Göreş - 05

barýardy. Soňabaka ýuwaş-ýuwaşdan öwrenişdi.
Begenç aga diýilýän adam geldi. Italmaz oňa:
– Begenç aga, bir nika gyýyp berseňizläň! – diýdi.
– Bolýar, gyýaýarys. Kim öýlenýär?
– Özüm!
– Şol hun ujundan alnan ýaşajyk gyza öýlenljek bolýaňyzmy?
– Hawwa, Begenç aga!
– Onuň ýaly bolsa nikany Samat işana gyýdyryň, onuň zähmet hakyny berseňiz, haku-nahak gyýar. Biz garamaýagam bolsak, onuň ýaly işden gaça durýandyrys – diýip, öwrüldi-de, öz
öýüne tarap ugrady.
Samat işan pyýada kazylary bilen gelip, Akmyrada nika gyýşy ýaly, Italmaza-da nika gyýyp, aklygyny aldy-da gitdi. Aýna-da ýenjildi. Ol porsy döläniň içinde usurgap ýatyrka, gapydan bir adamyň gelenini aňdy. «Ýene Italmaz gelendir, ýene
ýenjer, gider».
Bir ýakymly el onuň kellesini galdyrdy. «Gelnejem Şirin
geläýdimikä?»
Aýna gözüni açdy.
68

– Aýna jan, ne günlere düşdüň, balam! – diýip, Nenegül
onuň agzyna okara bilen süýt tutup berdi.
– Enegül eje, biz bir bagty ýatan bolduk! – diýip, Aýna ol
aýaly gujaklap, aglady. – Iki gün bäri duz dadamok. Ol haram
goturyň uly aýalam, kiçi aýalam meni itden beter ýigrenýär.
Onsoň maňa kim nan bersin?!
– Aglama gyzym, Italmazyň kiçi aýaly Jahan ulusyna garanyňda rehimliräkdir. Men onuň bilen gepleşerin, özümem her
gün aýlanar duraryn.
– Enegül eje, Gytjanyň ýagdaýy nähili? Ol dirimi?
– Gytjanyňam ýagdaýy öwerlik däl. Men oňa-da seredýän.
Sen öz gaýgyňy et, balam! – diýip, Nenegül çykyp gitdi.
Ýatan dölesiniň ysy bilen Aýna öwrenişdi. Onuň ilersindäki
ýekeje deşikden girýän howa-da arassa däl, sebäbi ol deşigiň
öňündäki üýşmegem döleden çykarylan hapalar. Döläniň gapysynam Italmazyň özi tagtalary birikdirip ýasapdy. Tomsuň
soňky aýynyň ahyrky günleri, haý diýmän sowuk düşer. Dölede
peç oturtmagam boljak däl.
Döläniň gapysy usul bilen açyldy. «Italmaz bolsa, ýagy ýaly
gapyny şakyrdadyp, depip açardy, Bu gelen ol-a däl» diýip, çen
etdi-de, Aýna içmegiň aşagyndan usul bilen kellesini çykardy.
Görse, Nenegül gapyda dur.
Ol:
– Salamälik, Enegül eje, geliber! – diýdi.
– Aýna jan, saňa birazajyk çörek getirdim, gyzym, iý! – diýip,
Nenegül bir bölek nany oňa berdi, özem geçip, içmegiň gyrasynda oturdy.
Aýna:
– Taňryýalkasyn, Enegül eje! – diýip, çörek iýmäge başlady.
– Gyzym, bilýäňmi näme! Eýýäm siziňkiler göçüp geldiler.
Hemme doganlaryň Nurberdi kakaňlaryň howlusyna üýşdüler. Nazaryň aýaly Şirin öz kakasynyň howlusyna göçdi. Nazar
kakaň henizem ýok, onuň nirä gidenini hiç kim bilmeýärmiş. . .
Gyzym Aýna jan, Men Italmazyň kiçi aýaly Jahan bilen gürleşdim. Ol «Dokmamy dokap berse, başga buýran işlerimi edip
berse, men oňa çaýam bererin, çöregem bererin» diýdi. Ol dok69

masyny ýüwürdip, uly gyzy bilen özi dokamaga başlady. Ýör,
şonuň dokmasyny dokaş. Eger onuň işini oňat ediberip ýörseň, ol seni Italmaza-da urdurmaz. Ýör gideli! – diýip, Nenegül
Aýnanyň elinden tutdy.
Aýna özüniň ýigrenilýän ýerine näler gitjek däl weli, öz «gara
güni üçin günüsiniň çagasyny allalamaly» bolup, Nenegülüň
yzyna düşüp ugrady.
Nenegül dagy gapydan baranynda, Italmazyň kiçi aýaly Jahan öz uly gyzynyň dokma dokap bilmän güýmenip oturanyna
käýinip duran eken.
Aýna daş gapyda durup, çalaja salam berdi.
Italmazyň kiçi aýaly onuň salamyny alman, gözlerini alardyp:
– Dokma dokap bilýärmiň? – diýip sorady.
– Hawwa.
– Hany geç, dokap başla, göreýin!
Aýna pürenjegini çümreräk bürenip, inçejik garaja barmaklaryny çalasyn gymyldadyp, çitip başlady. Onuň keseriniň çalt
işleýşine öz günüsi Jahanam, Nenegülem haýran galdy. Soň Aýna synnyny alyp, çitimlerini endigan gyryp, goşa darak bilen
kakyp ugrady.
Ýaňky Aýna alarylyp, gaharly garaýan günüsi «Elinden dür
dökülýän maşgala eken, emma garamaňlaý bolupdyr» diýip,
ona nebsagyryjylyk bilen seretdi. Aýna garaňky gatlyşýança,
ýarym günde eneli-gyzyň bir gündäki dokanyndan köp dokady.
– Bar, indi iňrik garaldy, mallara ot ýygmaga git – diýip, kiçi
günüsi Aýnanyň eline ýarty çörek, egri orak berip goýberdi. –
Ýene daň atan badyna gelgin!
Aýna daňdanlar turup, dokma dokamaga başlanda, entek
Jahan dagy ýatyrdy. Olar turup, ýuwunyp-daranandan soň,
Aýna-da çaý, çörek berdiler.
Şeýlelik bilen günler yz-yza geçip başlady. Jahan Aýnanyň
beýle çeperçiligine guwanyp, ony gowy görüp başlady. Italmaza
ony urdurmady. Oňa agyzdan galan naharam berip başlady.
Aýna bir gün Jahandan rugsat alyp, Nenegül bilen Gytjany
soramaga gitdi. Akmyrat ýokdy. Tamyň içi oňat, täzeje keçe,
haly. . .
70

Gytja düşekçäniň üstünde ýatyr. Üstüne ýukaja mytgal ýapynypdyr. Ak mytgalyň aşagynda onuň süňkleri bildirýär.
– Gytja jan! – diýip, Aýna onuň ýüzüni açdy.
Gytja tanar ýaly bolmandyr. Hany ol owadan gyz?!
Owurtlary içine gidipdir, çekge süňkleri somadypdyr, gara
gözleriniň hanasy çöküpdir.
– Aýna jan, dogan, senem görmek nesibäm bar eken! – diýip,
ol gözlerine ýaş aýlady. Goluny mytgalyň aşagyndan çykaryp,
Aýna tarap uzatdy.
Aýna onuň gury süňke dönen barmaklaryny, eti gidip, goşa
süňkleri görnüp duran bileklerini görüp:
– Gytja jan, bu az wagtyň içinde beýle horlanypsyň, saňa
näme boldy? – diýip sorady.
– Men nädeýin, kakamdan-a däl, atamdanam uly ak sakgal adama berdiler. Men razy bolmadym, urup-urup özümden
giderdi – diýip, Gytja inçejik sesi bilen sözläp, gözlerinden boýur-boýur ýaş dökdi, ysgynsyz üsgürdi.
Gytjanyň aglamjyramagy, sojap zordan dem almagy, bogazynyň şyglamagy onuň agyr kesele duçar bolandygyny aňdyrýar.
– Gytja jan, saglykda görşeli, meniňem kän oturarlygym ýok,
seniň ýanyňa gelenimi biläýse, haram gotur janymy alar. Meniňem düşen günüm seniňkiden gowy däl! Senem gaýrat et, galjak
bol! – diýip, Aýna ýerinden turdy.
– Seniňem ýagdaýyňy eşidýän, doganjygym, şol betnyşan
Italmaz nejise berleniňi bilýän. Aýna, dogan jan, men ýerimden
galyp bilemok. Ugruny tapyp, meniň halymy sorap dur. Meniň
senden başga hiç kimim ýok. Ejem jany, Şirin gelnejemi göresim
gelýär. Olary meniň ýanyma goýbermeýärler– diýip, Gytja aglap
galdy.
71

8
KAKAJAN
Gandarlar Tutlygala sag-aman ýygnandylar. Nurmyradyň çagalarynyň çatmalaryny dikmäge-de ýerleri bolmandan soň, ýedi doganyň Nazardan başgasy öz çatmalaryny Nurberdileriň
howlusynda, onuň öýüniň töwereginde gurdular. Olaryň bary
Nurberdiniň gapysynda batrakçylyk etmäge başlady. Üç sanysy
Nurberdiniň daýhançylygyny etdi, iki sanysy onuň kerweni bilen Mara, Hywa gatnady. Biri, Bäşim öz uluja ogly bilen gumda
onuň goýnuny bakdy.
Şirin öz kakasy Oraz aganyň howlusyna göçüp geldi. Edil
şol günüň ertesi Oraz aga öz agtygyny yzyna tirkäp, Begenç mollalara salam berip bardy. Begenç molla öz öňki zehinli okuwçysy
Kakajany gorüp, begendi.
– Kakajan, sen okan zatlaryňy ýatdan çykaran-a dälsiň? –
diýip sorady.
– Men Gurhany okap çykan badyma, başymyza iş düşüp, gaçyp gitdik. Babamyň «Rownagyny» alyp gidipdim. «Rownagy»
gowy okap bilýärin.
– Sen öňem babaň bilen «Zöhre-Tahyr», «Gül-Bilbili» okap
ýördüň ahyry. «Rownagyňam» haty şol hatdyr, okap bilersiň-le.
Ertirden başlap, meniň mekdebime geliber, okuwyň yzyny dowam edeli – diýip, Begenç molla Kakajanyň arkasyna kakdy.
Oraz bilen Begenç molla çagalykdan bile ösüp, bile-de köne
mekdepde okapdylar. Oraz köne mekdepde Nowaýyny okap,
soň mekdebe gatnamasyny goýdy, Begenç molla obada köne
mekdebi gutaryp, Hywa gitdi. Ol ýerde-de medresäni gutaryp
geldi. Ymamçylyk etmedi. Ile doga-da bermedi. Ol gelip, çagalary okatmaga başlady.
72

Kakajany Begenç mollanyň özem gowy görýärdi, Onuň zehinlidigine guwanýardy. Türkmen dessanlaryny özüniň inçejik,
çaga sesi bilen ýalňyşsyz okaýşyna Begenç molla begenýärdi.
Kakajanlarda «Maşgalaňy belalardan gorasyn» diýip, ata-babadan saklanyp gelinýän Gurhandan başga kitap ýokdy. Olam
okalman, daşy bukjaly saklanýardy. Şirin Kakajana Sopy Allaýaryň kitabyny tapyp berdi. Kakajan onam okap otyr. Babalarynyň
öýünden «Nowaýy» kitabyny tapdylar. Soň Kakajan Hoja Hafyzy, Jamyny okady. Ahyrynda-da «Bidil» diýen kitabyň salgysyny
aldy.
Ejesi ikisi Suhan işanyň ejesiniň öýüne salam berip bardylar.
Garryja totam aýal:
– Geçiň, oturyň! – diýip bularyň öňünde çaý-çörek goýdy.
Çaý-çörekden soň:
– Kim bolarsyňyz? Habarlyja geldiňizmi? – diýip mylaýym
sorady.
– Totam eje, men Orazyň gyzy, Nurmyradyň gelni, büýem
meniň oglum Kakajan. Şu oglana «Bidil» diýen kitap gerek. Şony
sizden soramaga geldik – diýip, Şirin öý eýesine maksadyny
düşündirdi.
– Hä, Kakajan diýsene, il arasynda bu oglanyň zehinlidiginiň
tarypyny edýärler. Tüweleme, göz degmesin! – diýip, garry
totam ýerinden turdy, rejeli goýlan kitaplaryň arasyndan bir
kitaby çykaryp:
– Ine, siziň gözleýän kitabyňyz. Al, oglum, oka, soň ýene getirip bergin! – diýip, kitaby uzatdy. Şirin ol kitaby alyp, ýaglyga
dolady.
– Taňryýalkasyn, totam eje! Oglum kitaby okan badyna,
özüm getirip bererin – diýdi-de, Şirin Kakajany yzyna tirkäp,
öýden çykyp gitdi.
Eneli-ogul köçä çykdylar weli, Kakajan:
– Eje, getir maňa ber, şu kitaby açyp göreýin-le! – diýip,
ýalbaryp başlady.
– Oglum, bu kitap ýolda-yzda açylyp-ýapylyp ýörülýän kitap
däldir. Ynha, öýe bararys, soň açyp gör, okap bilseň, babaňa okap
ber, emma entek howlukma – diýip, Şirin ol kitaby goltugyna
73

gysyp gelýär.
Öýe baranlaryndan soň, ol kitabam Kakajan aňsatlyk bilen
okady. Soň «Müslikelmutdakyn» diýen galyň kitabam sagynman
okap başlady.
Bu oglanyň okaýşyna babasam begenýär, mollasam, Begenç
molla oňa:
– Indi sen oňat sowatly molla bolduň. «Puhaýkeýdan» kitabyny bereýin weli, şony oka! – diýdi.
Bu kitabyň her sözleminiň arapçasyny, parsçasyny ýat tutmaly, manysyna pugta düşünmeli.
Kakajan bu kitabyň arapçasyny, parsçasyny ýat tutup ýörkä,
Tutlygala obasynda sowet mekdebi açyldy. Begenç molla iki
aýlyk mugallymçylyk kursuny gutardy. Soň ony oba mekdebine
mugallym edip bellediler.
Kakajanyň babasy:
– Men agtygymy Hywa äkidip, medresä saljak! – diýip, ony
sowet mekdebine ibermejek boldy.
– Oraz aga, köne mekdeplerde okalanok, her kim indi täze
mekdepde okaýar. Kakajany saklama, mekdebe ber! – diýip,
Begenç mugallym düşündirýär.
Ahyry iki dost ylalaşdy. Kakajan gündiz sowet mekdebinde
okaýar, gijesine Begenç molla arapça, parsça ýat tutdurýar.
Gijelerine Şirinleriň öýüne garrydan-ýaşa, aýal, erkek üýşýär.
Kakajan özüne ýalbardyp durmazdy, goňşulary-garyndaşlary haýsy kitaby okap ber diýse, şony okap bererdi.
Begenç mollanyň öýünde Magtymgulam bardy, ähli kyssalaram, Kakajan inçeräk çaga sesi, oňat labzy bilen Magtymgulynyň
goşgularyny okardy. Käwagtlar «Ymamlaryň kyssasyny», «Edhem diwanany», «Ýusup-Zylyhany», «Zöhre-Tahyry». . . Kakajan
okanda, daşyndaky diňläp oturanlaryň bir topary gözüne ýaş aýlardy. Käwagtlar Begenç molla bilen Oraz aga Kakajana «Kasasyl
enbiýany» okadyp, diňlärdiler.
74

***
Şirin bir gün irden tursa, Kakajan ýerinde ýok. «Ýazylmaga gidendir» diýip, ol agşamky saglyp goýlan süýdüň çig gaýmagyny
kiçijik okara salyp, Kakajan üçin goýdy. Kakajan geler ýerde
gelmedi. Şiriniň ýüregi gysyp başlady. «Be, oglum nirä gitdikä?»
diýip, Şirin byzbyldyklap ugrady. Ylgap, kakasynyň ýanyna
bardy.
– Kaka, daňdandan bäri Kakajan ýok! Meniň-ä ýüregim gysyp başlady. Akmyradyňam, Italmazyňam, Annalyňam, beýlekileriňem biziň birimizi görse, içi ýanyp dur. Kakajanyň gowy
okap, halkyň içinde abraýynyň artyp barmagynyň özem şolaryň
bagryny ýakýandyr. . .
– Şirin, gyzym, gorkma, Kakajan bardyr. Men mekdebe aýlanyp geleýin, belki, ol mekdepdedir, belki, Begenç molla bir ýere
iberendir – diýip, Oraz turup, mekdebe tarap ugrady.
«Agtyjagym nirä gitdikä? Ol «Puhaýkeýdany» gutardy. Ony
men medresede okamaga Hywa iberjek bolup ýördüm. Halkyň
arasynda gedaýçylyk ederdim welin, agtyjagym medresede okar
ýaly harç gapardym. . . » diýip, Oraz içini gürledip, mekdebe
bardy.
Oraz aganyň soragyna:
– Kakajan bu gün okuwa gelenok! – diýip, Begenç mugallym
jogap berdi.
Indi Kakajanyň babasy Oraz agaňam ýüregi gysyp başlady.
«Italmazyň elinden her zat geler. Ol zalymdyr. . . » diýip pikirlendi.
«Kakajan ýitipdir» diýen gürrüň bütin oba ýaýrady.
Akmyrat öz neberesini öýüne çagyrdy, «Nazaryň ogluny haýsyňyz öldürdiňiz?» diýip, ol gaharly sorady.
Hiç kimden ses çykmady. Bir salym dymşykdan soň öý eýesi
gahar bilen Italmazyň, Annalyň ýüzüne çiňňerilip seretdi.
– Biz-ä şoňa zat diýemzok! – diýip, olaryň ikisem ant içip,
awy ýalady.
75

– Kakajany kim öldürenem bolsa menden gizlemeli däldir! –
diýip, öý eýesi garyndaşlaryna berk tabşyrdy.
Şiriniň jany suw üstünde, agşama çenli garaşdy, emma Kakajan ýok. Oraz aga uzynly gün gözledi, agtygyny tapmady.
Şirin zowzanaklap, bütin obany aýlanyp çykdy. Gan ujundan berlen öňki öz haýatlaryna, üzümlerine, köneje jaýlaryna
aýlandy. Birwagtky bagtly, şatlykly durmuşyny gaýgy bilen ýatlady. «Wah, ol günler geçdi. Nazaram oba gelmän, Aýna bilen
Gytjanyň gidenine, olaryň düşen gününe jany ýanyp ýör. Özem
Gowşut obasynda, öz dostlarynyň ýanynda, hökümet işinde işläp ýörmüş». Şirin öz öňki geçiren günlerini ýatlady. Indi bu
jaýam, üzümli haýatam olaryňky däl. Üzümiň gaýrabaşyndan
Italmazyň gelýänini görüp, Şirin haýatdan çykdy, öýüne gaýtdy.
Garaňky düşdi, Kakajan ýok. Gije Oraz aga-da aýaly bilen
gelip, Şiriniň ýanynda oturdy. Daň atýança hiç kim uklamady.
Ertesi daň bilen Oraz aga Begenç mugallymyň ýanyna bardy.
Iki dost, iki sakgaldaş oturyp, pikirlendiler.
– Ýaňy-ýakynda Nazar bärik gaýdan bir dostundan öýüne
köp pul iberipdir. Gowşut obasynda oba Şurasynyň kätibi bolup
işleýändigi hakynda hat iberipdir. Likbezde okanyny, şol hatam
tüýs özüniň ýazandygynam hatynda düşnükli edip ýazypdyr.
Kakajan kakasynyň hatyny okap, onuň sowatly bolanyna gaty
begendi. Hiç kime aýtman, Kakajan öz kakasynyň yzynan giden
bolaýmasyn! – diýip, Oraz Begenç mugallyma öz çaklamasyny
aýtdy.
– Ýumruk ýaly çaga otla münüp, ýeke özi şu taýdan Gowşut
obasyna gidip biläýermikä? – diýip, Begenç mugallym ikirjiňlendi.
– Kakajan gaty dogumlydyr, gideýin diýse, gidäýer. Ýöne
maňa, saňa ýa ejesine aýtman, gidäýmez. Ol akylly, bar zada
düşünýän oglan, bize aýtman gidip bilmez.
– O diýeniň-ä dogry, iň bolmanynda, ejesine aýtman-a gidibilmez.
– Begenç molla, sen Nurberdiniň ýanyna bar. Soň Nurberdini
göwnedip bilseň, Samat işanam alyp, Akmyradyň üstüne git.
Eger çagany şolar ýoklan bolsa, onda ondakysy bilen bolubermeli
76

bolar – diýip, Oraz aga öz pikirini aýtdy.
– Ýok, ol diýeniň bolmaz. Nurberdini Akmyradyň ýanyna
äkitmeli gürrüňi goýaly. Samat işanam jübüsine pul düşmejegini
bilse, gitmez. Iň gowusy, wagt ýitirmän Nazara hat ýazaly, goý,
ol gelsin. . .
– Begenç molla, seniň o diýeniňem bolmaz. Nazar gelse, ogly
üçin Akmyratlar bilen bellisini edäýer. Owalam ol bagtygara
gyzlaryň horlanyp ýörşüne, öz doganlarynyň elinden ýer-suwuny aldyryp, Nurberdiniň gapysynda batrakçylyk edip ýörenine
içi ýanyp, görmäýinem, köýmäýinem diýip başga obada gezip
ýör – diýip, Oraz düşündirdi.
– Biz onda ikimiz oba Şurasynyň başlygyna habar edeli, ol
belki, gowy maslahat berer. Özem köpi gören, dogruçyl ýaşuly –
diýip, Begenç mugallym Oraza sala saldy.
Şol pikir bilen ikisem razylaşyp, oba Şurasynyň edarasyna
bardylar.
Oba Şurasynyň başlygy bularyň gürrüňini diňledi.
– Men Kakajan hakda Akmyrady çagyryp soradym, ol «Ähli kowum-garyndaşym bilen Gurhandan ätlärin, biz Kakajana
elem degremzok. . . » diýip, ant içip awy ýalap otyr. Men şonuň
aýdanyna ynandym, sizem ynanaýyň. Men Kakajanyň ýitenligi
hakynda raýon Ijiraýa komitetine habar berdim. Olaram Kakajanyň bütin salgyny aldylar, gözlege çykdylar. Öz obamyzyň ähli
ýerini men özüm barlatdym, enteg-ä tapylýan zat ýok.
– Sagboluň, meniň agtyjagym Kakajan hakda sizem alada
edýän ekeniňiz, köp sag boluň, başlyk! – diýip, Oraz aga gaty
minnetdar bolup gaýtdy.
Bir gün Oraz dagy Begenç mugallymy çagyryp, Nazardan
gelen hata jogap ýazdylar. Nazar ikinji hatynda «Nämeüçin hatymyň jogabyny Kakajan ýazmandyr» diýip, howsala düşüpdir.
Bu günem Nazaryň hatynyň jogabyny Begenç mugallyma
ýazdyrdylar, emma oglunyň ýiteni hakda ýene oňa habar etmediler.
Kakajanyň ýiteni hakda kakasyna wagtynda habar bermeýändikleriniň dogry däldigini Şirinem aňýardy, Oraz aga-da, ol
hakda içinden pikir edýärdi.
77

– Gyzym, düýn Akmyrada duşdum weli ol: «Kakajan tapylmadymy?» diýip, menden sorady. – Tapylanok – diýip, jogap
berdim welin, başyny ýaýkap, özüniň gynanýandygyny duýdurdy. «Biziň obamyzyň adamlarynyň hemmesi Kakajanyň ýitenine
gynanýar. Ol örän zehinli oglandy. Obamyzyň aýal, erkek – hemmesine kyssa okap berýärdi. Häzir menem şony gözläp ýörün»
diýdi.
– Indi Kakajanyň tapylmadygy boldy, kakasyna habar bermesek, biz günäkär bolarys – diýip, Oraz aga gyzyna sala saldy.
– Hat ýazmak gerek däl. Eger habar etmeli bolsa, agşamky
otla münüp gidibermeli. Gowşut uzak ýerde däl – diýip, Şirin
kakasyna seretdi.
Oraz şeýle hem etdi. Agşamky otly bilen Gowşutda düşup,
gije Hangulynyň öýüne bardy. Saglyk-amanlykdan soň, Oraz
aga gaýgy bilen Nazara garady!
– Han ogul, agyr ýagdaýy aýtmagam kyn bolýar – diýip, ol
Kakajanyň ýitişini biruçdan gürrüň berdi. – Bütin oba gynanýar.
Şirinjemal indi üç gündür, dynman aglaýar.
Nazar sesini çykarman, jübüsinden bir täzeje gök bukjany
çykaryp, Oraz aga uzatdy. Oraz aga bukjany alyp, içindäki haty
sessiz okady, soň bukjany yzyna berip:
– Onuň ýaly bolsa, men daňdanky otly bilen yzyma gaýdaýyn, kime, näme aýtmaly zadyňyz bolsa, tabşyrjak zadyňyz
bolsa, men baryp aýdaýyn – diýip, ýerinden turdy.
– Hiç kime hiç zat aýtmaň, men özümem indi oba tiz bararyn,
ýöne Şirini köşeşdiriň. Gitjek bolsaňyz, sag-aman baryň! Men
sizi ýola salaýyn, elinje otla mündüreýin – diýip, Nazaram ýerinden turup, gaýyny bilen demirýol duralgasyna tarap tirkeşip
ugrady.
***
Kakajanyň ýitişi şeýle boldy.
Arakesme wagty klasdan çykanlarynda, mekdep okuwçylary bir geň oglan gördüler. Onuň egninde özüne laýyk tikilen
78

örän gelşikli penjek, başynda tegelek papak, aýagynda täzeje
ýalpyldawuk botinka.
Ol geň oglan gürrüň edip berdi.
– Men şäherde internatda okaýan. Ol ýerde gowy okadýarlar,
geýim-gejim berýärler. Oňat-oňat naharlar berýärler. . .
Tutlygalanyň çagalary aňkaryp diňlediler.
Okuwçylaryň biri ondan sorady:
– Bir çaga «Men okajak» diýip, baraýsa, siziň internadyňyza
götererlermi?
– Biziň mekdebimize ýetim çaga barsa, okuwa alýarlar. Men
daýymlara geldim. Ertir daňdanlar Aşgabada gitjek. Meniň
daýym Baýramlardyr. Okuwa gidesi gelýän oglan bolsa, şolara
geläýsin, men alyp giderin.
Bu gürrüňler şu ýerde galdy. Çagalaram ony tiz unutdy.
Kakajan daňyň alagaraňkysynda turdy. Şirin uklap ýatyr. Kakajan, köneje donuny, saryja telpejigini, çarygyny geýip, jigisine,
ejesine seretdi, olar bilen içinden hoşlaşyp, öýden çykyp gitdi.
Hälki geň okuwçynyň daýylarynyň öýleriniň gapdalyna baryp,
garaşdy.
Öýden hümürdi eşidildi. Birazdan soň şol bezemen okuwçy
çykyp ugrady. Kakajan salam berdi.
Ol oglan salam alyp:
– Meniň bilen okuwa gitjekmi? – diýip sorady.
– Hawwa, äkitseň, gitjek.
– Adyň näme?
– Adym Kakajan, seniň adyň näme?
– Meniň adym Meýdanly. Okuwçylar-a ýöne Meýdan diýäýýär.
Meýdan bilen Kakajan Aşgabada gelip, internatyň howlusyna
girdiler.
– Sen şu ýerde dur, men gidip, direktor bilen gepleşeýin –
diýip, Meýdanly Kakajany eýwanda goýup, özem bir gapydan
girip gitdi.
Internatyň oglanlary Kakajana seredişýärdiler. Özlerem şol
geýimden ýaňyrak çykan bolsalar-da, Kakajanyň donuny, telpegini geň gören bolýardylar. Bir tokarja oglan gelip, dişleriniň
79

arasyndan syzdyryp, Kakajanyň ýüzüne tüýküligini çüwdürip
goýberdi.
Kakajanyň gahary gelip, ýaňky tokar oglana topuldy. Tokar
oglanam göterdi ökjäni. Giň howlynyň içinde tokar gaçýar, Kakajanam kowýar. Şol barmaşa Kakajanyň eline ýarty kerpiç ildi.
Tokar gaçyp, çagalaryň ortasyna özüni urýar. Kakajanam başga
çaga deger öýdüp, elindäki ýarty kerpiji zyňyp bilenok.
Terbiýeçi gyz Walýa bu ýagdaýy eýwanda duran ýerinden görüp, iki sany uly oglany iberdi. Ol oglanlar Kakajanyň öňünden
pete-pet çykyp, ony tutdular.
– Eý oglan, hol, eýwanda duran gyzy görýärmiň? Seni şol
terbiýeçi gyz çagyrýar! – diýip, ony ýuwaşatdylar. Kakajan
dyzamasyny goýdy.
Kakajanyň her gapdalyndan bir daýaw oglan tutup, ony Walýanyň ýanyna getirdiler.
Walýa Kakajanyň ýarty kerpiji tutup duran eline garap uzyn
inçe barmakly akja elini uzatdy. Kakajanam elindäki kerpiji Walýa bialaç berdi.
– Şu kerpiç bilen biziň okuwçymyzy urjak bolup, biziň howlymyzda ony kowalap ýörsüň, näme, sen banditmi? – diýip, Walýa
gaharlanman sorady.
Ýanyndaky oglanlar terbiýeçiniň aýdanlaryny Kakajana terjime edip berdiler.
– Ýok, men bandit däl, men Kakajan, siziň mekdebiňize okamaga geldim – diýip, Kakajan jogap berdi.
– Okamaga gelen bolsaň, näme üçin biziň okuwçymyzy eliň
kerpiçli kowalap ýörsüň? – diýip, ýene Walýa sorady.
Bir oglan Kakajana Walýanyň soragyny terjime etdi.
– Men ony urjak bolup kowaladym.
– Näme üçin ony urjak bolduň?
Ýene terjime edip berdiler.
– Ol meniň ýüzüme tüýkürdi.
Daşyndaky oglanlaram Kakajanyň aýdanyny tassykladylar.
Walýa Kakajana seredip, birsalym durdy. Kakajanyň görmekli keşbem, onuň çekinmän dogry sözleýşem terbiýeçiniň
göwnüne ýarady.
80

Meýdan direktor Sypinkow bilen Kakajany internata almak
hakynda gürleşip, ony razy edip durka, gapydan Walýa gelip;
– Girmek bolýarmy? – diýip, direktordan sorady.
– Geliň!
– Wasiliý Aleksandrowiç, bir oba oglany gelip, eli ýarty kerpiçli öz howlymyzda biziň okuwçymyz Hallyny kowalap ýörkä,
men geldim. Ine, onuň kerpiji – diýip, Walýa direktoryň stolunyň
üstünde ýarty kerpiji goýdy.
– Hany, ol oglan nirede, getiriň! – diýip, direktor buýurdy.
Kakajany direktoryň ýanyna getirdiler. Kakajan gapydan
gelende, edep bilen salam berip girdi. Direktor içinden «Özi-hä
terbiýeli oglan bolmaga çemeli» diýip, onuň salamyny aldy.
– Bu oglan günäkärem däl, sebäbi «Ýuwaş oba oglanydyr, maňa gaýtawul berip bilmez» diýen pikir bilen Hally onuň ýüzüne
tüýküripdir– diýip, Walýa Kakajanyň tarapyny tutdy.
Direktor stoluň garşysynda gara gözlerini tegeläp, hiç zatdan
çekinmän duran dogumlyja oglana az salym syn edip oturdy-da:
– Ýoldaş Myradow, bu oglany äkit, zawhozdan täze geýimler
al-da, hammamda ýuwunandan soň, geýindir. Özünem birinji
klasda oturt! – diýip, Meýdana buýurdy.
Täzeje kostýum, botinka hem papak geýenden soň Kakajan
okuwçylaryň arasyna goşulyp gitdi. Agşam birinji klasyň okuwçylary bilen ýatakhanada, akja prostynlar, ýassykdaşylar bilen
bezelen krowatyň üstünde ýatdy. Ertir irden sabyn bilen ýuwundy.
Okamaga bardylar. Çagalar uzyn stoluň başynda oturdylar.
Bir tatar gyzy gapydan salam berip geldi. Kakajanam olar bilen
ör turdy. Soň oturdylar. Gyzyl, gök, ak.., uly tagta kagyzlary
ortada goýup, gaýçy bilen deňje, uzynja gyrkýarlar. Soň gökli,
saryly, gyzylly edip, biri-biriniň içinden geçirip, ýelmeýärler-de,
uzyn kagyz zynjyr edip, jaýlaryň içini bezeýärler.
Okuw uzaga çekmedi. «Mundanam bir okuw bolarmy?»
diýip, Kakajan geň gördi. «Oba gidip, ýene Begenç mugallymda
okasam mundan gowy bolardy. . . »
Arakesme wagty Kakajan şu zatlary pikirlenip durka, onuň
ýanyna tokar oglan gelip:
81

– Meni bagyşla, şol gün oýun edip üstüňe tüýküräýdim beýle
gaharyň geljegini bilen bolsam tüýkürmezdim! Gel, ýaraşaly!
Meniň adym Hally! – diýip, sag elini uzatdy.
Kakajan Halla sag elini berdi. Görse, onuň çep elinde kitap
bar.
– Meniň adym Kakajan. Hany, kitabyňy göreýin – diýdi.
Hally Kakajana kitabyny berdi. Kakajan kitabyň ortarasyny
açyp, iri harplar bilen ýazylan zatlary okap başlady.
– Be, sen gaty gowy okaýaň-la! Haýsy klasda okaýaň?
– Men hiç klasda-da okamok, kagyz kesýän.
– Wiý, sen birinji klasda okaýan ekeniň, bizem öten ýyl kagyz
kesýädik. Soňra saňa harp öwredip başlarlar. Seniň hat okap
bilýäniňi men öz mugallymymyz Çarwa molla aýdaýyn – diýip,
Hally onuň ýanyndan tiz gitdi.
Günortanlar nahara bardylar. Ak çörek, kelemli çorba, birhili
etli nahar, soň süýji suw. . . Bu zatlaryň hemmesini Kakajanyň
ömründe birinji görşi.
Ertirki sapakda kagyz kesip otyrkalar, gapydan daýaw adam
geldi.
– Siziň araňyzda haýsyňyz Kakajan? – diýip gygyrdy. Kakajan:
– Men! – diýdi.
Tatar gyzy Gülsüm apa «Tur ýeriňden» diýen yşarat etdi. Kakajan derrew turdy. Ýüzi popuş-sopuşrak ol daýaw mugallym:
– Ýör meniň bilen! – diýdi.
Kakajan onuň yzyna düşüp gitdi. Olar başga bir klasa girdiler. Daýaw adam öňräkden bir uzyn oglany yzky parta geçirip,
Kakajany onuň ýerinde oturtdy-da, onuň eline kitap berdi:
– On dokuzynjy sahypany aç-da oka! – diýdi.
Kakajan ol sahypany açyp, ýerinden turdy-da, gaty ses bilen:
– Daň atanda gygyrar, «Turuň» diýip horazlar!. . . – diýip, örän
düşnükli hem ezber okap başlady. Ol goşgyny ahyryna çenli
okap gutarandan soň, daýaw mugallym:
– Boldy, otur! – diýdi.
Kakajan oturandan soň ol daýaw adam:
– Kakajan, indi sen meniň okuwçym bolduň, her gün gelip,
82

şol öz partaňda oturgyn! – diýdi.
Soň klasyň ähli okuwçylaryna garap:
– Gördüňizmi, Kakajanyň okaýşyny? Sizem şunuň ýaly oňat
okajak boluň! – diýip, nesihat etdi.
Arakesme wagtynda üçünji klasyň okuwçylaram Kakajanyň
gowy okaýşy hakynda eşidip, onuň daşyna üýşdüler. Kakajany
getiren Meýdan öz elindäki kitaby görkezip:
– Kakajan, hany gör, okap bilýäňmi? – diýdi.
Kakajan:
– Öň eýýamda bir garynja bilen bir kepderi dost bolupdyr. . . –
diýip, sakynman, örän açyk ses bilen okap başlady.
Daşyndaky oglanlar bu täze geleniň okaýşyna haýran galdylar.
Meýdan birden:
– Ýoldaş mugallym! – diýip gapdalyndan geçip barýan pes
boýly ýasy adama bakyp gygyrdy.
– Ýoldaş mugallym, meniň bu getiren oglanym kitabyň haýsy
ýerini açsam, edil suw ýaly okaýar.
Mugallym Haýrullin kitaby açyp Kakajana okadyp gördi.
Düýn obadan gelen oglanyň beýle oňat okaýşyna geň galdy.
– Meýdanly, bu oglany öz klasymyza alyp gel! – diýdi.
Ikinji okuw başlandy. Çarwa mugallym klasa girip görse,
Kakajan ýok. «Hany Kakajan?» diýip sorady.
– Mugallym Haýrullin ony üçünji klasa äkitdi! – diýip, okuwçylaryň hemmesi birden jogap berdi.
Arakesmede Çarwa mugallym direktoryň ýanyna baryp:
– Meniň oňat okuwçymy maňa hiç zat aýtman, Haýrullin
mugallym öz klasyna alyp gidipdir. Beýle-de bir zat bolarmy?
Men oňa razy däl! – diýip arz etdi.
Wasiliý Aleksandrowiç üstüne abanyp duran mugallyma
seredip, oňa hiç zat diýmän, Walýany çagyrdy.
– Walýa, häziriň özünde meniň ýanyma Haýrullin mugallymy, Meýdanlyny hem täze gelen okuwçyny çagyr! – diýdi.
Sypinkowyň çagyran adamlary kabinete ýygnandy. Direktor
Kakajana seredip, bir salym oturdy. «Onuň täzeje geýimlerem
özüne gaty gelişýär. Bu indi asyl öňki oba oglany däl. Özem
83

örän namysjaň, akylly oglan bolmaga çemeli». Ol üçünji klasyň
mugallymy Haýrulline ýüzlenip:
– Siz näme üçin ikinji klasyň okuwçysyny mugallymyndan
bidin öz klasyňyza geçiripsiňiz? – diýip sorady.
– Bu oglan düýn birinji klasdady. Çarwa mugallym birinji
klasyň mugallymasyndan razylyk soraman, ony getirip, öz klasynda oturdypdyr. Bu mugallym dogry edipdir. Ol oglan birinji
klasda oturmaly oglan däl. Men bu oglany özüm barlap gördüm.
Bu oglan ikinji klasda-da oturmaly oglan däl. Eger bizde dördünji klas bolan bolsa, men sizden haýyş edip, dördünji klasa
geçirerdim.
– Öň nirede okapdyr, nireden beýle sowatly bolupdyr, siz
Kakajandan soramadyňyzmy? – diýip, direktor Haýrullin mugallyma sorag berdi.
– Öz babasynyň uly dosty – medresäni gutaran mollada ýedi
ýaşyndan başlap okapdyr. Öz babasam köne arapça ýazylan
dessanlary okap bilýän eken. Kakajan entek Gurhany çykmanka,
daşyna oba adamlaryny üýşürip, olara dessanlary okap berer
eken. Ol okamaga, ýazmaga gaty ökde. Ýöne hasapdan az bilýär,
rus dilini bilmeýär. Ol zatlara özümiz kömek ederis.
– Onuň ýaly bolsa, goý, ol üçünji klasda okabersin, siz razymy? – diýip, Sypinkow Çarwa mugallymdan sorady.
– Şeýle ylalaşyga men razy – diýip, mugallym oňa jogap berdi.
– Walýa, siz her gün geleniňizde köpräk wagtyňyzy sarp edip,
köplenç öz ýanragyňyzda saklap, oňa rus dilini öwrediň! – diýip,
direktor terbiýeçi gyza tabşyrdy.
***
Kakajan mekdepde okap ýör. Onuň uly hossarlary mugallymlar, terbiýeçi Walýa hem okuwçylar. Haýrullin klasda hasap
sapagynda Kakajana köpräk üns berýär. Şol klasyň okuwçylary,
Meýdanly dagy çem gelen wagty onuň bilen bileräk bolup, hasap
çykarmaga, hasapdan öýe berlen meseleleri işlemäge kömek edýärler, düşündirýärler. Walýa bolsa öz gezeginde mydama onuň
84

bilen bile gezýär, sözleşýär, hat ýazdyrýar, barlaýar, düzedýär.