşy ejesiniň dakynany bilen
çaga dünýä inensoň, ol çaganyň adyna Pöwrize dakýarlar. Ol
soňabaka emedekläp, ýörjen-ýörjen bolup, ene-atasyna hem agalaryna uly güýmenje bolýar. Atasy, uly agalary Pöwrizäni terne,
mekgejöwen bilen baksalar, ortanjy doganlary guşuň eti, aw haýwanlarynyň ýülügi bilen bakýarlar.
Pöwrize on-on iki ýaşlaryna ýetende, gür baga gezelenje çykyp, şirin labzy bilen aýdym aýdanda, gülleriň yşgynda saýrap
ýören guşlar seslerini tapba kesip, Pöwrizäniň aýdymyny diňlär
eken.
Bir gün kazasy dolup, doganlaryň atasy dünýäden ötýär. Doganlaryň iň ulusy ata ýerinde durup, maşgalanyň agzybirligini
saklaýar. Hem beýemçilik edip, olaryň eklenjine göz-gulak bolýar.
Pöwrize on alty, on ýedi ýaşlaryna ýetende, onuň jemalynyň
waspy, ady-owazasy bütin töwerekdäki obalara, şäherlere ýaýra170

ýar. Bu owadan gyza hyrydar köpelýär, dumly-duşdan yzyny
üzmän sözaýdyjylar dökülip başlaýar.
Ilkibatlaryna «Entek gyzymyz Pöwrize jan ýaş» diýip, sözaýdyjylary gaýtarýarlar, soňabaka ol delillerem könelýär, gyz ösýär,
boýuny-inini alýar, has-da owadanlanýar.
Bir gün doganlar ejeleri bilen maslahatlaşyp, Pöwrizä «Kimi
halasaň, bar. Biz razy, öz ykbalyňy özüň çöz» diýýärler. Gyz
öz ejesi hem doganlary bilen aýrylyşmany kyn görüp, gelen
sawçyny, gelen sözaýdyjyny boş gaýtarýar eken.
Günlerde bir gün Pöwrizäniň ady-owazasy söwdagär bezirgenderiň üsti bilen daglylaryň goja patyşasynyň gulagyna ilýär.
Ol:
– Eý bezirgenbaşy, gyzyň waspyny beýan ediň! – diýýär.
– Merhemetli şahym, döwletiňiz egsilmesin! Ol ajaýyp gyz
size mynasyp, gözellikde hiç bir peri Pöwrize gyz bilen bäsleşip
bilmez! – diýip, bezirgen iki bükülip, gaýra süýşýär.
– Eý baş wezir, ýanyňa otuz-kyrk atly alyp gitde, ol gyzy
meniň huzuryma getir! – diýip, patyşa höküm edýär.
Şol günüň agşamsy çapar gelip, ýedi dogana «Ertir dag patyşasynyň baş weziri özüniň ýigrimi bäş nökeri bilen Pöwrizäni
äkitmek üçin gelýär, hezzetläp-hormatlap garşy almaly!» diýip,
baş weziriň permanyny gowşuryp gidýär.
– Nähili garşy alarys ol baş weziri? – diýip, ulusy doganlaryna sala salýar.
– Özüniň şonça nökeri bilen Pöwrizäni zorlap äkitmek üçin
gelýän baş weziri taýak bilen garşy almaly! – diýip, altynjy dogany öz pikirini aýdýar.
– Baş wezir şol goja şa üçin biziň aýal doganymyzy zorlap
äkitjek bolsa, ony gylyç bilen garşy almaly! – diýip bäşinji dogany
aýdýar.
– Uruşmaly! Onda-da bu ýerde däl. Öňünden çykyp, dar
jülgede uruşmaly! – diýip, Ýedi agalaryna seredýär.
Maslahaty birikdirip, doganlar dynç almaga ýatýarlar. Ertesi
irden turup, Pöwrize doganlaryny aw etinden oňat naharlaýar.
Doganlar baş weziriň öňünden çykmak üçin dar jülgä tarap ugranlarynda, Pöwrize:
171

– Baryň, eziz doganlarym, sizi duşman ýaragyndan allanyň
özi gorasyn! – diýip, pata berip ugradýar.
Doganlar dar jülgä gelip, iki bölünip, bir bölegi gaýanyň bir
tarapyna, ikinji bölegi gaýanyň ikinji tarapyna çykmaly bolanda,
Ýedi:
– Agalarym, meni hasap etmeseňiz, gaýanyň her tarapyndan
üç adam bolýaňyz, maňa rugsat beriň, men dar jülgäniň gutaran
ýerinde duraýyn. Duşman nökeriniň käbiriniň siziň demiňizden
sypmagy ähtimal, men şol ýerde durup, iki-ýeke sypan duşmany
öýe goýbermäýin – diýýär.
Ýediniň pikirini makullap, oňa şol tarapy saklamaga rugsat
berýärler. Şunluk bilen Ýedi yzyna gaýdyp, dar jülgäniň gutaran
ýerinde durýar. Ol gylyjyny çykaryp taýýarlanýar.
Galan doganlary gaýa dyrmaşyp, çür başyna çykýarlar. Olaram gaýanyň gyrasyna sandyk ýaly daşlary üýşürip, duşman
gelerine garaşyp durýar.
Gün günorta bolýar. Jülgäniň içinden duşmanyň gelýäni
görünýär. Yzda, ak atyň üstünde baş wezir nökerlerini öňüne
salyp gelýär. Nökerleriň daňdanky çykyp, ýöräp gelişleri. Olar
ýadapdyrlar. Gadam uruşlary gaty argyn görünýär. Baş wezir
zer halatly, kümüş şaý bilen bezelen gyr atyň üstünde arkaýyn
otyr. Onuň bilindäki altyn gynly gylyjam görnüp başlaýar. Olar
golaýlap gelýärler. Gaýanyň düýbi bilen arkaýyn wagyrdaşyp,
doganlaryň deňine gelenlerinde, birden asmandan äpet daşlar
ýagyp başlaýar.
Bu sandyk ýaly äpet daşlaryň öz nökerlerini ýere çüýläp
başlanyny gören baş wezir zordan atyny yzyna öwrüp, gamça
basýar. Jülgäniň düýbi bilen atyny çapdyryp, ol yzyna garaman
gaçyp gidýär.
Üç sany nökeriň daşdan sypyp, öňe gaçyp gidenini uly doganlary görüp, gaýanyň üsti bilen olaryň yzyndan ylgaýar. Çemeliräk ýer tapyp, her ýerden bir böküp, gaýadan düşüp başlaýar.
«Ýedi jany heläklärler, men kömege ýetişip bilmen» diýip alňasaýar.
Ýedi duýdurman çykyp, öňdäki daýawyň başyndan gylyjyny
salýar. Ol ýykylýar. Beýleki ikisi iki ýandan Ýedi bilen gylyçlaşyp
172

başlaýar. Şol barmana olaryňam biri ýykylýar. Galan birem
ýeňsäni öwrüp, yzyna gaçanda, doganlaryň ulusyna pete-pet