Göreş - 13

üçin ol iýmişlerden çem gelen ýerinden almagam, iýmegem bolýardy, ýöne satmak üçin almak bolanok. Başga üzümleriň gök,
hora wagty halyly, dagtokga ýaly ir bişýän üzümler gyt bolýar.
Ine, onuň ýaly bolanda eýesinden soraşman, ol gyt üzümden
alybermek bolanok.
206

Bu ýagdaýy Nowruz bilýänem bolsa, hiç zat işdäsi alman
hassa ýatan Gytja gözi gyýman, oňa iýdirmek üçin şol halylydan
bir hoşa alyp howla girende, alaşasyny eýerläp duran Italmaz
ony görýär.
– Eý, hany, bäri gel!
Nowruz özüniň çagyrylýanyny bilip, «Bir hoşa üzüm üçin zat
diýip durmaz-la! Ýaman etse, söger, goýbär-dä» diýip, Italmazyň
ýanyna barýar.
– Näme?
– Merez, ajal! – diýip, Italmaz Nowruzy dürre gamçy bilen
ýenjip başlaýar.
Bu ýagdaýy Gytjanyň tamyndan çykan Nenegül görüp:
– Beýtme, wah, öldürdiň-le meniň doganjygymy! – diýip,
ylgap ara düşýär.
Italmaz olaryň ikisinem gamçy bilen saýgylap, keýpden çykýar, soňam öz alaşasyna atlanyp, köçä düşüp gidýär.
Nowruz çaga wagty, ýetim wagty özüniň sähel zat üçin ýenjilip, horlanyp ýörenini ýatlap, raýmagaryfyň jaýyna nähili baranynam duýman galdy. Kiçijik, garaňkyrak koridorda «Müdir»
diýlen ýazgyny görüp, Nowruz salam berip gapydan girdi.
Raýmagaryfyň müdiri – molla sypat, selçeň çokga sakgally,
saryýagyz, inçemik adam ýerinden turup, Nowruz bilen görüşdi,
saglyk-amanlyk soraşdy.
– Siziň geleriňize garaşyp otyryn, geçiň, oturyň! Halk magaryf komissarlygy sizi Tutlygala oba mekdebine direktor edip
belledi, şol oba ýene bir mugallym iberýär. Siziň obaňyzda şu
ýyl üç klasly mekdep bolmaly – diýip, ol gürrüň berdi.
Yrgarak köne stuluň üstünde oturyp, Nowruz:
– Meniň direktor edilip bellenenimi biziň mugallymymyz
Begenç bilýärmi? Men direktor bolup barsam, ol gaty görmezmi?
– diýip, sorady.
– Ýok, ol gaty görenok, siziň direktor bolup barjagyňyzy
eşidip, ol gaty şatlandy. Täze gurlan mekdep jaýyna aýlanyp gördüňizmi? Ine, şol jaýyň bir otagyny size ýaşamak üçin belledik.
Begenç mugallym bilýändir. Siz Begenç mugallymy gördüňizmi?
Ol size jaýlary görkezer. Okuw başlanan güni birinji sentýabrda
207

özümem mekdebiňize bararyn – diýip, magaryf müdiri Nowruza
gürrüň berdi.
Nowruz oba şatlanyp gaýdyp geldi. Oba adamlary bilen,
Begenç mugallym bilen, Nazar bilen has şatlykly görşüp, özüne
bellenen jaýa göçüp bardy.
Tutlygala obasynda bu ýyl okuw örän dabaraly başlandy.
Raýmagaryfyň müdirem geldi. Täze mugallymam geldi. Nowruzyň özem bir klasy okatmaga başlady.
***
Bir gün mekdebiň içini ýuwýan aýal Nowruzyň çemodanynda
bir owadan gyzyň suratyny görüp, Nenegüle «jigiň öýlenipdir»
diýip habar berdi. Nenegül oňa:
– Ýör, görkez! – diýdi.
Nenegül jigisiniň öýlenenine begenip, jaý ýuwýan aýalam
yzyna tirkäp, Nowruzyň öýüne gelip, onuň çemodanyny açyp
gördi. Reňkli fotosuratda, ýaşyl öýmeli owadan gyz hekgerip
otyr. Begenip:
– Aýna! – diýenini özem duýman, Nenegül soň eli bilen
agzyny tutdy. Emma gijä galdy. Jaý ýuwýan aýal:
– Wiý, şol, Italmazyň gaçyp giden gelnimi, ony seniň jigiň
alaýypmy? Indi nähili bolar? Italmazam-a bardyr?! – diýdi.
Nenegül jaý ýuwýan aýalyň soňky soraglaryndan gorkdy.
Ol:
– Aýdýanyň näme, gyz? Heý, iliň nikaly gelninem alyp bolarmy? Alan däldir – diýen bolsa-da, jaý ýuwýan aýal Nenegülüňkä
ynanmady.
– Näbileýin, almadyk bolsa, onuň suratyny öz çemodanynda
apalap ýörmezdi! Onsoňam Italmaz seniň jigiňi kän ýenjipdi,
köp horlapdy. Şonuň üçinem onuň gaçaklykda aýyplanyp tutulmagynam iller seniň Nowruzyňdan görýär. Enegül, men seni
ýaman göremok, ýöne şu Italmazdan ahmal bolmaň, ol hakyt
azanyň biridir. . . – diýip, ol aýal tabşyrdy.
– Wah, senem bir agzyň eýesi dälsiň! Ile ýaýratmaweri, gür208

rüň şu ýerde galsyn. Biz Italmazdan gaty gorkýarys – diýip,
Nenegül ol aýala ýalbardy.
Ýalbaranda näme, bu gürrüň edil şol günüň özünde oba
ýaýrady.
– Bu gürrüňlerden gan ysy gelýär – diýip, Şirin bolan gürrüňleriň baryny Nazara aýdyp berdi. – Sen şu wagtlar obanyň
kethudalarynyň biri, özüň şu gürrüňleri ýatyrmagyň ugruna çyk.
Italmazam ar aljak diýip, topar atly bilen töwerekde entäp ýör.
Men-ä sendenem, ogullarymdanam, Aýna jandanam gorkýan.
Özüňem, olaram gorajak sen.
Nazar Şiriniň gürrüňlerini diňleýän ýaly bolup otursa-da
otyr welin, ol öz pikiri bilen mübtela. «Aýnanyň suraty nähili
bolup, Nowruza düşýärkä? Nowruz Aýnany halap, onuň suratyny ogurlaýdymyka? Ýa olaryň ikisem bir-birini halap, öz
suratlaryny çalşaýdymyka?»
Nazar sesini çykarman, irden edara bardy. Iki-ýeke işi düşüp
gelen adamlaryň işini düzetdi. Kimine şahadatnama berdi, kimiň arzasyny kabul etdi. . . Soň başlygyň kabinetine girdi-de, dik
duran ýerinden:
– Bir möhüm meseläni çözmeli, mesele Nowruz hakynda
bolany üçin Begenç mugallymam çagyrmaly – diýdi.
– Hany, Nazar, geç otur. Obadaky ýaramaz gürrüňi senem
eşidipsiň-ow? Ol meseläni çözjek bolsak, Nowruzyň özünem
çagyraly. Nowruz mekdebimiziň direktory, özem işeňňir komsomol. Ähli komsomollara ýolbaşçylyk edýär. Italmazyň öňki
tutulmasyna-da Nowruzyň gatnaşanyny biz duýduk. Şonuň
üçin şu maslahaty Nowruzsyz çözmäli.
– Bolýar, başlyk, siziň aýdanlaryňyz dogry. Men onda Begenç
bilen Nowruzy çagyrmaga adam iberip, çagyrdaýyn. Part ýaçeýkaň, komsomol ýaçeýkasynyň sekretarlarynam çagyraýsak, kem
bolmazdy – diýip Nazar başlyga seretdi.
– Dogry, olaram çagyrmaly – diýip, Nazaryň pikirini başlyk
goldady.
Nazar çykyp gidenden soň, başlyk pikire batdy, «Akmyrat
uly baý, söwdagär adamdy. Ol pahyr öldi gitdi. Italmaz uly
baýam däl, ýerinden, suwundan az-owlak gitdi. Azajyk ýeri,
209

suwy gidene baý diýip bolmaz. Iki aýally. Çagasy bolmaýan
garybam iki aýally bolup biler. Ol wagtlar aýal aýyrmak düzgüni
ýokdy. Näme, birinji aýalyňy öldürjekmi? Ýöne weli Italmaz,
ikinji aýaly çaga zar bolup almady. Özüni «iki aýally» diýdirjek
bolup, meslikden aldy. Ol dowürde «pylany iki aýally» diýdirip
bilse, adamyň aňrybaşy boldugydy. Gaçakçylyk meselesi. Gaçakçylyk edeni üçinem jeza çekip geldi. Näme etmeli? Ýöne bir
zady men açyk bilýän. «Nowruz meniň nikaly gelnimi alypdyr»
diýip, Nowruzy ýa-da «Meniň gandarym!» diýip, Nazary, ýa Nazaryň ogluny, ýa onuň doganlaryny Italmaz öldürmän ynjalmaz.
Sen adam öldürjek bolýansyň diýip, hiç bir subutnamasyz ony
tussag edip bolmaz. Näme iş etmeli?..
Nowruzly mesele. Onuň öýünden Nazaryň aýal doganynyň
suraty çykdy. Olam ýaman zat. Nazar Nowruzy owal nähili gowy görenem bolsa, indi halamaz. Halamaz diýilýän söz
örän bärden gaýdýar. Bu ýagdaý üçinem ara ölşük düşmegi
ähtimal. . . »
Nazar gelip oturdy. Köp garaşdyrman, çagyrylan adamlaram
geldi. Ilki Nowruz hakda gürrüň gitdi.
– Nazar aga, sizi örän gowy görýän, gaty sylaýan. Siziň eden
ýagşylygyňyz hiç wagt meniň ýadymdan çykmaz. Surat meselesi. . . – diýip, Nowruz dymdy. – Aýybam bolsa meni bagyşlaň,
Aýna meni gowy görýär. Özi suratyny maňa berdi. «Ýadygärlik
üçin» diýip öz eli bilen suratyň yzyna ýazdy, soň menem ony
gowy görenim üçin şonuň ýaly ýazgy bilen öz suratymy oňa
berdim. Başga bolan iş ýok – diýip, Nowruz oturyp, Nazaryň
ýüzüne garady.
Nazar ýüzüni sallap gaharly otyrdy.
210

24
ÇAKNY“YK
Başlygyň özem, onuň ýanyndaky oturan aktiwlerem Nazara-da,
Nowruza-da hiç zat diýmediler. «Öz maşgala ýagdaýlaryny özleri çözsünler» diýen ýaly edip, soňra Italmaz hakynda gürrüň
gozgadylar. Nazar bilen Nowruzdan başgalary öz pikirini aýtdy.
Nazaram geplemedi, Nowruzam. Ikisem bir-birine gahar edýän
ýaly, dymyp otyrdylar. Ýok, olar dymanokdy, öz içlerini gürledýärdiler. Olaryň öz içinden edýän gürrüňleri hiç kime äşgär
däldi.
Italmazdan ägä bolmaly diýen pikir bilen ýygnak tamam
boldy.
Ýygnakda edilen gürrüňlerem ýuwaş-ýuwaşdan oba ýaýrady.
«Nowruz bar zady boýun alypmyş, Nazaram onuň gürrüňlerini
dymyp, gaharly diňläp oturypmyş. . . » Bu gürrüňler Nenegülüň gulagyna degenden, ol aýagynyň aşagyna gor guýlan ýaly
byzbanaklap başlady. Ylgap, Şiriniň ýanyna bardy.
– Şirin jan, başyňa döneýin, meniň ýalňyz doganyma Nazar
degmesin. Ol ýaňy okuw gutardy, ýaňy adam boldy. Onuň adam
sanyna goşulanyna begenip, meniň depäm gök diredi. Başyňa
döneýin, Şirin jan, çagalaryňa gurban bolaýyn, Şirin jan!..
– Näme, iliň aýal doganynyň suratyny göterip ýörmelimi?
Ol ýigit üçin namys dälmidir?! Sizem ýöne gezjek adam däl!
Bäşimem, Dörtgulam, beýlekilerem namys edip, gaharlanyp ýörler. . . – diýip, Şirin Nenegüli kowan ýaly edip, öýünden ugratdy.
Nenegül indi Italmazdanam, Nazardanam gorkýar. Gündizlerine Italmazyňam, Nazaryňam öz haýatlarynda işläp ýörenini
görüp, Nenegül biraz ynjalýar. Gijelerine welin ýatyp bilenok.
Italmazyň zalymlygyny ýatlaýar, Nazaryň batyrlygyny. «Alla
211

jan, Nowruz jany öz penaňda sakla! Ýekeje eziz doganjygymy
duşmanlardan gora!..»
Onuň bilenem ynjalman Nenegül zöwwe ýerinden galdy.
Edil iki sany eli pyçakly adam uklap ýatan Nowruzyň gapysyna
ýetip barýan ýaly, Nenegül ylgap daş çykdy. Daşary aý-aýdyň.
Ol ýaňy çal girip başlan gulpaklaryny hüžžerdip, mekdebe tarap
ylgady. Mekdebiň golaýyna baryp, ýabyň içinde durup, tutlugyň
arasyndan yşyklady.
Mekdebiň töweregi gum-gukluk. Nowruzyň jaýyňyň aýnasyndan ýagty düşýär. Nenegül gury ýabyň içinde köp durdy.
«Jigimi, Nowruz jany goraň!» diýip, hudaýa, ymam Hüseýine,
hezreti Abbasa, köp öwlüýälere ýalbardy. . .
Ahyry ýabyň içinden, tutlugyň arasyndan çykyp, pürenjegini
berk bürenip, mekdebe tarap ugrady. Büdremejek bolup ýalaňaç
aýaklaryny assaja basyp, Nowruzyň penjiresine golaý geldi. Usul
bilen boýnuny süýndürip, penjireden yşyklady.
Nowruz stoluň başynda hekgerilip otyr. Depderlerden birini
alýar, gatlaryny açýar, ýene bir zat ýazýar. Ol depderi beýlede goýup, ýene depder alýar. Seredýän depderleri köpelýär, seretmeli
depderleri azalýar.
«Nowruz janyň bar işi bir gapdalyndaky üýşmek depderden
ýeke-ýeke alyp, seredip, bir zatlar ýazyp, beýleki gapdalynda
üýşürip oturmakmyka? Ol-a ot ýygandan aňsat. Stoluň üstünde stakana söýelgi surat. . . şol Aýna janyň suraty. Nowruz her
depderi gutaranda şol surata seredýär. Depderler azalýar, tiz
gutarjak. . . »
Nenegül sesini çykarman, öz jigisine guwanç bilen seredip
dur. Ahyry depderler gutardy. Nowruz ýerinden turup, gerindi. Oturgyjyny krowadyň burçuna golaý süýşürdi, soň çüýşeli
çyrany şol stuluň üstünde goýdy-da, daşky geýimlerini çykaryp, düşeginde gyşardy. Üstüne odeýaly çekip, bir kitaby ýatan
ýerinden okamaga başlady.
Nenegül henizem penjiräniň öňünde dur. Ahyrsoň Nowruz
çyrany öçürdi. «Jigim ýatdy. Allajan, Nowruz jany öz penaňda
sakla!» diýip, dileg ede-dileg ede, ahyry Nenegül öýüne gaýtdy.
Ol öz çatmasyna gelende horazlar gygyrdy.
212

***
Nenegül haýatda mallara ot ýygyp otyrka, Şirin geldi. Ol:
– Enegül eje, arma! – diýende, pikire batyp oturan Nenegül
tisginip, ýerinden galdy.
– Wiý, Şirin jan, senmidiň? Bar bol, janym!
– Enegül eje, gijelerine mekdep saklap, ukudan galyp, özüňi
horlap ýörme, Nowruzdan arkaýyn bol! Gijelerine ony komsomollar, mekdep okuwçylary goraýarlar. Başga-da goraýan bar.
– Şirin jan, başyňa döneýin! – diýip, Şirini gujaklap, Nenegül
aglady. – Men bilýän, Nowruz jany okadanam, ony adam edenem siz! Nowruz jany gijelerine goraýanam Nazar jandyr. Onuň
ömri uzak bolsun! – diýip, hossaryny tapan çaga ýaly Nenegül
begenjinden aglady.
Nenegül indi Nazardan Nowruza zyýan ýetmejegini bilip,
ondan arkaýynlaşdy. Italmazdan welin gorkýardy. Onuň indi
bar işi Italmazy aňtamak boldy. Olaryň mallaryna ot ýygýardy, dokma dokap oturan Jemala, onuň gyzlaryna çaý gaýnadyp
berýärdi. Gijelerine olaryň gap-gajaklaryny ýuwup, öýleriniň
töwereklerini süpürip, suwlap, öýde edilýän gürrünleri aşaklyk
bilen diňleýärdi. Italmaz oňa gaharly garasa, ol ýalandan ýylgyran bolup, ýaranjaňlyk edýärdi. Italmaz atlanyp, obadan çykyp
gitse ol ynjalyp, gelip öz öýünde dynç alýardy.
Ilkibatlaryna Nenegüliň beýle yhlasly hyzmat edişine Italmaz
şübhelenip, oňa gaharly garaýardy. Soňabaka Italmazam ynjaldy,
oňa gaharly garamasyny azaltdy.
Italmazlara Annaly her agşam diýen ýaly gelýär, beýleki garyndaşlaram üýşýär. Nenegül hyzmat eden bolup, aşaklyk bilen
olaryň gürrüňlerini diňleýär. Olar söwda hakynda, Maryda,
Aşgabatda, Hywada nähili malyň arzanlygy, nähilisiniň gymmatlygy, dagyň aňyrsyndan nähili maly getirmek amatly boljagy, ýollaryň berkeýändigi, gidip-gelmegiň barha kynlaşýandygy
hakynda gürrüň edýärler. Nenegül üçin bu gürrüňleriň ähmiýeti ýokdy. Olar hiç wagt Nowruz hakda-da, Nazardyr Aýna
213

hakda-da gürrüň edenoklar. Şonuň üçin Nenegülem ynjaldy,
soňabaka ol diň salmasynam azaltdy.
Bir gije Italmaz öz garyndaşlaryna:
– Ýigitler, indi ýatar wagty boldy. Baryň ýatyň, ertirem her
kimiň işi-derdi bar, baryň, öýüňize gaýdyň, gijäňiz rahat bolsun!
– diýip, olary irräk ugratdy. Annalam turup gidiberjek bolanda, onuň synyndan silkip, Italmazyň «Sen gal!» diýen yşaraty
ädenini görüp, Nenegül şübhelendi.
– Enegül, bar senem git-de ýat, galan işleri ertir edersiň –
diýip, Italmazyň sypaýyçylykly sözleýşini, «gyrnak» diýmän
«Enegül» diýşinem Nenegül geň gördi. «Şu ýerde bir gep bar»
diýip, Nenegül gitmezligi, bar sözleri eşitmekligi göwnüne düwdi.
– Italmaz jan, azajyk ýuwmaly gap-çanak galdy, men olary
daşarda ýuwaýaryn. Eger şu gije ýuwmasam, Jemal jan maňa
käýýär – diýip ýalbaran ýaly edip, Nenegülem süýji dilli gepledi.
– Bolýar, bar, daşarda ýuwuber! – diýip, Italmaz Nenegüli
daşaryk kowdy.
Nenegül daş çykyp, öýüň daş ýüzünde, Italmaz dagynyň
oturýan tarapyna geçip, gap ýuwýan ýaly edip ilkibada çemçeleri
şakyrdadan boldy. Italmaz gürrüňi başlanda Nenegül çanak
şakyrdatman ümsüm diň salýar.
– Men beýdip, ýapyrylyp ýörmeden irdim! – diýip, Italmaz
gaharly pyşyrdap sözlemäge durdy. Soňabaka onuň sesi barha
gatalyp ugrady. – Annaly, inim, ähli etmeli işleri bişirdik. Kimi,
näwagt, nirede tapyp boljagyny takykladyk. Ertir ilki agşamdan başlap, ilki Nazary – agşam garaňky gatlyşanda, ot ýygýan
wagty, soň Nowruzy – giçki okuw gutaryp, jaýyna gelen wagty,
soňam atlanyp, gije ýarymdan ötenden soň – Aýnadyr Kakajany
tapýas. Işleri gutaryp, dagdan aşýas. Ol ýerde-de biziň ýaranlarymyz öňümizde garaşyp dur, baranymyzdan soň ol ýerde
ýaşajak öýümiz taýýar. Käwagtlar gije geler durarys. . .
– Italmaz kaka, dilde baryny aňsat edişdirip goýaýýaň welin,
işde beýle aňsat bolmaz, birneme oýlanyşaly, işimiziň çig ýeri
galmasyn. Bu uly iş, «wah» diýeniň giç bolar. Azajyk çiglik
goýberdigimiz, bagtymyzyň ýatdygydyr – diýip, Annaly gorky
214

bilen Italmaza garady.
– Annaly inim, gorkma, biz obada bary-ýogy iki sany adamy
belledik. Özünem köp wagtlap yzyna adam saldyk. Oňa-da razy
bolman, özümizem gözetledik. Olaryň ikisininem bize gerek
wagty nirede boljakdyklaryny oňat öwrendik. Dogry dälmi?
– Dogry, Italmaz kaka!
– Özünem, görýäňmi? Sessiz-üýnsiz, şu gama bilen. . .
– Italmaz kaka, men heniz gama-pyçak bilen adam öldürip
göremok.
– Annaly jan, atyp öldürip gördüň. Gama bilen öldürseň
sessiz bolýar. Jaý ýerinden bir urup bildigiň boldugy, jyňkam
çykmaz. Ýöne duýdansyz barmaly. Duýdursaň, bary pozular. Ol
gygyrdygy oba adamlar çozar, onda-da biz ele düşmeris. Eýerli,
uýanly taýýar duran atlarymyza atlandygymyz bes, biz gutulýarys. Dogry dälmi?
– Dogry, Italmaz kaka!
– Onsoňam, Annaly jan, sen maňa ýoldaş bolsaň bes, meniň
ýeke özüm bar işi ederin. Nazar şu günler edil üzümiň gapdalyndaky pelden ot ýygýar. Üzümiň içi bilen edil deňesine bildirmän
bararys. Men bir bökenimde bararyn, olam ýetişäýse ýerinden
galar, onýança meniň gamam onuň göni ýüregini parçalar. Sesem
bolmaz, üýnem. Nowruz kürtüňkem aňsat. Ol öýünden surat
tapylan batlary gorkup, jaýyna giren badyna gapyny gulplaýardy. Indi olam rahatlandy. Jaýyna girip, gapysynam gulplanok,
kostýumyny çykaryp, stoluň başynda penjirä tarap bakyp oturýar. Duýdurman baryp, çep kebzäniň gutaran ýerinden gamany
sokaryn weli, boldugydyr. Düşnüklimi?
– Dogry, Italmaz kaka! Bular-a kynam däl. Soň ýarygijä çenli
şähere ýetip bilerismi? Ol ýerde nähiliräk hereket etmeli?
– Annaly jan, ol ýerde-de etmeli işlermiz kyn däl. Ilki agşamdan atlanyp, alaşalarymyzy berkräm sürsek, ýarygijeler aýallaryň tehnikumyna barýas. Atlary bärki baglykda daňýarys. Biziň
barjak howlymyz boşluk, ýöne mauzerlerimizi almaly bolar, bilip
bolmaz, gerek wagty olaram ulanarys. Gyzlaryň ýatýan jaýlaryna men belet. Ol tulanyň ýatýan krowaty penjiräniň gapdalynda,
penjire açyk bolsa, bagtymyzyň geldigi, bolmasa-da, gapylary
215

gulply däl. Arkaýynçylyk. . . Erkekleriň tehnikumynyň ýatakhanasyna-da men belet, alaşalary köçede sen saklarsyň. . .
Italmazyň gürrüňi gutarmanka, Nenegül usul bilen ýerinden
turup, aýakýalaňaç assa gaçyp, olaryň öýünden daşlaşdy, soň
ylgap baryp, öz öýüne urup girdi. Oturmady. Endamy galpyldaýar, aýaklary sandyraýar, bogazy guraýar. «Nätmeli? Kime
habar bermeli? Ilki Nowruz jany halas etmeli». Ol öýden usul
bilen çykyp, mekdebe tarap ylgady. «Nowruz jana aýtsam, ol
raýona tarap gije gaçyp gitse, başyny gutarar. Menden ýetenini
Italmaz aňar. Zyýany ýok, Nowruz jan bilen Nazar jan halas
bolsa bolýar, menem gyzymyň öýüne gaçaryn. . . » Öz gaçmak
pikirini soňlap-soňlamanka Nenegül mekdebe gelip, göni Nowruzyň otagyna girdi. Ýuwaş ses bilen:
– Nowruz jan! Tur, tur, Nowruz jan! – diýip, ony oýardy.
– Nenegül? Senmi? Näme boldy? – diýip, Nowruz onuň
ýöne zat üçin gelmänini bilip, derrew geýindi.
– Näme boldy?
Nenegül gorkusyna sandyrap, bogazy gurap, ýoluk-ýoluk
edip, Italmaz dagynyň eden gürrüňlerini aýtdy. Her sözüň arasynda «Nowruz jan, häzir gaç. Raýona tarap gaç!» diýip maslahat
berýärdi, Nowruzy gyssaýardy.
– Nenegül, meniň ýanyma geleniňi hiç kim görenokmy?
– Görenok, Nowruz jan, tiz gaç!
– Bolýar, sen git, göni öýüňe baryp ýat! Seniň beýdip, habar
berip ýöreniňi duşmanlar duýmasyn.
– Bolýar, Nowruz jan, sen gaç! Men gidip, Nazar jana-da
aýdaýyn, olam gaçsyn!
– Sen baryp, çatmaňda ýat. Nazara men özüm habar bererin
– diýip, Nowruz Nenegüli gapa itdi.
– Bolýar, men baryp ýataýyn, emma Nazar ikiňizem häziriň
özünde gaçyň! – diýip, Nenegül çykyp gitdi.
Nowruz garaňky jaýyň penjiresinden Nenegüle seretdi. Nenegülüň tutlugyň içine sümüp gidenini görüp, daş çykyp, öz
otagyny gulplady-da, olam garaňka siňip ylgawyna gitdi.
Uzak gije öz jigisini gaýgy edip, uklap bilmedik Nenegul
irden mekdebiň daşynda zowzanaklap ýörkä, birden penjireden
216

tanyş ses eşidildi. Golaý baryp, penjireden yşyklap görse, gür
gara saçy yzyna gaňtarylan, gara gaşlak, owadan gara gözli, oňat
geýnüwli daýaw ýigit partalaryň arasynda gezmeläp, çagalary
okadyp ýör.
«Nowruz jan!» diýenini Nenegülüň özem duýman galdy.
«Bu nä boluş? Näme üçin gaçmandyr . . . » Nenegül ylgady gapa. Sapak gidip durka, klasa girmek gadagan, Nenegül gapynyň
agzynda durdy.
Bir zat aňan ýaly Nowruz gapyny açyp:
– Git, öz işiň bilen boluber! – diýip, Nenegüle azgyryldy-da,
ýene gapyny batly ýapdy.
Mekdebiň töwereginde görünmeli däldigini aňyp, Nenegül
tiz yzyna gaýtdy. Ol öýüne baryp, karar tapman, ylgawyna oba
Şurasyna bardy. Penjireden yşyklap görse, Nazar jaýa üýşen
adamlara bir zat-bir zatlar düşündirýär, şadyýan gülýär. «Be,
bu näm boldugy?» Nenegül ylgap, Şiriniň öýüne barsa, olam
«şarkyldadyp» tara dokap otyr.
«Be, bu näm boldugy?» diýip, Nenegül uzynly gününi zowzanaklap geçirdi.
Agşam garaňky gatlyşyp ugranyndan, seretse, Nurmyradyň
haýatynyň günbatar tarapynda iki sany adam gür üzümçiligiň
gök ýaprakly çybyklaryň arasyndan Nazaryň garaja öýüne, gapysyndaky kiçijik tamyna seredip durlar.
Gara öýüň gapysyndaky kiçijik jaýdan Nazar eli orakly çykyp,
her ýerden bir ätmerläp gaýtdy. Ol üzümleriň gaýra başyna çykyp, ýorunja peliniň üsti bilen, otuň orlup ugran ýerine geldi-de,
peliň ortaragyna golaý ýerde gündogaryny bakyp, ot ýygmaga
oturdy.
Günbatardan seredip duran pyýadalar üzümleriň arasy bilen
bukdaklap, ot ýygyp oturan Nazaryň ýeňse golaýragynda saklandylar. Olaryň eli ýalaňaç-gamalysy Nazara tarap topulanda,
üzümiň içinden bir ýaş ýigit çykyp, gamalynyň üstüne özüni
zyňdy. Ikisi garpyşanda, Nazar dessine öwrülip, Italmazyň gamaly goşaryndan sag eli bilen tutup, gaňranda, onuň gamasy
ýere gaçdy. Nazar Italmazy ýüzin basyp, derrew onuň iki elinem
arkasynda daňdy.
217

Nazar bir görse, ilki böken ýigit – Nowruz towlanyp oturdy-da, bir gapdala ýykyldy. Onýança başlyk Nowruzy gujaklady-da, Nazara:
– Ýet onuň yzyndan! – diýip, üzümlige elini uzatdy. Nazar
üzümiň içi bilen günbatara tarap gaçyp barýan Annalynyň yzyndan topuldy. Edil bäş bökende onuň yzyndan ýetip, ýeňsesinden
bir uranda, ol üzümiň içinde ýykylyp, agzy ýer garbady. Nazar
Annalynyň iki elinem yzynda gaňryp, başlyk dagynyň ýanyna
gelende, Oraz aga zeýrenip duran eken.
– Bu ganhorlaryň üstüňize çozjagyny jikme-jik bilibem, işi
kelte edýäňiz. Ine, nähak ýere iki adamyňyzy parçalatdyňyz.
– Hany iki adam? – diýip, Nazar gyssagly sorady. Onýançada
üzümiň gyrasynda gana bulaşyp ýatan Begenç mugallyma gözi
düşdi.
– Mugallym! – diýip, Nazar onuň kellesini galyrdy. Begenç
bir zatlar sözlejek boldy, emma agzyndan köpürjikli gan gelip
başlady. Galjak ýaly edip, dyzajak boldy, soňam başyny gapdala
goýberip, gözlerini ýumdy. Agzyndan ýene gan akdy.
– Meniň üçin nähili oňat, arassa adam öldi! – diýip, Nazar
raýona tarap alnyp barylýan tussaglaryň yzyndan seretdi. Birdenem ýerde ýatan oragyny alyp, Italmazyň yzyndan ylgajak
bolanda, Oraz aga Nazary gujaklap tutdy.
– Onyň bolmaz, ol ganhoryň jezasyny biziň hökümetimiz
berer! – diýdi.
Komsomollar Nowruzy furgona ýükläp, sürüp ugranda, Nenegül ylgap geldi. Gana bulaşyp ýatan Begenç mugallymy görüp:
– Waý, eziz mugallym! – diýip, aglamaga başlady. Birden –
Nowruz jan hany? – diýip gygyrdy.
Başlyk hiç zat aýtman, gidip barýan furgona seretdi. Nenegül
onuň nazaryna düşündi.
– Nowruz jan, eziz dogan! – diýip, Nenegül aglap, furgonyň
yzyndan ylgady.
Iki sany gamaly ganhorun öňünde durmak üçin başlyk, Begenç mugallym dagynyň guran hilesi boýunça iş başgaçarak
bolmalydy.
Hiç zatdan bihabar bolan bolup, ot ýygyp oturan Nazaryň
218

üstüne ganhorlar topulmanka, Begenç mugallym, Oraz aga, başlyk, Nowruz dördüsi olary tutmalydy. Nazaram derrew olara
kömekleşmelidi.
Bu gurlan hilä hemmesi razy bolanda, Begenç mugallym:
– Nazaryň geýimlerini geýip, Nazar bolan bolup, oty men
ýygaýyn. Olar maňa topulanda, olary Nazar tutsun, sebäbi Nazar
biziň dördümizdenem güýçli diýipdi.
– Iki sany ýalaňaç gamalynyň deminde öz ýerime Begenç
mugallymy oturtmaga men gorkýan. Olaryň öňünde özüm oturaýyn, çala şygyrdy bolsa, böküp turaryn-da, olaryň ikisinem
özüm ýepbeklärin – diýip, Nazar başlygyň ýüzüne seretdi.
– Bolýar, ot ýygýan goý, Nazaryň özi bolsun, bäş adam bolup,
iki sany adamyň öňünde durup bileris. Gerek bolsa, bizem ýarag
ulanarys. Şu maslahat bolýarmy? Hemmäňiz razymy? – diýip,
başlyk sorady.
– Dört-bäş sany daýaw komsomol, partiýaly adamlaram kömege çagyraýsak, kem bolmazdy – diýip, Oraz aga çala hümürdedi.
– Başlyk, Oraz aga, Italmaz dagy gelip, menden gan aljaklar,
siziň biriňizem bu işe gatyşmaň, men ýeke özüm ikisiniňem
oňurgasyny omrup bereýin – diýip, Nazar ýene başlyga seretdi.
– Ýok, onyň bolmaz – diýip, başlyk garşy boldy.
Olaryň ylalaşygynyň netijesinde Begenç öldi.
Nowruz agyr ýaralandy.
219

25
GÖRE“DE SYLA“MAK ÝOK
Begenç mugallymy jaýlamaga Akmyratlaryň tiresinden başga,
Tutlygala obasynyň uludan-kiçä ähli erkek göbeklisi gatnaşdy.
Gölegçi gaýdyp gelende, Begenjiň iki oglunyň sesine goşulyp,
mekdep okuwçylaram aglady. Oraz aga bir çetde gözüne ýaş
aýlap otyrdy.
Nazar ýas ýerinden rugsat alyp, Nenegül bilen Aşgabada,
respublikanyň merkezi keselhanasyna, Nowruzyň yzyndan gaýtdy.
Nowruzyň ýatan palatasyna Nazar girende, Kakajan bilen
Aýna her haýsy ýaralynyň bir gapdalynda otyr eken. Nazary
görüp, olaryň ikisem salam berip, ýerinden galdy. Nowruz ýatyr.
– Ýagdaýy nähili? – diýip, Nazar ýuwaşja sorady.
– Geplänok, sus ýatyr – diýip, Kakajan jogap , berdi.
Onýança Nenegül ak halatly gelip:
– Eziz dogan! – diýip, Nowruzyň ýaňagyndan ogşap başlady.
Bu sese ak halatly, sary ýüpek saçly aýal gelip, Nenegülüň
sesini goýdurdy. Nazar bilen Kakajan daş çykyp oturanda, Kakajan:
– Nowruza biziň saglygy saklaýyşdan okadýan mugallymymyz Muhammet Dowlikanow seretdi – diýip, kakasyna gürrüň
berdi. – Onuň ýarasyny ýuwup, arassalap tiken wagty men
gapdalynda durdum.
– Ýoldaş mugallym, nähili, Nowruz gutularmy? Adam bolarmy? – diýip, soradym.
– Ýarasy agyr, arassalap tikdim, gutulmaly – diýip, maňa jogap berdi. – Bu ýigit, seniň doganyňmy? – diýip, doktor menden
sorady. Menem–Hawa! – diýip, jogap berdim. – Gan köp gidip220

dir, emma sagdyn ýigit eken, gorkma, Kakajan, agaň gutular –
diýip, ol maňa göwünlik berdi. Ol örän gowy doktor hem gaty
gowy adam. Biz Aýna ikimiz gezekleşip, gije-gündiz Nowruzyň
ýanyndan aýrylamzok.
– Doktory men görüp bilmerinmi? – diýip, Nazar öz oglundan sorady.
– Hany, men göreýin, ýerinde oturan bolsa, seniň geleniňi
hem ony görjek bolýanyňy aýdaryn – diýip, Kakajan koridor
bilen gidip, bir kabinete girdi. Birazdan soň ol otagdan ak halatly,
gözleri äýnekli, saryýagyz, ak meňiz, uzyn boýly doktor çykyp,
Nazaryň ýanyna geldi-de, türkmen dilinde salamlaşdy, elleşip
görüşdi. Nazaryň göwnüne, ol uzyn boýly doktor gaty näzik
göründi, görşen wagty onuň elem ýumşak duýuldy.
– Doktor, biziň Nowruzymyz gutulyp, adam bolarmy? – diýip, Nazar sorady.
– Ölüm howpy geçdi. Indi bäri bakyp başlar. Häzir ýagdaýy
agyr. Gan köp akypdyr. Şu gün gan goýberdik, tiz özüne geler.
Aňyrsy ertir-birigün gepleşip başlar.
– Sag boluň, doktor, siziň bu ýagşylygyňyzy hiç wagt ýadymyzdan çykarmarys.
– Men doktor, meniň borjum hassany sagaltmak – diýip, Muhammet ýylgyrdy. – Indi gorky ýok, Nowruz tiz gutular – diýip,
Muhammet sözi başga ýana sowdy.
– Bu Kakajan siziň ogluňyzmy? Örän gowy ýigit. Ol gowy
gyz, Aýna siziň nämäňiz?
– Ol gyz meniň aýal doganym!
– Örän gowy gyz – diýip, doktor Nazaryň dogumly ýüzüne, ýagty gara gözlerine, daýaw syratyna seretdi-de, öz içinden
«Gowy maşgala, gowy adamlar bolmaga çemeli» diýen pikir etdi.
Nowruz özüne gelip, gözüni açanda, onuň nazary garşysynda oturan Aýna düşdi. Bir salym gözüni aýyrman Aýna seretdi.
Çalaja:
– Aýna? – diýdi.
– Men Aýna, Nowruz, bar zat oňat, indi sen gutuldyň! –
diýip, Aýna şatlandy.
Nowruzyň gözi Aýnanyň gapdalynda oturan Nenegüle düş221

di.
– Nenegül?
– Jan-a! Eziz doganym, başyňa döneýin, doganym, gutuldyň
– diýip, Nenegül onuň sag elini gysdy.
Aýnanyň yzynda duran Kakajana Nowruzyň gözi düşende,
ol begenip ýylgyrjak boldy. Onuň gapdalynda dik duran Nazara
seretdi.
– Agam, Nazar aga?
– Nowruz, men Nazar.
Nowruz, ýene töwerege seretdi.
– Men nirede? – diýip sorady.
– Sen Aşgabadyň keselhanasynda, indi gutuldyň, ýagşy bolduň! – diýip, Aýna oňa düşündirdi.
Nowruz ýene gözlerini ýumdy. «Ýene özünden gidäýdi gerek» diýip, Nazar çen etdi.
Doktor Muhammet Nowruzyň garyndaşlaryny öz kabinetine
çagyryp oturtdy.
– Nazar, doganyň indi gutulyp başlady. Biz oňa dermanam
bereris, ganam guýarys, ýarasynyň daňysynam täzelär durarys.
Siziň üýşüp, onuň gapdalyny alyp durmagyňyz ýaralynyň peýdasyna däl. Siz indi Nenegülem alyp, gaýdyň! Kakajan, Aýna
sizem indi okuwyňyzdan galmaň! Okuw gutarandan, nahardan
soň, gezegine her gün biriňiz gelip, ýaralynyň ýanynda bir-iki
sagat oturyp gitseňiz bolar.
– Doktor, Nowruza iýer ýaly näme getirsek bolar? – diýip,
Nazar sorady.
– Häzir oňa hiç zat gerek däl, ynha, basym işdäsi açylyp
başlar, ondan soň näme bermelidigini men aýdaryn. Häzirlikçe
siz gaýdyberiň! – diýip, doktor jogap berdi.
Nazar bilen Nenegül doktora köp alkyşlar aýdyp, onuň bilen
hoşlaşdylar. Gapydan çykanlaryndan soň, Nazar Aýnanyň eline
bir petde täze çykan pul berdi.
– Jigim, Nowruz näme iýjek diýse, näme işdäsi alsa, özuň
bazardan alyp iýdiriber. Ýagdaýlar hakda maňa hat ýazyp dur.
Indi oba-da gelip bilersiň, islän ýeriňde-de çekinmän gezip bilersiň! – diýip, Nazar jigisi bilenem, ogly bilenem hoşlaşdy.
222

– Nazar kaka, agalaryma, jigilerime, gelnejelerime salam aýdyň! – diýip, Aýna sargap-sargap galdy.
***
Bir gün Şirin tara dokap, halys ýadap otyrka, gapydan Nenegül
geldi. Şirin bilen salamlaşdy.
– Nenegül, gel, men-ä gaty ýadadym. Gel, ikimiz çaý içeli –
diýip, Şirin ony oňat garşy aldy.
– Şirin jan, sen taraňy dokaber, men häzir çaý gaýnadaýyn –
diýip, işe ezber Nenegül çaý gaýnatmaga durdy.
Nenegül bilen Şirin gök çaýyň başynda gybata başladylar.