LatinEach bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Göreş - 03
Total number of words is 3758
Total number of unique words is 1951
32.8 of words are in the 2000 most common words
46.8 of words are in the 5000 most common words
54.8 of words are in the 8000 most common words
Tejene ugraýyn – diýdi.
Ol ertesi ak erkege münüp ugranda, Şirini ýanyna çagyrdy-da:
– Töwerekde etir-titir adam görseň, ogluňy ýorganyň arasynda gizlegin, özüne-de aýt, taýy şöwre äkidende, uzaga gitmesin!
Taýy ýyndamdyr, bir del adam görse, gaçsyn – diýip, Nazar
pugta tabşyrdy.
***
Nazar ak düýäniň üstünde öňin-yzyn ýaýkanyp, gidip barýar.
«Gyrmyzy dony, ketenini una çalyşsam, bize geljek hasyla çenli ýeter. Doganlarymyňam Hywa giden kireýi wagtynda berlip durulsa, olaram aç bolmazdy. Men biraz bugdaý, arpa al34
sam. . . baýyrlaryň ýüzünde düme-de ekilýän eken. Bu ýurt Gyzganly diýseň gyzganly, gyzgandan başga zat bu ýerde gögerjegem däl. Horlana-horlana bir gyşy geçirdik. Birazajyk daýhançylyk etmeseg-ä, hor ýaşarys. Men Hanguly aga bilen sözleşeýin.
Gowşuda göçüp baraýsak, nähili bolarka? Öçlülerimizem gan
alman dynmaz. Nurberdi agamyz-a ýaraşmak hakynda agzady.
Ýaraşmak üçin ummasyz baýlyk gerek. Nurberdiniň zady kän.
Azyndan otuz-kyrk erkegi Hywa söwda gatnaýar. «Gan hemmä
deň, ýaraşyk üçin deňem çykaralyň!» diýer. Ýedi doganyň, ählimiziň zadymyzy, öý goşlarymyzam ýygnamyzda, gan ujundan
berilmeli zadyň ýüzünden birine-de ýetjek däl. . . »
Şular ýaly pikirler bilen, garaňky mazaly gatlyşanda, Nazar
Tejen obalarynyň arasyna girip başlady. «Haýsy öýe myhman
bolmaly? Häk, Hanguly ýaly bir gowy adam duşaýsa. Hol çeträkdäki öýe baraýyn. Mal-garasam bar. Türkmeniň haýsy öýüne
baraňda-da, myhman alynýandyr. . . » diýip pikirlendi-de, şol
öýe bardy. Ýatakda düýeden düşende bir garyp ýigit gelip, myhmanyň düýesini daňyşdy. Ol Nazaryň ädigine, hywa donuň,
üstünden geýnen agar çäkmenine seredip, «Bu myhman garyp
adam-a däl» diýip pikirlendi-de, «Hol, ak öýe baryberiň, Akmyrat aga dagy bardyr!» diýip, ak öýi salgy berdi.
Nazar «Akmyrat, Akmyrat. . . biziň öçlimiz-ä däldir-dä hernä?! Olar her ýyl ýazyň başyndan Tejene gawun iýmäge, mal
bakmaga, galla alyp gitmäge gelip, tä güýzüň ahyryna çenlem
bolýandyrlar. Şolarmyka? Öz ajalymyň üstüne geläýdimmikäm?
Äý, türkmende Akmyrat atly gytmy? Gel, baraýyn-la!..»
Nazar göwnüni bire baglady, salam berip, ýagty öýe girdi.
– Waleýkim essalam, geleweriň! – diýip, Akmyrat başyny
galdyrandan, içerik gireniň Nazardygyny – öz gandarydygyny
tanady. Italmaz bilen Annaly ýerinden galanda, Akmyrat sag
elini galdyrdy?
– Taňry myhmany gapyňdan gelende, her kimem bolsa degilýän däldir– diýip, olara oturmaga yşarat etdi. – Kelew! – diýip,
ol birini çagyrdy. Hälki düýe daňşan hyzmatkär ýigit gapydan
gelende – Bar, myhmany çatma äkit, çaý-çörek, gawun ber. Goý,
şol çatmada ýatybersin! – diýdi.
35
Haýran galyp, sag elini goltugyna sokup, dim-dik duran
Nazar:
– Baý, aga, arkaýyn ýatybereýinmi ýa gideýinmi? – diýip
sorady.
– Bar, bar, gözüme gorünme! Ýatyber!
Nazar derrew yzyna öwrülip daş çykdy. Kelewiň yzyna düşüp, çatma bardy. «Ýatsammykam, ýatmasammykam, gaçyp
gidibersemmikäm? Myhmany öldüräýerlermikä? Il gürrüňinden çekinerler. Italmazda-ha ynsap ýokdur. . . »
– Ynha, otur şu ýerde, häzir men çaý, nahar getireýin! – diýip,
Kelew çykyp gitdi.
Çatmanyň içi garaňkyrak. Aýyň ýagtysy daşaryny ýagtyldýar. Daşardan geljek adam eli gylyçlam gelse, atylýan ýaraglam
gelse, Nazara görünjek. Çatmanyň daşyndan aýlanyp, birden
çatma urup girse, onda-da iki tarapa deňlik däl. Elbetde, Nazar
üçin amatly. «Gije çatmany otlaýsalar?!» Nazar sapançasynyň
sapyny tutup, mojuk pikirlere batyp otyrdy.
Myhmanyň gandardygyny, Akmyrat, Italmaz dagynyň öçlüdigini Kelew aňan bolmaga çemeli, ol çatma sessiz gelmäge
gorkup, aňyrdan aýaklaryny tapyrdadyp:
– Myhman, men-ä ilki nahar getirýändirin – diýip, öz gelýänini duýdurdy.
Kelewiň bu häsiýetini Nazar ýaman görmedi. Ýalňyşyp, birden Kelewi atyp goýbermezlik üçin, ol oňat. Ýöne welin Kelewe
öýkünip, Italmazyňam, Annalyňam gapydan geläýmegi ähtimal.
Nazar Kelewiň aýagynyň tapyrdysyny hem onuň sesini bilmäge
çalyşdy.
Kelew bir çanak dograma çorbasyny Nazaryň öňünde goýdy.
– Alyberiň
– Geliň, bile iýeliň-le!
– Haýal etmän, iýiberiň, biz ýaňyja iýdik.
Nazar elini ýuwup, nahar iýmäge başlady. Naharyň sowandygyny görüp:
– Agyzdan galan nahar bolmaga çemeli? – diýdi.
– Ikimize şonam berseler razy bolaýmalydyr. Akmyrat gaty
gysganç – diýip, hyzmatkär zeýrendi. – «Zähmet hakyň!» diýip,
36
Akmyrat maňa köp pul berdi. Bir mollaçar ýigit bardy. Ýaňky pullary oňa görkezdim weli, «Bu pullaryň Kereniň çykaran
pullary, ol pul ýatdy. Kerenem gaçyp gitdi. Bu pullary yzyna gaýtaryp, hojaýynyňa beräý, mundan pul bolmaz. . . » diýdi. Soňam
ol «Bolşewik-menşewigiň urşy eýýäm Çärjewe gelipdir. Kagyz
pul berse almagyn, gyran berse alaýgyn. . . » diýip, köp gürrüň
edip berdi. Häzirem baýlar menşewiklere kömek bermäge adam
ýygnaýarmyş. Hakyna tutýarlarmyş. Edil Akmyratlaryň öýünde
şeýle gürrüň boldy. Men häzir gaplary ýygnaýyn, çaý getirip
bereýin – diýip Kelew çykyp gitdi.
Nazar çatmada oturan ýerinden «Kelew, bäri gel!» diýen sesi
eşitdi. «Italmazyň sesi bolsa gerek» diýip, Nazar çen etdi. Olaryň
soňky hümürdileri eşidilmedi. «Italmaz dagy bir zad-a etjek
bolýarlar. Men-ä şolaryň elinden it ölen ýaly öläýmen. . . »
Kelew bir gawun bilen bir çäýnek çaý getirip, Nazaryň çatmasynda oturdy. Nazar pyşyrdap ondan:
– Italmaz ýaňy seni çagyryp, näme diýdi? – diýip sorady.
– «Ertirden soň çaý berip, gün doganda myhmany ugrat, Özüniňem haýsy ýana, nirä gitjegini osmakladyp bil» diýip, maňa
berk tabşyrdy. Myhman, sizem bir garyp ýigit bolmagyňyza
çemeli. Italmazyň-a sizde kasdy bar bolarly. Myhman «haýsy
ýana gitjek» diýip, men oňa jogap bereýin?
–«Myhman Tejen bazaryna söwda etmäge barýar» diýip, Italmaza habar beräý. Özüňem edil Italmazyň diýen wagtynda meni
turzup, ugratgyn – diýip, Nazar ol hyzmatkäre tabşyrdy.
– Näme, siziň onuň bilen uruşmak hyýalyňyz barmy?
– Äý, gaçybam gün görmek bolmaz.
– Italmazyň ýeke özi däl, olar köpçülik, sizi köpläp horlarlar.
– Zyýany ýok, başa gelenini görübermeli bolar-da. Hany, indi
ýataly – diýip, Nazar gyşardy.
– Men daşarda ýatjak, sizdir öýdüp, Italmaz meni çişläýmesin
– diýip, hyzmatkär çatmanyň daş işiginde gyşardy.
Myhmanam, Kelewem derrew uka gitdi.
Nazar ukudan oýanyp, usul bilen çatmanyň töweregine göz
aýlady. Hiç kim ýok. Aý öýle ýerine aýlanypdyr. Nazar usul
bilen baryp erkegini howutlady, üstüne mündi-de, ilerik – Tejen
37
bazaryna tarap däl-de, göni günbatara, Gowşut obasyna tarap
sürdi. Obanyň içinden barýarka-da, obadan mazaly saýlanýança-da töweregine, soňabaka yzyna seredip, öçlüleriniň çykaýaryna, ýa yzyndan kowaýaryna garaşyp, ätiýaçly gitdi.
38
5
ÝARAYK
Nazar pälwanlaryň üçüsi bilenem duşuşdy. Onuň gelenine dostlarynyň bary begendi. Bu gezek Motduk pälwan sowüş edip
çagyrdy. Öý eýesiniň garyndaşlaram, pälwanlaryň dostlarynyň
bir toparam ýygnandy. Nahardan soň çaý başynda Hanguly
gürrüňe başlady. Ol:
– Uruş Mara geldi. . . – diýeninden, Nazar sorag bilen Hangulynyň sözüni ýoldy.
– Ol nähili uruş? Kim bilen kim uruşýar?
Pälwanlar gülüşdiler.
– Be, şonam bileňokmy?
– Bu wagta çenli nirede bolduň?
– Piliň gulagynda ukladyňmy?
Gürrüňler ýatyşandan soň, Hanguly başdan, öz düşünişine
görä, nähili urşuň gidýändigini, kim bilen kimiň uruşýandygyny,
özleriniňem gum içi bilen frontdan geçip, gyzyllara goşuljakdygyny, aklar bilen uruşjakdyklaryny birin-birin düşnükli edip,
Ýedinazara gürrüň berdi. Düşündirip-düşündirip, iň soňunda
Nazara:
– Edil wagtynda geldiň, bileje gideli, şu oturan ýigitleri görýärmiň? Bary gyzyllara goşulyp, aklar bilen uruşmaga gidýär.
Nazar dost, gideli! – diýdi.
– Meniň uly agam urşup, bir adam öldürdi, şonuň üçin ähli
neberämiz bilen ýer-ýesir bolup ýörüs. Men adama ýarag çenemen. Özümiňem, ähli doganlarymyňam çagalary aç otyrlar. Bir
köýneklik keteni bilen şol göreşip alan donumy una çalyşmaga
geldim. . .
– Onuň ýaly bolsa Tejene gitmeli ekeniň – diýip, biri Nazaryň
39
sözüni ýoldy.
Nazar Tejene baranynam, Akmyratlarda ýatanynam, daňdan
gaçyp gaýdanynam aýtdy.
– Sizi hossar bilip, size tutunyp geldim! – diýip, dostlaryna
seretdi.
– Men ýarty halta bugdaý ununy berip biljek, özümize-de
geljek hasyla ýeter ýaly iýerlik galýar – diýip, ilki Motduk pälwan
öz eçilip biljegini aýtdy.
– Men bir halta jöwen ununy berip biljek, ýöne welin her
kim hasaplap, berip biljegini aýtmaly, soň özi aç galaýmaly däl –
diýip, Hanguly ýoldaşlaryna tabşyrdy.
Şeýdip her kim özünden artaýjak ununy bir batmandan, ýarym batmandan, on-on bäş gadakdan ýygnap, Nazaryň erkegini
undan mas ýüklediler.
– Gelneje, şujagaz ketenini alyň! – diýip, Nazar Şiriniň dokan
ketenisini, Motdugyň aýalyna uzatdy.
– Ýok, Nazar jan, alman, bu wagt siz ýaramaz güne düşüpsiňiz, ol keteni ýene bir derdiňize ýarar – diýip, Motduk pälwanyň
aýaly almady.
Şol günüň ertesi Nazar Gyzganly obasyna tarap gaýtdy, pälwanlaram öz dogan-garyndaşlary, dost-ýarlary bilen topar atly
bolup, gyzyllara goşulmaga gitdiler.
***
Nazar öýlerine gelip, haýran galdy. Oba göçüpdir. Öz öýi bilen
Altybaýyň hem Bäşimiň çatmalary galypdyr.
– Nazar kakam geldi! – diýip, Aýna oňa tarap ylgady. Kakajanam ylgap daş çykdy:
– Seniň öwredişiň ýaly, şöwürden gaýdanymda taýymy çapdyrýaryn.
Şirin çykyp salamlaşdy.
–«Urşuň öňünden sowulmaly, aklaryň garakçylary ýolunda
bir zat görseler, talaýarmyşlar. . . » diýip, ähli oba gaçyp, guma
gitdi. Bäşim bilen Altybaý seniň geleriňe garaşdy, olaryň ça40
galarynyň uluraklary Dörtguly dagy bilen Nurberdi kakaňlara
goşulyp gitdi – diýip, Şirin bolan zatlary gürrüň berdi.
Nazaram öýden gerek zatlaryny düýesine ýükläp, Altybaý
bilen Bäşimiň kiçijik çagalarynam mündürdi-de, guma tarap ýola
düşdi.
Şirin özüniň göwreliligine bakman, Aýnanyň gapdaly bilen
pyýada gitdi.
Nazar dagy Gulmanyň oýuna baryp, Nurberdileriň gapdalragyndan ýurt tutundylar. Doganlar üýşüp, sözenden-sazakdan
uly çatma gurundylar. Nazaryň, beýleki doganlaryň her haýsynyň uny, hurşy bar. Ýedi dogan, ähli çagalary bilen bir gazandan
nahar iýdiler.
Bir gün Nazaryň ýeke özi pyýadalap Gyzganly obasyna gaýtdy.
Oba gum-gukluk, guma äkidilmedik öýler, çatmalar, gugaryp
dur. Adam-gara ýok. Nazar öz öýüne gelse, Şiriniň towuklary
ösüp gelýän otlaryň arasynda ýaýnaşyp ýör. Maýsalar ülpüldeşip otyr. «Aklar biziň obamyzdan sowa geçipdirler» diýip, Nazar
pikirlendi.
Nazar obanyň içine ser saldy. Bir gara öýden garryja adam
çykdy. Nazar salam berip, onuň ýanyna bardy. Garryja, ak
sakgally adam amanlyk-saglyk soraşdy.
– Siz, oglum, kim bolarsyňyz? Nireden gelip, nirä barýarsyňyz? – diýip, ýaşuly Nazardan sorady.
– Atam, men şu obaly. Oba aýlanaýyn diýip, gumdan – Gulmanyň oýundan geldim.
– Oňat edipsiňiz, şu obaly bolsaňyz, kimlerden borsuňyz?
– Men Nurberdi söwdagäriň inisi.
– Hä, Nurberdi baýyň inisi diýseňizläň! Onda siz gandarlardan-da. Bolýar, oglum. Düýn iki sany atly gelip, «Uruş Kakadan
aňry geçdi. Gaçyp gidenler öz obalaryna arkaýyn gelibersinler»
diýip gitdiler. Siz tizräk gaýdyp, oba adamlaryna «Indi gelibermeli» diýip habar ediň!
– Bolýar, atam, häzir gideýin. Näme kemçiligiňiz bar? Biziň
ketegimizde towuk, ýumurtga-ha kän eken. Getirip bereýinmi?
– diýip, Nazar sorady.
41
– Ýok oglum, kem zadym ýok. Siz tizräk guma gidiň, goý,
adamlar obalaryna gelsinler. Meniňem oglum, agtyjaklarym
gitdi, şolary göresim gelýär – diýip, goja Nazary gyssady.
Nazar bu habara begenip, şol gün yzyna gaýtdy. Uzyn gije
ýol ýöräp, daňdanlar Gulmanyň oýuna ýetip barýarka, bärik
oba tarap gelýän göçler öňünden çykyp başlady. Nazar soraşyp
görse, «Oba göçübermeli, uruş eýýäm Aşgabatdanam günbatara
geçdi» diýip, gyzyllaryň atlylary guma gaçanlara eýýäm habar
beren ekenler.
Nazar öýüne barsa, Nurberdi öýlerini düýä ýükläp başlapdyr. Şunluk bilen, Nazaram öz doganlary bilen ýene Gyzganly
obasyna sag-aman gaýdyp geldi.
Iki ýaşytdaş – Bäşimiň gyzjagazy Gytja bilen Aýna kireýne Nurberdileriň halysyny dokamaga girişdiler, doganlar onuň
hyzmatynda boldular.
***
Bir agşam agalary «Nurberdi çagyrýar» diýip, Nazaram alyp
gitdiler.
Giň öýdäki ojagyň başynda, ullakan çaý taňňyryň üstünde
aýnaly çyra ýanyp dur. Ortaradaky eňsi halynyň üstünde Nurberdi güberilip otyr, gapdalynda, ojakbaşynyň üstünde onuň
söwda şärigi Amanguly çaý içip otyr. Gap böwürde Nurberdiniň
goşa alkymly, baýry aýaly çaýa seredýär.
Doganlar, doganoglanlar ýygnanyşdy. Her kim orun tapan
ýerinde oturdy.
Nazar iň soňunda salam berip öýe girdi. Ol doganlarynyň
arasynda özüni oňarýany bolansoň, oňa Amanguly baýyň golaýyndan ýer berdiler.
Nurberdi:
– Garyndaşlar, biziň bu bolşumyz bolanok – diýip, söze başlady. – Niräk barsak, biziň adymyz gandar.
Biziň şujagaz obamyza gandarlaryň obasy diýýärler. Biz köpçülige barsak, biziň gelenimizi halanoklar. . . Meniň özümiňem
42
janym suw üstünde, ýeke çykmaga gorkýaryn. Ondan soňam
men baýrak, atlyrak bolanym üçin öçlüleriň gözleri mendemikä-de diýiberýän. Nähilem bolsa, men allatagalanyň yrsgally,
döwletli ýaradan adamsy, hudaýa şükür, hor ýaşamok, emma
meniň ähli dogan-garyndaşlarym, inilerim işsiz, ýersiz-suwsuz,
aç-ýalaňaç ýaşaýarlar. Agam Nurmyradyň ogullarynyň arasynda öz gününi itenek-çomanak süýräp bilýäni Allan bilen Nazar.
Başgalary bir döwüm çörege zar. «Nan atly, men pyýada» diýenler. Gündeki iýjek nanyny gözläp ýörmeli. Un diläp, nan diläp
bizem halys irizdiler. Men olary kerwene hyzmatkär edip, näçe
gezek Hywa iberdim. Indi ol tarapa kerwen ibermegem kynaldy.
Ýol urýarlar, talaňçylar köpeldi. Tutlygalada bolsa biziň ýerimiz
bar, suwumyz bar. Ol ýerlerimizi özümiz ekip ýörsek, hiç birimiz
beýle aç, hor boljak däl. Emma ol mülkümizdenem irişdämiz
üzüldi. Ýarpasyna ekdirýäs. Biz Amanguly söwdagär ikimiz
oturyp, siziň aladaňyzy edip, ýagdaýlar hakda pikirleşdik. Nähilem bolsa, biz tapanymyzdan hun tölejek bolmaly. Akmyratlar
bilen ýaraşmagyň aladasyny etmeli. Ony hun almaga razy etjek
bolmaly. . .
– Oňa ýetesi näme bar, Nurberdi kaka, özüň bir ugruna çykaweri! – diýip, doganlaryň iň ulusy Allan ýalbardy.
Öýde dymşyk boldy. «Nebsiniň eşegi Akmyrat razy bolaýanda-da, Italmaz bilen Annaly razy bolmaz. . . » diýip, Nazar
öz ýanyndan pikir edýärdi. Edil Nazaryň pikirini bilen ýaly,
Nurberdi:
– Olary razy etmek gaty kyndyr – diýdi. Akmyrat seniň
hunuňa-punuňa, malyňa, ýer-suwuňa zar däl. Ylaýta-da Italmaz
bilen Annaly hun almaga razy bolmaz. Olaryň ikisem özlerine
göwünleri ýetýän, gözsüz batyr adamlar. Olar gan alman, hun
almany özlerine uly namys bilerler.
– Şuny-ha bildiň, Nurberdi kaka! – diýip, Allan ýene gygyrdy.
– Bu meselede Amanguly baý bize uly kömek berip biler.
Amanguly baý Şemsetdin ahun bilen sylaşýar. Şemsetdin ahuny
razy edip bolsa, ony töwellaçy edip, Akmyratlaryň üstüne iberip
bilsek, onda iş düzeler – diýip, Nurberdi inilerine seretdi.
– Belki, düzeläýedi-dä – diýip, Allan uludan dem aldy.
43
Allan ýedi doganyň iň ulusy. Ol ýedi doganyňam adyndan
dileg edýärdi. Özünden uly dogany otyrka, kiçileriň gürlemäge
kän bir hakam ýokdy.
– Ertir Amanguly baý ikimiz Şemsetdin ahunyň üstüne gitjek.
Tutlygalaňam, Daşlygalaňam – bu töwerekdäki ähli galalaryň
ilaty Şemsetdin ahunyň sözünden çykyp bilmez. Ertir men ol
gurbany gitdigime uly haly sowgadam eltip berjek. Hun tölemegem aňsat zat däldir. Bizi ýerden-suwdan, maldan-başdan
çykarar. Oglanlar, siz nähili görýäňiz?
– Biz gaty razy, Nurberdi kaka! – diýip, hemme doganlaryň
adyndan Allan razyçylygyny, minnetdarlygyny aýtdy.
Nazar öýüne gaýdyp gelýärkä, erkegini, torumly düýesini,
gunan çykyp ýören taýyny bermeli boljakdygy barada pikirlendi.
Nazar öýe gelip, hiç kime eşitdirmän, ýaňky maslahatda
bolan gürrüňleri birin-birin Şirine aýdyp berdi.
– Wah, üzümlije haýatymyza baryp, arkaýyn ýaýnap gezsek,
üzüm iýsek. Haýatymyzyň gyrasyndaky tutlarymyzam ullakan bolandyr. Aýna jan ikimiz gurçuk tutarys, tara dokabam
ekleneris. . . – diýip, Şirin begendi.
***
Nurberdi orta ýaşan adamam bolsa, gyrmyzy don geýdi, bilini
ýörite dokalan tirme guşak bilen guşap, altyn gynly, şirmaýy
saply jöwher pyçagam guşagyna gysdyrdy. Gyny bezegli egri
gylyjyny dakyndy. goltugyna altatary saldy, haýbatly dürre gamçysyny alyp, daş çykdy. Bu wagtlar Allanam özüne wagtlaýyn
berlen gorra ýabyny münüp, Nurberdi kakasy üçin kümüş şaýlar bilen bezelen dor ýorganam taýýar saklap durdy. Nurberdi
semizem bolsa, dor ýorganyň üzeňňisine basyp, ýeňillik bilen
atlandy.
Iň öňde Amanguly baý, onuň yz ýanynda Nurberdi baý, iň
yzda-da Allan – üç atly bolup, Şemsetdin ahunlara tarap sürdüler.
Gara baga basyrylyp oturan ullakan oba. Metjidiň ak mina44
rasy baglaryň ýokarsyndan, ýylan kömeleginiň gyrtyjyň içinden
saýlanyşy ýaly saýlanyp, güberilip görünýär. Erikmi, tut agaçlary üstüne abanyşyp duran kölegeli dar köçe bilen aýlanyp, üç atly
obanyň ortasyna aralaşyp ugrady. Atlylar on ganat uly öýli, owadan ak jaýly howla girip başlanyndan, bir hyzmatkär Amanguly
baýyň gara atyny tutdy. Allan öz ýabysyndan böküp düşdi-de,
Nurberdiniň ýorgasynyň uýanyndan tutdy. Myhmanlary molla sypat geýnüwliräk, orta ýaşan peşeneli bir adam garşy alyp,
eýwanly tamyň dalanynda oturtdy.
– Ahun hezretleriniň ýanynda adam bar, biraz garaşmaly
bolarsyňyz! – diýip, uly ak öýe tarap gitdi-de, derrew elleri çäýnek-käseli gelip, myhmanlaryň oňünde çaý goýdy, hoşamaýlyk
bilen:
– Içiberiň, eziz myhmanlar! – diýdi-de, öz akja keçesiniň
üstünde oturyp, galyň bir kitaby okamaga başlady.
Myhmanlar ol kitap okaýan adamy «Ahunyň sopusy bolsa gerek» diýip çen etdiler-de, çaýlaryny içmäge başladylar. Onýança
olaryň öňüne saçak, çala eredilen alaçaly ýag geldi. Myhmanlar
göwünli-göwünsiz az-kem nan iýip, ýaňky sopa «omyn edip ber»
diýip, ýüz tutdular.
Özüne uly okumyş diýdirjek bolup, ol sopy Gurhanyň uzyn
süreleriniň birini haýbatly ses bilen bogazynda gaýnadyp, uzak
wagtlap okady. Sopynyň yzy bilen myhmanlaram, ellerini ýüzlerine sylyp, töwir galdyrdylar.
Myhmanlar ýedi doganyň hem onuň gandüşer garyndaşlarynyň nähili zatlary hun ujundan berip biljekleri hakda ýuwaş
ses bilen ýene özara maslahatlaşmaga başladylar.
Jaýyň içinden iki sany geýnüwli, peşeneli gartaňrak adam
çykdy. Amanguly bilen Nurberdi dik turup, olar bilen görüşdiler.
Sopy Amanguly dagyny alyp, ahunyň jaýyna tarap ugrady.
Jaýyň içine girdiler, jaýyň içi garaňkyrak, penjireleri kiçiräk eken.
Soň içki bir jaýa girdiler, ol has garaňkyrak. Onuň penjireleri
ýaňky daşky tamyňky ýaly kiçi, emma aýnalaram ýaşyl-gögräk
reňkde reňklenen. Aýnanyň daş ýüzünden biri seredäýende-de,
içi görünjek däl.
Içki jaýyň töründe ýelek düşekçäniň üstünde ak geýimli, ak-a45
la halatly ahun çöküne düşüp, ullakan kitaba seredip otyr. Ahunyň sakgaly agaranam bolsa, ýüzi edil bäbegiň ýüzi ýaly näzik
görünýär.
Ilki Amanguly, onuň yzyndan Nurberdi baryp, ahun bilen
örän salyhatly görüşdiler. Ahunyň eli bilen görkezen ýerinde
edep bilen çöke düşüp oturdylar. Uzak wagtlap amanlyk-saglyk soraşdylar. Ahyry ahun olaryň näme iş bilen gelendiklerini
aýtmaga ýol açdy.
Amanguly bolşy ýaly edip, biruçdan gürrüň berdi. Nepis
eňsi halynam ahunyň ýeňse gapdalragyna ýarym ýazgynrak edip
atdy. Ahun bilmediksirän bolup, gözüniň gytagy bilen halyny
synlady.
Amanguly iň soňunda ahuna näme üçin gelendiklerini aýtdy. Hun üçin näçeräk, nähiliräk zat berip biljekdiklerine çenli
birin-birin habar berdi.
Ahun biraz dymyp oturdy. Pikir etdi. Ahyry sözledi:
– Amanguly baý, siziň ýumşuňyzy bitirmeli bolar. Nurberdi
baýyňam siziň söwda şärikleriňizdigini, eli açyk, gowy adamdygyny eşidýäris. Akmyrat nebsewür adamdyr. Belki, allatagala
onuň kalbyna rehim beraýedi-dä.
Ahun sözüniň ahyrynda indiki juma güni Tutlygala obasyna
gitjekdigini, nähili habar bilen barjagyny oba işanlaryna, kethudalaryna hem Akmyrat baýlara duýdurjakdygyny aýtdy. Amanguly baýam Nurberdi baýyň neberesi tarapyndan wekil bolup
barmaga boýun boldy.
Amanguly bilen Nurberdi ahundan örän razy hem köp minnetdar bolup, iki bükülip, hoşlaşyp çykyp gaýtdylar.
***
Şemsetdin ahunyň gandarlary ýaraşdyrmaga gitjekdigi hakyndaky habar Gyzganly obasyna ýaýrady.
– Äý, ahun gitse, düzeder-le.
– Ýaraşaýbilsedirler.
– Birtopar garyp pahyrlar öz ýer-suwlarynyň üstüne arkaýyn
46
baraýbilsedir.
Gyzganlynyň ilaty gandarlar ýaraşdyryljakmyş diýen gürrüňe begendi.
Agşamara Aýna dokmadan ýadap, öýlerine gelende, Şiriniň
uzyn boýuna bökdi:
– Gelneje jan, bir täze habar eşitdim. Geçen anna güni uly
ahun bizi ýaraşdyrmaga gidenmiş. «Ahun giden bolsa, hökman
ýaraşdyrar» diýip, her kim gaty ynamly aýdýar.
– Belki, hudaý, ýaraşdyraýady-da! Öz obamyza baryp, bizem
bir arkaýyn gezäýedik-dä. . .
Gelni bilen jigisiniň şatlykly gürrüňlerini Nazar ojagyň başynda ýüzüni sallap diňläp otyrdy.
– Nazar kaka, sen näme ýüzüňi sallap otyrsyň? – diýip, Aýna
geňirgenip sorady.
– Sen näme, ýaraşyljagyna gynanýarmyň, näme beýle gaýgyly görünýäň? – diýip, Şirinem sorady.
Onýança bir adamyň gapyda «hyh, çök!» diýýän sesi eşidildi,
Nazar daş çykdy. Nazaryň:
– Oraz aga, salawmaleýkim! – diýen sözüni Şirin eşidip,
daşaryk ylgady.
– Kaka, salamälik! Ejemem gurgunmy? Jigilerim nähili?
Hemmesi gurgunmy? – Şiriniň soragy gutarar ýaly däl.
Oraz bilen Nazar düýäniň üstünden iki halta un, bir bogdak
kişmiş düşürdiler.
Öýe gelip oturansoňlar, Oraz:
– Bäbejigiňiziň bolanyny eşitdik, ýaşy uzyn bolsun, hernä,
berildigi bolsun! Şirin jan, ejeň, jigileriň köp salam aýtdylar.
Ýegdäne hem esgeri üzümiňizi serip, kişmiş etdim, halyly, akşekerek, göksuwly, dagtokga. . . ýaly üzümleri ak otlynyň geçýän
wagty onuň duralgasyna eltip satdym. Ine, olaryň puly. Arpa
bugdaýlaryňyzy orup-döwüp, un edip getirdim. . . – diýdi.
Oraz çaý içýänçä, oba hakynda bir topar gürrüň etdi. Gaýtjak
bolanda, ýaraşyk üçin ahun bilen Amangulynyň barşyny, olaryň
Akmyratlar bilen eden gürrüňlerinden il agzyndan eşidenlerini
aýtdy. Iň soňundanam:
– Akmyratlar ahunyň töwellasyny alman goýberip bilmändir47
ler. Ýaraşyk bolan bolmaga çemeli – diýip, Oraz birhili sägindi.
– Men ýaraşyk barada eşidenimden soň, siz Tutlygala göçmeli
bolarsyňyz öýdüp, bu unlary getirmejek boldum. Soňam pikirlendim. «Huny agyr görüp, Nurberdi razy bolmasa, bilip
bolmaz» diýdim-de, unuňyzam, kişmişiňizem getiräýdim. Eger
ýaraşyk bilen razylaşyp, Tutlygala göçmeli bolsaňyz, men ýene
düýeli geler-de, iki-üç gatnaýaryn. Ýagşy, hoş sag boluň, rugsat
bolsa, men indi oba tarap gymyldaýyn.
Oraz hoşlaşyp çykyp ugranda, Nazaram, Kakajanam, Şirinem, Aýna-da daş çykdylar, myhmany ugratdylar. Oraz düýesine münmän idip ugranyndan, onuň bir gürrüňiniň bardygyny
aňyp, Nazaram onuň bilen bile ýöräberdi.
– Gan ujundan az zad-a berilýän däldir, han ogul. Hol, ogşugyňy maňa berip goýber, soň sorasalar «Oraz aga satdym ýa
«una çalyşdym» diýäý – diýip, Oraz giýewsine akyl öwretdi.
– Bolýar, Oraz aga, al-da gidiber – diýip, Nazar, hol, öňdäki
otlap ýören ogşugy görkezdi.
– Han ogul, söwda-ha aňsat däldir. Nurberdi baý gysgançdyr,
oňly zat bermän «adam öldürenler olar» diýip, ähli agramy siziň
başyňyza atar. . . – diýip, Oraz giýewsi bilen hoşlaşyp, ogşugam
alyp gitdi.
48
6
HUN
Agşamara Nurberdi ähli garyndaşlaryny öýüne çagyrdy. Ýedi
doganyň ýedisem gelip, gapynyň agzyna golaýrak ýerde ýerleşdi.
Ortada güberilip öý eýesi otyrdy.
– Ine, garyndaşlar, Amanguly baý Şemsetdin ahuny alyp,
Tutlygala ýörite biziň ýumşumyz üçin gitdi, bizi gan bergisinden
çykaryp, öçlülerimiz bilen bizi ýaraşdyrybam geldi. Şonuň üçin
Amanguly baý sag bolsun! – diýip, Nurberdi onuň egnine ýalpyldap duran täze hywa donuny atdy. – «Bizi ýaraşdyr» diýip,
ahun agamyza bir oňat eňsi beripdim. Ýene gidip, onuň haladyny ýetirerin hem sag bolsun aýdaryn. Hun bermek diýenleri
aňsat zat däl. Gan eden meniň agamyň ogly bolany üçin Nurmyradyň kyrk dokuz dakyga suwy bilen bäş tanap ýerini, bir
düýe alber çaýyny, onuň üstesine-de iki uly gyz, bir at, bäş düýe
berilmeli edilipdir. Ahun, Amanguly baý, Tutlygala obasynyň
ähli molla-işanlary, kethudalary üýşüp, zordan Akmyrady hem
onuň garyndaşlaryny göwnedipdirler. «Ähli halk razy bolandan
soň, biziň etjek işimiz ýok, kör bolup bizem razy bolmaly bolduk,
emma saýlap olaryň birini kakmasak, içimiz sowamaz» diýip,
Italmaz bilen Annaly galmagal turzan eken.
Nurberdiniň bu gürrüňlerini eşidip, garyndaşlaryň bary pikire batdy. Birinden ses çykanok.
– Bir ýük çaýy düýesi bilen özüm bererin, ony siz gaýgy etmäň, eger ýetişen gyzym bolsa, onam ýüzümi çytman bererdim,
ýöne mende ol ýok. Galan zatlary, oglanlar, özüňiz gaýrat ediň!
– diýip, öý eýesi ýedi dogana seretdi.
– Meniň-ä bir erkegim bar, başga zadym ýok, şonam berýän –
diýip, Allan gepledi.
49
Allandan kiçi Sapar bilen Amanam her haýsy öz erkegini
berjekdiklerini aýtdy. Ikisiniňem gyzy ýokdy, bassaş-bassaşja
ogullary bardy.
– Meniň-ä malymam ýok, gyzymam, oglanlarymam ýaş, gündeki iýjek nanymyzam Nazar jandan karz alyp gelýäs– diýip,
Dörtguly ýüzüni aşak sallady, ýene dymyşyk başlandy. Ahyry
öý eýesi:
– Ýene kimiň nämesi bar? Kim näme berip biljek? – diýip
galan doganlaryň ýüzüne seretdi.
– Meniň ýagdaýym Dörtgulynyňky ýaly, bize-de Nazar jan
kömek edýär, hernä inimiziň ýaşy uzyn bolsun, tapanyny biz
bilen paýlaşyp otyr. Bir gyzjagazym bar, galanlary kileň oglan.
Ol gyzam ejizje, ýaňy on üç ýaşyna gitdi – diýip, Bäşimem başyny
aşak saldy.
Öý eýesiniň gapböwürde oturan goşa alkymly baýry aýaly:
– Gytja jan, tüweleme, uly gyz bolupdyr-la, dokmamyzam
örän gowy dokaýar. Akmyratlar ony bir gyzyň deregine gaty
alar – diýip, ärine seretdi.
– Äý, ol entek on üçüne gitdi. . .
– Ýaş hakynda gürrüň ýok – diýip, öý eýesi Bäşimiň sözüni
batly ses bilen böldi. – Hany, Alty, sen näme berip biljek?
– Nurberdi kaka, meniň-ä hiç zadym ýok, Nazar jan sag bolsun! Şu wagta çenli meniň çagalaryma şol garaşyk edip gelýär.
Siziň kerwenleriňiziň hyzmatyny edip alýan hakymam çagalary
eklemäge ýetenok – diýip Altybaýam ýere bakdy.
Ýene dymyşlyk başlandy. Nazar uludan dem aldy:
– Nurberdi kaka, Amanguly aga, bizi öçlülerimiz bilen ýaraşdyranyňyza köp sag boluň! Ahun aga-da sag bolsun! Meniň
köşekli bir düýäm bar, köşegini alyp galar-da, ol düýäni Dörtguly
agamyň adyndan, bäş ýaşar güýçli erkegimem Altynyň adyndan
bererin. Ine, şonluk bilen bermeli bäş düýäňiz bitýär. Ýene-de
ýaňy gunan çykan tohum atym bar. Onam bersem, at ugram
düzelýär. . .
– Berekella, Nazar jan, senden tamam şeýledi! – diýip, Nurberdi onuň sözüni ýoldy. – Ýedi doganyň arasynda bir aýal
doganyňyz bar, ony, ýene Bäşimiň gyzyny bersek, gyzly işimiz50
den dynaýarys. Ondan soň öz Tutlygala obamyza arkaýyn göçüp
baryp, hiç kimden çekinmän, arkaýyn ýaýnap ýörmeli.
– Nurberdi kaka, siz meniň sözümi böldüňiz, men mal bermek hakynda gynanamok, ýöne adam, gyz berlenine, bir janyň
ýerine iki jan berlenine gynanýan – diýip, Nazar öz pikirini aýtdy.
– Ilde ýok zat däl, mal-mülküň bolmasa, gyz bermän, körem
bolarsyň! Ilde-de ýek-tük bar zat– diýip, goşalkym dymdy.
– Sen näme, şeýle ýaraşyga garşymy?! – diýip, Nurberdi
gaharly gygyrdy.
Nazar öňki ümsümligine ýuwaş jogap berdi:
– Nurberdi kaka, siz meniň kakamyň dogany, siz biziň ýaşulymyz, men siziň eden barlyşygyňyza däl diýip bilmen. Ýöne ol
garabagt gyzlar ömürboýy aglap geçer. Ine, men şoňa gynanýan.
– Siziň ähliňiz meni ýigrenýäňiz, uludan-kiçä, meniň bilen
barşyk-gelşik edeňzok! Men näme, keýpine adam öldürdimmi?
Ol entek nobaty ýetmänkä böwedi ýykyp, meniň suwumdan bir
dakyga çenlisini göz-görtele aldy. Sagatçy ýaşulularam onuň
böwedi öň ýykanyny aýtdylar. Menem gaharyma pili saldym.
Men onuň öläýjegini näbileýin? Sen «Bir janyň ýerine iki jan
bermäli, adam öldüren sen, git-de öz janyňy öçliňe ber, özüň öl!»
diýjek bolýaňmy– diýip, Allan gaharly gyzarlyp ýerinden turdy.
– Agam, sen gaharlanma-da, ýeriňde otur! – diýip, Nazar
ýene öňküsi ýaly ýuwaş gürläp başlady. – Men saňa «Adam
öldürdiň, özüň git-de öl!» diýemok. Eger bir adam gidip ölmeli bolsa, ýedi doganyň iň kiçisi, iň ýylana goýlany men, onda
ölüme ilki bilen men gitmeli. Gan ujundan berilýän gyzlaryň
nähili güzap görýänini, nähili ejirler çekýänini biz gaty gowy
bilýäris. Şonuň üçin öçlüleriň eline siziň berjek bolýan iki sany
ejiz naçaryňyzyň ýerine özüm gidäýjek.
– Özüň gidip, «Meni öldürip, ganyňyzy alyň!» diýjekmi? –
diýip Nurberdi geňirgendi.
– Hawwa, Nurberdi kaka, men özüm gidip, göni Akmyrat
baýyň aýagyna ýykyljak, «Akmyrat aga, biziň barymyzy, ýedi
doganyň ýedisinem ýedi ýyl gapyňda işlet, emma bizden iki gyz
alma!» diýip ýalbarjak – diýip, Nazar agasyna jogap berdi.
Ol ertesi ak erkege münüp ugranda, Şirini ýanyna çagyrdy-da:
– Töwerekde etir-titir adam görseň, ogluňy ýorganyň arasynda gizlegin, özüne-de aýt, taýy şöwre äkidende, uzaga gitmesin!
Taýy ýyndamdyr, bir del adam görse, gaçsyn – diýip, Nazar
pugta tabşyrdy.
***
Nazar ak düýäniň üstünde öňin-yzyn ýaýkanyp, gidip barýar.
«Gyrmyzy dony, ketenini una çalyşsam, bize geljek hasyla çenli ýeter. Doganlarymyňam Hywa giden kireýi wagtynda berlip durulsa, olaram aç bolmazdy. Men biraz bugdaý, arpa al34
sam. . . baýyrlaryň ýüzünde düme-de ekilýän eken. Bu ýurt Gyzganly diýseň gyzganly, gyzgandan başga zat bu ýerde gögerjegem däl. Horlana-horlana bir gyşy geçirdik. Birazajyk daýhançylyk etmeseg-ä, hor ýaşarys. Men Hanguly aga bilen sözleşeýin.
Gowşuda göçüp baraýsak, nähili bolarka? Öçlülerimizem gan
alman dynmaz. Nurberdi agamyz-a ýaraşmak hakynda agzady.
Ýaraşmak üçin ummasyz baýlyk gerek. Nurberdiniň zady kän.
Azyndan otuz-kyrk erkegi Hywa söwda gatnaýar. «Gan hemmä
deň, ýaraşyk üçin deňem çykaralyň!» diýer. Ýedi doganyň, ählimiziň zadymyzy, öý goşlarymyzam ýygnamyzda, gan ujundan
berilmeli zadyň ýüzünden birine-de ýetjek däl. . . »
Şular ýaly pikirler bilen, garaňky mazaly gatlyşanda, Nazar
Tejen obalarynyň arasyna girip başlady. «Haýsy öýe myhman
bolmaly? Häk, Hanguly ýaly bir gowy adam duşaýsa. Hol çeträkdäki öýe baraýyn. Mal-garasam bar. Türkmeniň haýsy öýüne
baraňda-da, myhman alynýandyr. . . » diýip pikirlendi-de, şol
öýe bardy. Ýatakda düýeden düşende bir garyp ýigit gelip, myhmanyň düýesini daňyşdy. Ol Nazaryň ädigine, hywa donuň,
üstünden geýnen agar çäkmenine seredip, «Bu myhman garyp
adam-a däl» diýip pikirlendi-de, «Hol, ak öýe baryberiň, Akmyrat aga dagy bardyr!» diýip, ak öýi salgy berdi.
Nazar «Akmyrat, Akmyrat. . . biziň öçlimiz-ä däldir-dä hernä?! Olar her ýyl ýazyň başyndan Tejene gawun iýmäge, mal
bakmaga, galla alyp gitmäge gelip, tä güýzüň ahyryna çenlem
bolýandyrlar. Şolarmyka? Öz ajalymyň üstüne geläýdimmikäm?
Äý, türkmende Akmyrat atly gytmy? Gel, baraýyn-la!..»
Nazar göwnüni bire baglady, salam berip, ýagty öýe girdi.
– Waleýkim essalam, geleweriň! – diýip, Akmyrat başyny
galdyrandan, içerik gireniň Nazardygyny – öz gandarydygyny
tanady. Italmaz bilen Annaly ýerinden galanda, Akmyrat sag
elini galdyrdy?
– Taňry myhmany gapyňdan gelende, her kimem bolsa degilýän däldir– diýip, olara oturmaga yşarat etdi. – Kelew! – diýip,
ol birini çagyrdy. Hälki düýe daňşan hyzmatkär ýigit gapydan
gelende – Bar, myhmany çatma äkit, çaý-çörek, gawun ber. Goý,
şol çatmada ýatybersin! – diýdi.
35
Haýran galyp, sag elini goltugyna sokup, dim-dik duran
Nazar:
– Baý, aga, arkaýyn ýatybereýinmi ýa gideýinmi? – diýip
sorady.
– Bar, bar, gözüme gorünme! Ýatyber!
Nazar derrew yzyna öwrülip daş çykdy. Kelewiň yzyna düşüp, çatma bardy. «Ýatsammykam, ýatmasammykam, gaçyp
gidibersemmikäm? Myhmany öldüräýerlermikä? Il gürrüňinden çekinerler. Italmazda-ha ynsap ýokdur. . . »
– Ynha, otur şu ýerde, häzir men çaý, nahar getireýin! – diýip,
Kelew çykyp gitdi.
Çatmanyň içi garaňkyrak. Aýyň ýagtysy daşaryny ýagtyldýar. Daşardan geljek adam eli gylyçlam gelse, atylýan ýaraglam
gelse, Nazara görünjek. Çatmanyň daşyndan aýlanyp, birden
çatma urup girse, onda-da iki tarapa deňlik däl. Elbetde, Nazar
üçin amatly. «Gije çatmany otlaýsalar?!» Nazar sapançasynyň
sapyny tutup, mojuk pikirlere batyp otyrdy.
Myhmanyň gandardygyny, Akmyrat, Italmaz dagynyň öçlüdigini Kelew aňan bolmaga çemeli, ol çatma sessiz gelmäge
gorkup, aňyrdan aýaklaryny tapyrdadyp:
– Myhman, men-ä ilki nahar getirýändirin – diýip, öz gelýänini duýdurdy.
Kelewiň bu häsiýetini Nazar ýaman görmedi. Ýalňyşyp, birden Kelewi atyp goýbermezlik üçin, ol oňat. Ýöne welin Kelewe
öýkünip, Italmazyňam, Annalyňam gapydan geläýmegi ähtimal.
Nazar Kelewiň aýagynyň tapyrdysyny hem onuň sesini bilmäge
çalyşdy.
Kelew bir çanak dograma çorbasyny Nazaryň öňünde goýdy.
– Alyberiň
– Geliň, bile iýeliň-le!
– Haýal etmän, iýiberiň, biz ýaňyja iýdik.
Nazar elini ýuwup, nahar iýmäge başlady. Naharyň sowandygyny görüp:
– Agyzdan galan nahar bolmaga çemeli? – diýdi.
– Ikimize şonam berseler razy bolaýmalydyr. Akmyrat gaty
gysganç – diýip, hyzmatkär zeýrendi. – «Zähmet hakyň!» diýip,
36
Akmyrat maňa köp pul berdi. Bir mollaçar ýigit bardy. Ýaňky pullary oňa görkezdim weli, «Bu pullaryň Kereniň çykaran
pullary, ol pul ýatdy. Kerenem gaçyp gitdi. Bu pullary yzyna gaýtaryp, hojaýynyňa beräý, mundan pul bolmaz. . . » diýdi. Soňam
ol «Bolşewik-menşewigiň urşy eýýäm Çärjewe gelipdir. Kagyz
pul berse almagyn, gyran berse alaýgyn. . . » diýip, köp gürrüň
edip berdi. Häzirem baýlar menşewiklere kömek bermäge adam
ýygnaýarmyş. Hakyna tutýarlarmyş. Edil Akmyratlaryň öýünde
şeýle gürrüň boldy. Men häzir gaplary ýygnaýyn, çaý getirip
bereýin – diýip Kelew çykyp gitdi.
Nazar çatmada oturan ýerinden «Kelew, bäri gel!» diýen sesi
eşitdi. «Italmazyň sesi bolsa gerek» diýip, Nazar çen etdi. Olaryň
soňky hümürdileri eşidilmedi. «Italmaz dagy bir zad-a etjek
bolýarlar. Men-ä şolaryň elinden it ölen ýaly öläýmen. . . »
Kelew bir gawun bilen bir çäýnek çaý getirip, Nazaryň çatmasynda oturdy. Nazar pyşyrdap ondan:
– Italmaz ýaňy seni çagyryp, näme diýdi? – diýip sorady.
– «Ertirden soň çaý berip, gün doganda myhmany ugrat, Özüniňem haýsy ýana, nirä gitjegini osmakladyp bil» diýip, maňa
berk tabşyrdy. Myhman, sizem bir garyp ýigit bolmagyňyza
çemeli. Italmazyň-a sizde kasdy bar bolarly. Myhman «haýsy
ýana gitjek» diýip, men oňa jogap bereýin?
–«Myhman Tejen bazaryna söwda etmäge barýar» diýip, Italmaza habar beräý. Özüňem edil Italmazyň diýen wagtynda meni
turzup, ugratgyn – diýip, Nazar ol hyzmatkäre tabşyrdy.
– Näme, siziň onuň bilen uruşmak hyýalyňyz barmy?
– Äý, gaçybam gün görmek bolmaz.
– Italmazyň ýeke özi däl, olar köpçülik, sizi köpläp horlarlar.
– Zyýany ýok, başa gelenini görübermeli bolar-da. Hany, indi
ýataly – diýip, Nazar gyşardy.
– Men daşarda ýatjak, sizdir öýdüp, Italmaz meni çişläýmesin
– diýip, hyzmatkär çatmanyň daş işiginde gyşardy.
Myhmanam, Kelewem derrew uka gitdi.
Nazar ukudan oýanyp, usul bilen çatmanyň töweregine göz
aýlady. Hiç kim ýok. Aý öýle ýerine aýlanypdyr. Nazar usul
bilen baryp erkegini howutlady, üstüne mündi-de, ilerik – Tejen
37
bazaryna tarap däl-de, göni günbatara, Gowşut obasyna tarap
sürdi. Obanyň içinden barýarka-da, obadan mazaly saýlanýança-da töweregine, soňabaka yzyna seredip, öçlüleriniň çykaýaryna, ýa yzyndan kowaýaryna garaşyp, ätiýaçly gitdi.
38
5
ÝARAYK
Nazar pälwanlaryň üçüsi bilenem duşuşdy. Onuň gelenine dostlarynyň bary begendi. Bu gezek Motduk pälwan sowüş edip
çagyrdy. Öý eýesiniň garyndaşlaram, pälwanlaryň dostlarynyň
bir toparam ýygnandy. Nahardan soň çaý başynda Hanguly
gürrüňe başlady. Ol:
– Uruş Mara geldi. . . – diýeninden, Nazar sorag bilen Hangulynyň sözüni ýoldy.
– Ol nähili uruş? Kim bilen kim uruşýar?
Pälwanlar gülüşdiler.
– Be, şonam bileňokmy?
– Bu wagta çenli nirede bolduň?
– Piliň gulagynda ukladyňmy?
Gürrüňler ýatyşandan soň, Hanguly başdan, öz düşünişine
görä, nähili urşuň gidýändigini, kim bilen kimiň uruşýandygyny,
özleriniňem gum içi bilen frontdan geçip, gyzyllara goşuljakdygyny, aklar bilen uruşjakdyklaryny birin-birin düşnükli edip,
Ýedinazara gürrüň berdi. Düşündirip-düşündirip, iň soňunda
Nazara:
– Edil wagtynda geldiň, bileje gideli, şu oturan ýigitleri görýärmiň? Bary gyzyllara goşulyp, aklar bilen uruşmaga gidýär.
Nazar dost, gideli! – diýdi.
– Meniň uly agam urşup, bir adam öldürdi, şonuň üçin ähli
neberämiz bilen ýer-ýesir bolup ýörüs. Men adama ýarag çenemen. Özümiňem, ähli doganlarymyňam çagalary aç otyrlar. Bir
köýneklik keteni bilen şol göreşip alan donumy una çalyşmaga
geldim. . .
– Onuň ýaly bolsa Tejene gitmeli ekeniň – diýip, biri Nazaryň
39
sözüni ýoldy.
Nazar Tejene baranynam, Akmyratlarda ýatanynam, daňdan
gaçyp gaýdanynam aýtdy.
– Sizi hossar bilip, size tutunyp geldim! – diýip, dostlaryna
seretdi.
– Men ýarty halta bugdaý ununy berip biljek, özümize-de
geljek hasyla ýeter ýaly iýerlik galýar – diýip, ilki Motduk pälwan
öz eçilip biljegini aýtdy.
– Men bir halta jöwen ununy berip biljek, ýöne welin her
kim hasaplap, berip biljegini aýtmaly, soň özi aç galaýmaly däl –
diýip, Hanguly ýoldaşlaryna tabşyrdy.
Şeýdip her kim özünden artaýjak ununy bir batmandan, ýarym batmandan, on-on bäş gadakdan ýygnap, Nazaryň erkegini
undan mas ýüklediler.
– Gelneje, şujagaz ketenini alyň! – diýip, Nazar Şiriniň dokan
ketenisini, Motdugyň aýalyna uzatdy.
– Ýok, Nazar jan, alman, bu wagt siz ýaramaz güne düşüpsiňiz, ol keteni ýene bir derdiňize ýarar – diýip, Motduk pälwanyň
aýaly almady.
Şol günüň ertesi Nazar Gyzganly obasyna tarap gaýtdy, pälwanlaram öz dogan-garyndaşlary, dost-ýarlary bilen topar atly
bolup, gyzyllara goşulmaga gitdiler.
***
Nazar öýlerine gelip, haýran galdy. Oba göçüpdir. Öz öýi bilen
Altybaýyň hem Bäşimiň çatmalary galypdyr.
– Nazar kakam geldi! – diýip, Aýna oňa tarap ylgady. Kakajanam ylgap daş çykdy:
– Seniň öwredişiň ýaly, şöwürden gaýdanymda taýymy çapdyrýaryn.
Şirin çykyp salamlaşdy.
–«Urşuň öňünden sowulmaly, aklaryň garakçylary ýolunda
bir zat görseler, talaýarmyşlar. . . » diýip, ähli oba gaçyp, guma
gitdi. Bäşim bilen Altybaý seniň geleriňe garaşdy, olaryň ça40
galarynyň uluraklary Dörtguly dagy bilen Nurberdi kakaňlara
goşulyp gitdi – diýip, Şirin bolan zatlary gürrüň berdi.
Nazaram öýden gerek zatlaryny düýesine ýükläp, Altybaý
bilen Bäşimiň kiçijik çagalarynam mündürdi-de, guma tarap ýola
düşdi.
Şirin özüniň göwreliligine bakman, Aýnanyň gapdaly bilen
pyýada gitdi.
Nazar dagy Gulmanyň oýuna baryp, Nurberdileriň gapdalragyndan ýurt tutundylar. Doganlar üýşüp, sözenden-sazakdan
uly çatma gurundylar. Nazaryň, beýleki doganlaryň her haýsynyň uny, hurşy bar. Ýedi dogan, ähli çagalary bilen bir gazandan
nahar iýdiler.
Bir gün Nazaryň ýeke özi pyýadalap Gyzganly obasyna gaýtdy.
Oba gum-gukluk, guma äkidilmedik öýler, çatmalar, gugaryp
dur. Adam-gara ýok. Nazar öz öýüne gelse, Şiriniň towuklary
ösüp gelýän otlaryň arasynda ýaýnaşyp ýör. Maýsalar ülpüldeşip otyr. «Aklar biziň obamyzdan sowa geçipdirler» diýip, Nazar
pikirlendi.
Nazar obanyň içine ser saldy. Bir gara öýden garryja adam
çykdy. Nazar salam berip, onuň ýanyna bardy. Garryja, ak
sakgally adam amanlyk-saglyk soraşdy.
– Siz, oglum, kim bolarsyňyz? Nireden gelip, nirä barýarsyňyz? – diýip, ýaşuly Nazardan sorady.
– Atam, men şu obaly. Oba aýlanaýyn diýip, gumdan – Gulmanyň oýundan geldim.
– Oňat edipsiňiz, şu obaly bolsaňyz, kimlerden borsuňyz?
– Men Nurberdi söwdagäriň inisi.
– Hä, Nurberdi baýyň inisi diýseňizläň! Onda siz gandarlardan-da. Bolýar, oglum. Düýn iki sany atly gelip, «Uruş Kakadan
aňry geçdi. Gaçyp gidenler öz obalaryna arkaýyn gelibersinler»
diýip gitdiler. Siz tizräk gaýdyp, oba adamlaryna «Indi gelibermeli» diýip habar ediň!
– Bolýar, atam, häzir gideýin. Näme kemçiligiňiz bar? Biziň
ketegimizde towuk, ýumurtga-ha kän eken. Getirip bereýinmi?
– diýip, Nazar sorady.
41
– Ýok oglum, kem zadym ýok. Siz tizräk guma gidiň, goý,
adamlar obalaryna gelsinler. Meniňem oglum, agtyjaklarym
gitdi, şolary göresim gelýär – diýip, goja Nazary gyssady.
Nazar bu habara begenip, şol gün yzyna gaýtdy. Uzyn gije
ýol ýöräp, daňdanlar Gulmanyň oýuna ýetip barýarka, bärik
oba tarap gelýän göçler öňünden çykyp başlady. Nazar soraşyp
görse, «Oba göçübermeli, uruş eýýäm Aşgabatdanam günbatara
geçdi» diýip, gyzyllaryň atlylary guma gaçanlara eýýäm habar
beren ekenler.
Nazar öýüne barsa, Nurberdi öýlerini düýä ýükläp başlapdyr. Şunluk bilen, Nazaram öz doganlary bilen ýene Gyzganly
obasyna sag-aman gaýdyp geldi.
Iki ýaşytdaş – Bäşimiň gyzjagazy Gytja bilen Aýna kireýne Nurberdileriň halysyny dokamaga girişdiler, doganlar onuň
hyzmatynda boldular.
***
Bir agşam agalary «Nurberdi çagyrýar» diýip, Nazaram alyp
gitdiler.
Giň öýdäki ojagyň başynda, ullakan çaý taňňyryň üstünde
aýnaly çyra ýanyp dur. Ortaradaky eňsi halynyň üstünde Nurberdi güberilip otyr, gapdalynda, ojakbaşynyň üstünde onuň
söwda şärigi Amanguly çaý içip otyr. Gap böwürde Nurberdiniň
goşa alkymly, baýry aýaly çaýa seredýär.
Doganlar, doganoglanlar ýygnanyşdy. Her kim orun tapan
ýerinde oturdy.
Nazar iň soňunda salam berip öýe girdi. Ol doganlarynyň
arasynda özüni oňarýany bolansoň, oňa Amanguly baýyň golaýyndan ýer berdiler.
Nurberdi:
– Garyndaşlar, biziň bu bolşumyz bolanok – diýip, söze başlady. – Niräk barsak, biziň adymyz gandar.
Biziň şujagaz obamyza gandarlaryň obasy diýýärler. Biz köpçülige barsak, biziň gelenimizi halanoklar. . . Meniň özümiňem
42
janym suw üstünde, ýeke çykmaga gorkýaryn. Ondan soňam
men baýrak, atlyrak bolanym üçin öçlüleriň gözleri mendemikä-de diýiberýän. Nähilem bolsa, men allatagalanyň yrsgally,
döwletli ýaradan adamsy, hudaýa şükür, hor ýaşamok, emma
meniň ähli dogan-garyndaşlarym, inilerim işsiz, ýersiz-suwsuz,
aç-ýalaňaç ýaşaýarlar. Agam Nurmyradyň ogullarynyň arasynda öz gününi itenek-çomanak süýräp bilýäni Allan bilen Nazar.
Başgalary bir döwüm çörege zar. «Nan atly, men pyýada» diýenler. Gündeki iýjek nanyny gözläp ýörmeli. Un diläp, nan diläp
bizem halys irizdiler. Men olary kerwene hyzmatkär edip, näçe
gezek Hywa iberdim. Indi ol tarapa kerwen ibermegem kynaldy.
Ýol urýarlar, talaňçylar köpeldi. Tutlygalada bolsa biziň ýerimiz
bar, suwumyz bar. Ol ýerlerimizi özümiz ekip ýörsek, hiç birimiz
beýle aç, hor boljak däl. Emma ol mülkümizdenem irişdämiz
üzüldi. Ýarpasyna ekdirýäs. Biz Amanguly söwdagär ikimiz
oturyp, siziň aladaňyzy edip, ýagdaýlar hakda pikirleşdik. Nähilem bolsa, biz tapanymyzdan hun tölejek bolmaly. Akmyratlar
bilen ýaraşmagyň aladasyny etmeli. Ony hun almaga razy etjek
bolmaly. . .
– Oňa ýetesi näme bar, Nurberdi kaka, özüň bir ugruna çykaweri! – diýip, doganlaryň iň ulusy Allan ýalbardy.
Öýde dymşyk boldy. «Nebsiniň eşegi Akmyrat razy bolaýanda-da, Italmaz bilen Annaly razy bolmaz. . . » diýip, Nazar
öz ýanyndan pikir edýärdi. Edil Nazaryň pikirini bilen ýaly,
Nurberdi:
– Olary razy etmek gaty kyndyr – diýdi. Akmyrat seniň
hunuňa-punuňa, malyňa, ýer-suwuňa zar däl. Ylaýta-da Italmaz
bilen Annaly hun almaga razy bolmaz. Olaryň ikisem özlerine
göwünleri ýetýän, gözsüz batyr adamlar. Olar gan alman, hun
almany özlerine uly namys bilerler.
– Şuny-ha bildiň, Nurberdi kaka! – diýip, Allan ýene gygyrdy.
– Bu meselede Amanguly baý bize uly kömek berip biler.
Amanguly baý Şemsetdin ahun bilen sylaşýar. Şemsetdin ahuny
razy edip bolsa, ony töwellaçy edip, Akmyratlaryň üstüne iberip
bilsek, onda iş düzeler – diýip, Nurberdi inilerine seretdi.
– Belki, düzeläýedi-dä – diýip, Allan uludan dem aldy.
43
Allan ýedi doganyň iň ulusy. Ol ýedi doganyňam adyndan
dileg edýärdi. Özünden uly dogany otyrka, kiçileriň gürlemäge
kän bir hakam ýokdy.
– Ertir Amanguly baý ikimiz Şemsetdin ahunyň üstüne gitjek.
Tutlygalaňam, Daşlygalaňam – bu töwerekdäki ähli galalaryň
ilaty Şemsetdin ahunyň sözünden çykyp bilmez. Ertir men ol
gurbany gitdigime uly haly sowgadam eltip berjek. Hun tölemegem aňsat zat däldir. Bizi ýerden-suwdan, maldan-başdan
çykarar. Oglanlar, siz nähili görýäňiz?
– Biz gaty razy, Nurberdi kaka! – diýip, hemme doganlaryň
adyndan Allan razyçylygyny, minnetdarlygyny aýtdy.
Nazar öýüne gaýdyp gelýärkä, erkegini, torumly düýesini,
gunan çykyp ýören taýyny bermeli boljakdygy barada pikirlendi.
Nazar öýe gelip, hiç kime eşitdirmän, ýaňky maslahatda
bolan gürrüňleri birin-birin Şirine aýdyp berdi.
– Wah, üzümlije haýatymyza baryp, arkaýyn ýaýnap gezsek,
üzüm iýsek. Haýatymyzyň gyrasyndaky tutlarymyzam ullakan bolandyr. Aýna jan ikimiz gurçuk tutarys, tara dokabam
ekleneris. . . – diýip, Şirin begendi.
***
Nurberdi orta ýaşan adamam bolsa, gyrmyzy don geýdi, bilini
ýörite dokalan tirme guşak bilen guşap, altyn gynly, şirmaýy
saply jöwher pyçagam guşagyna gysdyrdy. Gyny bezegli egri
gylyjyny dakyndy. goltugyna altatary saldy, haýbatly dürre gamçysyny alyp, daş çykdy. Bu wagtlar Allanam özüne wagtlaýyn
berlen gorra ýabyny münüp, Nurberdi kakasy üçin kümüş şaýlar bilen bezelen dor ýorganam taýýar saklap durdy. Nurberdi
semizem bolsa, dor ýorganyň üzeňňisine basyp, ýeňillik bilen
atlandy.
Iň öňde Amanguly baý, onuň yz ýanynda Nurberdi baý, iň
yzda-da Allan – üç atly bolup, Şemsetdin ahunlara tarap sürdüler.
Gara baga basyrylyp oturan ullakan oba. Metjidiň ak mina44
rasy baglaryň ýokarsyndan, ýylan kömeleginiň gyrtyjyň içinden
saýlanyşy ýaly saýlanyp, güberilip görünýär. Erikmi, tut agaçlary üstüne abanyşyp duran kölegeli dar köçe bilen aýlanyp, üç atly
obanyň ortasyna aralaşyp ugrady. Atlylar on ganat uly öýli, owadan ak jaýly howla girip başlanyndan, bir hyzmatkär Amanguly
baýyň gara atyny tutdy. Allan öz ýabysyndan böküp düşdi-de,
Nurberdiniň ýorgasynyň uýanyndan tutdy. Myhmanlary molla sypat geýnüwliräk, orta ýaşan peşeneli bir adam garşy alyp,
eýwanly tamyň dalanynda oturtdy.
– Ahun hezretleriniň ýanynda adam bar, biraz garaşmaly
bolarsyňyz! – diýip, uly ak öýe tarap gitdi-de, derrew elleri çäýnek-käseli gelip, myhmanlaryň oňünde çaý goýdy, hoşamaýlyk
bilen:
– Içiberiň, eziz myhmanlar! – diýdi-de, öz akja keçesiniň
üstünde oturyp, galyň bir kitaby okamaga başlady.
Myhmanlar ol kitap okaýan adamy «Ahunyň sopusy bolsa gerek» diýip çen etdiler-de, çaýlaryny içmäge başladylar. Onýança
olaryň öňüne saçak, çala eredilen alaçaly ýag geldi. Myhmanlar
göwünli-göwünsiz az-kem nan iýip, ýaňky sopa «omyn edip ber»
diýip, ýüz tutdular.
Özüne uly okumyş diýdirjek bolup, ol sopy Gurhanyň uzyn
süreleriniň birini haýbatly ses bilen bogazynda gaýnadyp, uzak
wagtlap okady. Sopynyň yzy bilen myhmanlaram, ellerini ýüzlerine sylyp, töwir galdyrdylar.
Myhmanlar ýedi doganyň hem onuň gandüşer garyndaşlarynyň nähili zatlary hun ujundan berip biljekleri hakda ýuwaş
ses bilen ýene özara maslahatlaşmaga başladylar.
Jaýyň içinden iki sany geýnüwli, peşeneli gartaňrak adam
çykdy. Amanguly bilen Nurberdi dik turup, olar bilen görüşdiler.
Sopy Amanguly dagyny alyp, ahunyň jaýyna tarap ugrady.
Jaýyň içine girdiler, jaýyň içi garaňkyrak, penjireleri kiçiräk eken.
Soň içki bir jaýa girdiler, ol has garaňkyrak. Onuň penjireleri
ýaňky daşky tamyňky ýaly kiçi, emma aýnalaram ýaşyl-gögräk
reňkde reňklenen. Aýnanyň daş ýüzünden biri seredäýende-de,
içi görünjek däl.
Içki jaýyň töründe ýelek düşekçäniň üstünde ak geýimli, ak-a45
la halatly ahun çöküne düşüp, ullakan kitaba seredip otyr. Ahunyň sakgaly agaranam bolsa, ýüzi edil bäbegiň ýüzi ýaly näzik
görünýär.
Ilki Amanguly, onuň yzyndan Nurberdi baryp, ahun bilen
örän salyhatly görüşdiler. Ahunyň eli bilen görkezen ýerinde
edep bilen çöke düşüp oturdylar. Uzak wagtlap amanlyk-saglyk soraşdylar. Ahyry ahun olaryň näme iş bilen gelendiklerini
aýtmaga ýol açdy.
Amanguly bolşy ýaly edip, biruçdan gürrüň berdi. Nepis
eňsi halynam ahunyň ýeňse gapdalragyna ýarym ýazgynrak edip
atdy. Ahun bilmediksirän bolup, gözüniň gytagy bilen halyny
synlady.
Amanguly iň soňunda ahuna näme üçin gelendiklerini aýtdy. Hun üçin näçeräk, nähiliräk zat berip biljekdiklerine çenli
birin-birin habar berdi.
Ahun biraz dymyp oturdy. Pikir etdi. Ahyry sözledi:
– Amanguly baý, siziň ýumşuňyzy bitirmeli bolar. Nurberdi
baýyňam siziň söwda şärikleriňizdigini, eli açyk, gowy adamdygyny eşidýäris. Akmyrat nebsewür adamdyr. Belki, allatagala
onuň kalbyna rehim beraýedi-dä.
Ahun sözüniň ahyrynda indiki juma güni Tutlygala obasyna
gitjekdigini, nähili habar bilen barjagyny oba işanlaryna, kethudalaryna hem Akmyrat baýlara duýdurjakdygyny aýtdy. Amanguly baýam Nurberdi baýyň neberesi tarapyndan wekil bolup
barmaga boýun boldy.
Amanguly bilen Nurberdi ahundan örän razy hem köp minnetdar bolup, iki bükülip, hoşlaşyp çykyp gaýtdylar.
***
Şemsetdin ahunyň gandarlary ýaraşdyrmaga gitjekdigi hakyndaky habar Gyzganly obasyna ýaýrady.
– Äý, ahun gitse, düzeder-le.
– Ýaraşaýbilsedirler.
– Birtopar garyp pahyrlar öz ýer-suwlarynyň üstüne arkaýyn
46
baraýbilsedir.
Gyzganlynyň ilaty gandarlar ýaraşdyryljakmyş diýen gürrüňe begendi.
Agşamara Aýna dokmadan ýadap, öýlerine gelende, Şiriniň
uzyn boýuna bökdi:
– Gelneje jan, bir täze habar eşitdim. Geçen anna güni uly
ahun bizi ýaraşdyrmaga gidenmiş. «Ahun giden bolsa, hökman
ýaraşdyrar» diýip, her kim gaty ynamly aýdýar.
– Belki, hudaý, ýaraşdyraýady-da! Öz obamyza baryp, bizem
bir arkaýyn gezäýedik-dä. . .
Gelni bilen jigisiniň şatlykly gürrüňlerini Nazar ojagyň başynda ýüzüni sallap diňläp otyrdy.
– Nazar kaka, sen näme ýüzüňi sallap otyrsyň? – diýip, Aýna
geňirgenip sorady.
– Sen näme, ýaraşyljagyna gynanýarmyň, näme beýle gaýgyly görünýäň? – diýip, Şirinem sorady.
Onýança bir adamyň gapyda «hyh, çök!» diýýän sesi eşidildi,
Nazar daş çykdy. Nazaryň:
– Oraz aga, salawmaleýkim! – diýen sözüni Şirin eşidip,
daşaryk ylgady.
– Kaka, salamälik! Ejemem gurgunmy? Jigilerim nähili?
Hemmesi gurgunmy? – Şiriniň soragy gutarar ýaly däl.
Oraz bilen Nazar düýäniň üstünden iki halta un, bir bogdak
kişmiş düşürdiler.
Öýe gelip oturansoňlar, Oraz:
– Bäbejigiňiziň bolanyny eşitdik, ýaşy uzyn bolsun, hernä,
berildigi bolsun! Şirin jan, ejeň, jigileriň köp salam aýtdylar.
Ýegdäne hem esgeri üzümiňizi serip, kişmiş etdim, halyly, akşekerek, göksuwly, dagtokga. . . ýaly üzümleri ak otlynyň geçýän
wagty onuň duralgasyna eltip satdym. Ine, olaryň puly. Arpa
bugdaýlaryňyzy orup-döwüp, un edip getirdim. . . – diýdi.
Oraz çaý içýänçä, oba hakynda bir topar gürrüň etdi. Gaýtjak
bolanda, ýaraşyk üçin ahun bilen Amangulynyň barşyny, olaryň
Akmyratlar bilen eden gürrüňlerinden il agzyndan eşidenlerini
aýtdy. Iň soňundanam:
– Akmyratlar ahunyň töwellasyny alman goýberip bilmändir47
ler. Ýaraşyk bolan bolmaga çemeli – diýip, Oraz birhili sägindi.
– Men ýaraşyk barada eşidenimden soň, siz Tutlygala göçmeli
bolarsyňyz öýdüp, bu unlary getirmejek boldum. Soňam pikirlendim. «Huny agyr görüp, Nurberdi razy bolmasa, bilip
bolmaz» diýdim-de, unuňyzam, kişmişiňizem getiräýdim. Eger
ýaraşyk bilen razylaşyp, Tutlygala göçmeli bolsaňyz, men ýene
düýeli geler-de, iki-üç gatnaýaryn. Ýagşy, hoş sag boluň, rugsat
bolsa, men indi oba tarap gymyldaýyn.
Oraz hoşlaşyp çykyp ugranda, Nazaram, Kakajanam, Şirinem, Aýna-da daş çykdylar, myhmany ugratdylar. Oraz düýesine münmän idip ugranyndan, onuň bir gürrüňiniň bardygyny
aňyp, Nazaram onuň bilen bile ýöräberdi.
– Gan ujundan az zad-a berilýän däldir, han ogul. Hol, ogşugyňy maňa berip goýber, soň sorasalar «Oraz aga satdym ýa
«una çalyşdym» diýäý – diýip, Oraz giýewsine akyl öwretdi.
– Bolýar, Oraz aga, al-da gidiber – diýip, Nazar, hol, öňdäki
otlap ýören ogşugy görkezdi.
– Han ogul, söwda-ha aňsat däldir. Nurberdi baý gysgançdyr,
oňly zat bermän «adam öldürenler olar» diýip, ähli agramy siziň
başyňyza atar. . . – diýip, Oraz giýewsi bilen hoşlaşyp, ogşugam
alyp gitdi.
48
6
HUN
Agşamara Nurberdi ähli garyndaşlaryny öýüne çagyrdy. Ýedi
doganyň ýedisem gelip, gapynyň agzyna golaýrak ýerde ýerleşdi.
Ortada güberilip öý eýesi otyrdy.
– Ine, garyndaşlar, Amanguly baý Şemsetdin ahuny alyp,
Tutlygala ýörite biziň ýumşumyz üçin gitdi, bizi gan bergisinden
çykaryp, öçlülerimiz bilen bizi ýaraşdyrybam geldi. Şonuň üçin
Amanguly baý sag bolsun! – diýip, Nurberdi onuň egnine ýalpyldap duran täze hywa donuny atdy. – «Bizi ýaraşdyr» diýip,
ahun agamyza bir oňat eňsi beripdim. Ýene gidip, onuň haladyny ýetirerin hem sag bolsun aýdaryn. Hun bermek diýenleri
aňsat zat däl. Gan eden meniň agamyň ogly bolany üçin Nurmyradyň kyrk dokuz dakyga suwy bilen bäş tanap ýerini, bir
düýe alber çaýyny, onuň üstesine-de iki uly gyz, bir at, bäş düýe
berilmeli edilipdir. Ahun, Amanguly baý, Tutlygala obasynyň
ähli molla-işanlary, kethudalary üýşüp, zordan Akmyrady hem
onuň garyndaşlaryny göwnedipdirler. «Ähli halk razy bolandan
soň, biziň etjek işimiz ýok, kör bolup bizem razy bolmaly bolduk,
emma saýlap olaryň birini kakmasak, içimiz sowamaz» diýip,
Italmaz bilen Annaly galmagal turzan eken.
Nurberdiniň bu gürrüňlerini eşidip, garyndaşlaryň bary pikire batdy. Birinden ses çykanok.
– Bir ýük çaýy düýesi bilen özüm bererin, ony siz gaýgy etmäň, eger ýetişen gyzym bolsa, onam ýüzümi çytman bererdim,
ýöne mende ol ýok. Galan zatlary, oglanlar, özüňiz gaýrat ediň!
– diýip, öý eýesi ýedi dogana seretdi.
– Meniň-ä bir erkegim bar, başga zadym ýok, şonam berýän –
diýip, Allan gepledi.
49
Allandan kiçi Sapar bilen Amanam her haýsy öz erkegini
berjekdiklerini aýtdy. Ikisiniňem gyzy ýokdy, bassaş-bassaşja
ogullary bardy.
– Meniň-ä malymam ýok, gyzymam, oglanlarymam ýaş, gündeki iýjek nanymyzam Nazar jandan karz alyp gelýäs– diýip,
Dörtguly ýüzüni aşak sallady, ýene dymyşyk başlandy. Ahyry
öý eýesi:
– Ýene kimiň nämesi bar? Kim näme berip biljek? – diýip
galan doganlaryň ýüzüne seretdi.
– Meniň ýagdaýym Dörtgulynyňky ýaly, bize-de Nazar jan
kömek edýär, hernä inimiziň ýaşy uzyn bolsun, tapanyny biz
bilen paýlaşyp otyr. Bir gyzjagazym bar, galanlary kileň oglan.
Ol gyzam ejizje, ýaňy on üç ýaşyna gitdi – diýip, Bäşimem başyny
aşak saldy.
Öý eýesiniň gapböwürde oturan goşa alkymly baýry aýaly:
– Gytja jan, tüweleme, uly gyz bolupdyr-la, dokmamyzam
örän gowy dokaýar. Akmyratlar ony bir gyzyň deregine gaty
alar – diýip, ärine seretdi.
– Äý, ol entek on üçüne gitdi. . .
– Ýaş hakynda gürrüň ýok – diýip, öý eýesi Bäşimiň sözüni
batly ses bilen böldi. – Hany, Alty, sen näme berip biljek?
– Nurberdi kaka, meniň-ä hiç zadym ýok, Nazar jan sag bolsun! Şu wagta çenli meniň çagalaryma şol garaşyk edip gelýär.
Siziň kerwenleriňiziň hyzmatyny edip alýan hakymam çagalary
eklemäge ýetenok – diýip Altybaýam ýere bakdy.
Ýene dymyşlyk başlandy. Nazar uludan dem aldy:
– Nurberdi kaka, Amanguly aga, bizi öçlülerimiz bilen ýaraşdyranyňyza köp sag boluň! Ahun aga-da sag bolsun! Meniň
köşekli bir düýäm bar, köşegini alyp galar-da, ol düýäni Dörtguly
agamyň adyndan, bäş ýaşar güýçli erkegimem Altynyň adyndan
bererin. Ine, şonluk bilen bermeli bäş düýäňiz bitýär. Ýene-de
ýaňy gunan çykan tohum atym bar. Onam bersem, at ugram
düzelýär. . .
– Berekella, Nazar jan, senden tamam şeýledi! – diýip, Nurberdi onuň sözüni ýoldy. – Ýedi doganyň arasynda bir aýal
doganyňyz bar, ony, ýene Bäşimiň gyzyny bersek, gyzly işimiz50
den dynaýarys. Ondan soň öz Tutlygala obamyza arkaýyn göçüp
baryp, hiç kimden çekinmän, arkaýyn ýaýnap ýörmeli.
– Nurberdi kaka, siz meniň sözümi böldüňiz, men mal bermek hakynda gynanamok, ýöne adam, gyz berlenine, bir janyň
ýerine iki jan berlenine gynanýan – diýip, Nazar öz pikirini aýtdy.
– Ilde ýok zat däl, mal-mülküň bolmasa, gyz bermän, körem
bolarsyň! Ilde-de ýek-tük bar zat– diýip, goşalkym dymdy.
– Sen näme, şeýle ýaraşyga garşymy?! – diýip, Nurberdi
gaharly gygyrdy.
Nazar öňki ümsümligine ýuwaş jogap berdi:
– Nurberdi kaka, siz meniň kakamyň dogany, siz biziň ýaşulymyz, men siziň eden barlyşygyňyza däl diýip bilmen. Ýöne ol
garabagt gyzlar ömürboýy aglap geçer. Ine, men şoňa gynanýan.
– Siziň ähliňiz meni ýigrenýäňiz, uludan-kiçä, meniň bilen
barşyk-gelşik edeňzok! Men näme, keýpine adam öldürdimmi?
Ol entek nobaty ýetmänkä böwedi ýykyp, meniň suwumdan bir
dakyga çenlisini göz-görtele aldy. Sagatçy ýaşulularam onuň
böwedi öň ýykanyny aýtdylar. Menem gaharyma pili saldym.
Men onuň öläýjegini näbileýin? Sen «Bir janyň ýerine iki jan
bermäli, adam öldüren sen, git-de öz janyňy öçliňe ber, özüň öl!»
diýjek bolýaňmy– diýip, Allan gaharly gyzarlyp ýerinden turdy.
– Agam, sen gaharlanma-da, ýeriňde otur! – diýip, Nazar
ýene öňküsi ýaly ýuwaş gürläp başlady. – Men saňa «Adam
öldürdiň, özüň git-de öl!» diýemok. Eger bir adam gidip ölmeli bolsa, ýedi doganyň iň kiçisi, iň ýylana goýlany men, onda
ölüme ilki bilen men gitmeli. Gan ujundan berilýän gyzlaryň
nähili güzap görýänini, nähili ejirler çekýänini biz gaty gowy
bilýäris. Şonuň üçin öçlüleriň eline siziň berjek bolýan iki sany
ejiz naçaryňyzyň ýerine özüm gidäýjek.
– Özüň gidip, «Meni öldürip, ganyňyzy alyň!» diýjekmi? –
diýip Nurberdi geňirgendi.
– Hawwa, Nurberdi kaka, men özüm gidip, göni Akmyrat
baýyň aýagyna ýykyljak, «Akmyrat aga, biziň barymyzy, ýedi
doganyň ýedisinem ýedi ýyl gapyňda işlet, emma bizden iki gyz
alma!» diýip ýalbarjak – diýip, Nazar agasyna jogap berdi.
You have read 1 text from Turkmen literature.
Next - Göreş - 04
- Parts
- Göreş - 01Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3785Total number of unique words is 202532.8 of words are in the 2000 most common words45.0 of words are in the 5000 most common words52.3 of words are in the 8000 most common words
- Göreş - 02Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3724Total number of unique words is 177134.1 of words are in the 2000 most common words47.9 of words are in the 5000 most common words54.6 of words are in the 8000 most common words
- Göreş - 03Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3758Total number of unique words is 195132.8 of words are in the 2000 most common words46.8 of words are in the 5000 most common words54.8 of words are in the 8000 most common words
- Göreş - 04Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3811Total number of unique words is 184233.3 of words are in the 2000 most common words49.0 of words are in the 5000 most common words56.6 of words are in the 8000 most common words
- Göreş - 05Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3763Total number of unique words is 180835.7 of words are in the 2000 most common words50.3 of words are in the 5000 most common words57.8 of words are in the 8000 most common words
- Göreş - 06Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3770Total number of unique words is 176836.7 of words are in the 2000 most common words50.0 of words are in the 5000 most common words57.3 of words are in the 8000 most common words
- Göreş - 07Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3541Total number of unique words is 170833.6 of words are in the 2000 most common words46.8 of words are in the 5000 most common words54.1 of words are in the 8000 most common words
- Göreş - 08Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3667Total number of unique words is 197034.4 of words are in the 2000 most common words48.3 of words are in the 5000 most common words55.8 of words are in the 8000 most common words
- Göreş - 09Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3663Total number of unique words is 186134.6 of words are in the 2000 most common words46.6 of words are in the 5000 most common words54.4 of words are in the 8000 most common words
- Göreş - 10Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3664Total number of unique words is 195633.8 of words are in the 2000 most common words48.0 of words are in the 5000 most common words55.1 of words are in the 8000 most common words
- Göreş - 11Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3801Total number of unique words is 189234.6 of words are in the 2000 most common words48.1 of words are in the 5000 most common words55.8 of words are in the 8000 most common words
- Göreş - 12Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3663Total number of unique words is 179533.7 of words are in the 2000 most common words47.5 of words are in the 5000 most common words55.0 of words are in the 8000 most common words
- Göreş - 13Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3763Total number of unique words is 181334.5 of words are in the 2000 most common words49.0 of words are in the 5000 most common words55.8 of words are in the 8000 most common words
- Göreş - 14Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 1533Total number of unique words is 86541.0 of words are in the 2000 most common words55.3 of words are in the 5000 most common words60.7 of words are in the 8000 most common words