Göreş - 08

Ol ýerli-suwly baýlaryň ýerlerini kärendesine berip, gapysynda daýhan saklaýandyklaryny, batraklaryň, garyplaryň ýagdaýlarynyň gaty agyrdygyny, basymrak ýer-suw paýlaşygy geçäýse,
daýhan üçin oňat boljakdygyny aýtdy. Sözüniň ahyrynda:
–Ýaşasyn işçi daýhan hökümeti bolan biziň Sowet hökümetimiz! – diýdi-de, Kalininiň adyny, atasynyň adyny ýadyndan
çykaryp, aljyrady, ahyry Kalinine tarap elini uzadyp:
–Ýaşasyn hol oturan ýoldaş! – diýdi.
Märeke güldi, el çarpdy.
Gurultaý respublikanyň Merkezi Ispolnitel Komitetini saýlady. Onuň başlyklygyna Nedirbaý Aýtakow saýlandy.
Türkmenistan Halk Komissarlar Sowetinin başlyklygyna Gaý119

gysyz Atabaýew bellendi.
Edil şunuň ýaly hem Türkmenistan Kommunistik bolşewikler
partiýasynyň birinji gurultaýy öz işini tamamlap, Türkmenistan
Kommunistik bolşewikler partiýasynyň Merkezi Komitetiniň
birinji sekretary wezipesine Iwan Iwanowiç Mežlauk, ikinji sekretarlygyna bolsa Halmyrat Sähetmyradow saýlanyldy.
Türkmenistanda ýer-suw reformasyna taýýarlyk görlüp başlanyldy. Bu möhüm işi geçirmek boýunça düzülen komissiýanyň
başlyklygyna Halmyrat Sähetmyradow, Mary okrug komissiýasynyň başlyklygyna Gaýgysyz Atabaýew saýlandy.
120

12
AKMYRADYΠKESELI
Gytja göz-gulak bolýan ýeke Nenegüldi. Onam hassanyň ýanynda köp oturdanoklar. Akmyradyň aýallaram, onuň ogullaram, gelinlerem, Italmazyň gelinlerem oňa iş buýurýarlar. Ol
pahyry «Tur otur, kersen getir» bilen bir ýerde oturdanoklar.
Şonda-da pahyr sypynan wagty ylgap, Gytjanyň ýanyna gelýär,
oňa çaý-suw ýa-da ýeňiljek nahar berýär. Bu ýagdaýy Gytjanyň
hossarlary bilýärler. Şonuň üçinem Nurmyradyň ähli neberesi
Nenegüli gowy görýär.
Bir gün Bäşim öz gelnine:
– Gyzjagazymyzyň halyny soramaga ady guramyş Akmyratdan rugsat alyp bolmazmyka? – diýip, geňeşdi.
– Meniňem ol pahyrjygymyzy göresim gelýär, ýöne nädeýin?
– diýip, Bäşimiň gelni gaýgyly dem aldy.
Bu gürrüňden soň Bäşim Samat işana şol mesele hakynda
ýüz tutdy.
– Işan aga, özüňiz gepleşiň, ol görgüli hassa çaganyň ölmänkä
ýüzüni bir göreli. Gaýrat ediň, rugsat alyp beriň, işan aga!..
– Bolýar, biz Akmyrat baý bilen ol hakda gepleşäýeris – diýip,
Samat işan gidipdi.
Ine, şol gürrüňden soňam obanyň içine gybat ýaýrady:
«Giýewim bilen aragatnaşyk etmäge ýol açyp beriň» diýip,
Bäşim Samat işana ýalbarypdyr. . . »
«Bäşim onuň ýaly iş eden däldir, myjabatdyr. »
«Samat işan özünden tapandyr öýdýäňizmi?..»
Bu gürrüňler Şiriniň gulagyna-da degdi. Onuň ýüregi ýarylan ýaly bolup, kakasynyň ýanynda derdindi.
– Kaka, Bäşim bilen gelni Samat işana «Şol bagtygara hassa
121

gyzymyzyň ýüzüni görmäge rugsat, alyp ber» diýip ýalbarypdyrlar. Ine, şondan soň obanyň içinde biderek gürrüňler ýaýrady.
– Gyzym, menem eşitdim. Işanam, Akmyradam köpçülikde
utandyrdym. «Siziň urşuňyzda ýumruk ýaly ejiz çaganyň günäsi
ýok, goý, özüniň soňky günleri ejesini, jigilerini görsün» diýip,
men rugsat aldym. Ertir ol gyzyň ejesinem ýanyň bilen alyp, ol
gyzy görmäge gidiň!
– Sag bol, kaka! Ömrüň uzak bolsun! – diýip, Şirin begenip,
öýlerine gaýtdy.
Ol günüň ertesi Gytjanyň ejesi bilen Şirin çekine-çekine Akmyratlaryň howlusyna baranlarynda, derwezäniň gapdalynda
tamdyra ot goýberip duran Nenegül bulary tanap:
– Hol tama baryberiň, ýaňyja men Gytja jany naharlap çykdym. Öýde Gytjadan başga hiç kim ýok! – diýdi.
Nenegül olary jaýa tarap ugratdy.
Şirin öňde, olar usullyk bilen tamyň içine girdiler. Jaýyň içi
arassa. Bir böwürde ýelek düşekçäniň üstünde Gytja pahyr ak
ýuha ýaly bolup ýatyr. Demi zordan gelip gidýär.
Ejesini gorüp, hassa begenjinden galjak boldy, bolmady, ýerinden sähel gozgandy, ysgynsyz üsgürdi.
– Gozganjak bolma, balam! – diýip, ejesi onuň başujunda
oturdy.
Şirin baryp onuň goşaryndan tutdy. Näzik eller edil çöpe
dönüpdir.
– Geleniňiz gowy boldy – diýip, Gytja zordan gepledi. Gaty göresi gelen bolmaga çemeli, ejesindenem, gelnejesindenem
gözüni aýryp bilmän, şol seredip ýatyr.
–Ýaman kesele duçar bolaýdyňmy, balam? Wah, biziň tohumymyzda inçekesellimiz ýokdy. Gytja jan, nähili bolup, beýle
ýaman kesele uçradyň, balam?! – diýip, ejesi sessiz aglamaga
durdy. Şirinem saklanyp bilmän, gözýaşyny boýur-boýur döküp
otyrdy.
– Enegülden eşitdim, Aýna jan gaçyp, bu zalymlardan başyny
gutarypdyr. . . Şoňa begenýärin. . . Gaty begenýärin. . . Menem tiz
bu zalymlardan gutularyn. Düşünýän. . . Tiz. . . – Gytja soňky
sözlerini sakyna- sakyna zordan sözledi.
122

– Wah balam, beýle diýmäweri, ýaş başyň bar! – diýip, ejesi
indi sesli aglamaga başlady. Şirin henizem sessiz gözýaş döküp
otyrdy.
– Eje, eje jan, gelneje jan, aglamaň, gaýtam, meniň ölümime,
meniň bu zulumdan gutulýanyma begeniň.
– Wah, beý diýmesene, Gytja jan! – diýip, Şirin ýalbardy.
– Eje jan, Şirin gelneje!. . . Menden razy boluň!. . .
– Wah, balam, özüň razy bol! Seni şu günlere salan özümiz
ahyry!
– Ýok eje, beýle däl, ýok, siziň hiç biriňizem. . . günäkär
däl. . . Meniň ykbalym şeýle ýazylandyr. . . Hemmäňizden razydyryn. . . Öz kakamdanam, Nazar kakamdanam,.. Allan kakamdanam razydyryn. . . Ol ezizlerimiň deregine özüm ölýärin. . . Şoňa
özümem razy. . . – diýip, Gytja zordan sözledi. Soňam bir zatlar
aýtjak boldy, emma güýji ýetmän pyşyrdady, dodaklary gymyldady. Demini dürsemäge, sessiz dynç almaga ýatdy.
– Olar maňa gynanmasyn. . . Meniň horlananym üçin
olar. . . özlerini günälemesin. . . – Gytjanyň ýene sesi galdy.
Nenegül gapydan geldi.
– Italmaz agasynyň ýanyna geldi – diýip, ýuwaş ses bilen
duýdurdy-da, ýene tiz çykyp gitdi.
Gytjanyň ejesi bilen Şirin bir-birleriniň ýüzüne seredişip, derrew turmak bilen boldular.
– Hoş, sag bol, balam!
– Hoş, sag bol, Gytja jan!
– Geliň. . . ýene geliň. . . Göresim gelýär. . . – Gytja ysgynsyz
üsgürmäge durdy. Şirin dagy derrew jaýdan çykyp gitdiler.
***
Italmaz öýe salam berip girdi. Akmyrat ýatan ýerinden onuň
salamyny aldy.
– Heý ugur bilinmedimi?
– Şol ady ýitmiş alyp gidendir diýip, çen etdim-de, göni Gowşut obasyna tarap gitdim. Hiç kime görünmän Möwlamyň tamy123

na girdim. Gaçanyny ýeke Möwlama gürrüň berdim. «Hiç kime
aýdaýmagyn» diýibem tabşyrdym. Nazaryň aýal doganydygynam aýtdym» «Ine, siziň şol arzyly pälwanyňyz öz aýal doganyny
siziň obaňyza getiripdir, Meniň gelnim Hanguly pälwanlarda
bolmaly, şony maňa tapyşyň» diýdim. Şu wagta çenli hiç kime
bildirmän, Möwlamyň öýünde ýatdym. Obany aňtatdym. Ugur
tapylmady. Gowşut obasynda ol ýok. «Şu namysdan çykaýyn»
diýip, Nazary aňtadym. Gijelerine ýatman, Hangulynyň öýüniň
gapdalyndaky tutlukda şöwür çekdim. . .
– Ol Gowşutda näme işleýän eken? – diýip, Akmyrat sorady.
– Möwlamyň aýtmagyna görä, ol arçynyň mürzesimiş.
– Mürze bolmak üçin hatly-sowatly bolmaly dälmi?
– Möwlamyň aýtmagyna görä, ol likbezde okap, sowadyny
çykan bolmaga çemeli – diýip, Italmaz agasyna düşündirdi.
– Şony ýoklap bilen bolsaň, jaýyna düşäýjek eken-dä – diýip,
Akmyrat ahmyr çekdi.
Gytjanyň halyndan habar alyp durmaga Akmyratdan rugsat
alnan bolsa-da, onuň ejesi bilen Şirin Gytjanyň ýanyna kynlyk
bilen çekine-çekine barýardylar. Soňky wagtlarda Akmyradyň
özem agyr kesele ýatandan soň, oňy soramaga gelen garyndaşlary howluda köpräk görünýäni üçin Şirin dagy Gytjanyň ýanyna
barmalaryny hasam haýallatdylar. Şirin ilki görende, Gytjanyň
ölümini boýun alypdy. Emma onuň ejesi welin boýun almany
kyn görýärdi. Ýöne soňky gezek gelenlerinde welin, onuň adam
bolmajagyna gözi ýetdi. Ol pahyr öz öýünde-de, çolarak wagtlar
gyzynyň agysyny aglaýardy. Soňky wagtlarda gyzynyň aladasy bilen birhili saňsar bolan ýaly bolaýdy. Gytjanyň ýagdaýy
günsaýyn agralýardy, emma ýaş halyna ýagty jahan bilen hoşlaşmany kyn görýän ýaly, haçan barsaň, açyk gözleri gapynyň
ýagtysyndady.
Bir gün Nenegül Şiriniň yzyndan geläýdi.
– Garabagt gyzyňyz bilen hoşlaşmaga baryň, onuň ýagdaýy
has agraldy. Meniň göwnüme bolmasa, siziň geleriňize garaşyp
ýatan ýaly bolup dur – diýip, habar berip, ýene tiz yzyna öwrüldi.
Şirin dagy gyzyň ýatan jaýyna bardylar-da, hassanyň gapdalynda oturdylar.
124

– Gytja jan! – diýip, ejesi onuň horja akja goşaryndan tutdy.
Gytja gözüni açyp, ejesine seretdi. Onuň ysgynsyz dodaklary
gymyldady. Soň gözlerini agdaryp, başga birini gözledi. Şirine
gözi düşdi. Oňa-da bir salym mähir bilen seretdi. Ýene dodaklar
gymyldady.
«Pahyrjyk hoşlaşýar öýdýän» diýip, Şirin pikirlendi.
Bir salymdan soň ýaşajyk Gytjanyň gözleri ömürlik ýumuldy.
Kiçijik tamyň içinde inçejik pessaý ses edip, Gytjanyň ejesi
bilen Şirin aglamaga başlady. Olaryň agysyna Nenegülem gelip
goşuldy.
Gytja uly baýyň ýaş gelni-de bolsa, onuň ölümine iliňkä meňzeş aglanylmady, onuň ýasy iliňkä meňzeş tutulmady. Ony jaýlanam obada işsiz galan iki-ýeke adam boldy.
Akmyrady sylaýan dogan-garyndaşlary, goňşy-golamlary
gelip, öý dolduryp oturan-da bolsalar, edilýän gürrüňler ýas
gürrüňi däldi. Gürrüň ýer-suw paýlaşygy hakynda gidýärdi.
– Bir adamyň ata-babadan miras galyp gelýän ýerini-suwuny
zorlap alyp, başga birine bermek uly günädir. Hökümet beýle günä işi etmez, oňa ynanmaň! – diýip, Samat işan başyny
ýaýkady.
Halymsyran bolup ýatan Akmyrat tirsegine galdy.
– Ol hakda hökümediň karary gazetde çykdy diýýärler. Sen
bir sowatly adam, ol karary okamadyňmy? – diýip, Akmyrat
işana seretdi.
– Biz sowatlam bolsak, Gurhandan başga zat okamamyz bolmaz. Käpiriň gazetine elimizi degirmämiz bolmaz – diýip, Samat
işan torsaryldy.
– Işan aga ýer-suw paýlaşygyna ynanmaň diýse, diýibersin.
Ýöne paýlaşyk boljagy çyn. Ýer-suw paýlaşygy hakyndaky çykan karary Begenç molla gazetden okapdyr. Eýýäm komisiýa-da
düzülipdir. Öz gulagym bilen eşitdim – diýip, Italmaz açyk
aýtdy.
– Çyndyr, her hili hokga çykar diýseler ynanybermeli boldy.
Samat işan, has çynyňy edip işlemeli wagtyň geldi. Iliň halal
ýerini-suwuny almak gaty günädir. Işan, düşünýäň dälmi? –
diýip, Akmyrat töweregine gaharly bakdy.
125

– Baý aga, gaty düşnükli, şeýle myrtar karar çykaýanam bolsa,
biz oňa ýol bermeris. Günäni, sogaby, haýry-şeri halka gaty
düşündireris. Hudaý ýol berse, bisimilla, ertirden işe başlarys –
diýip, işan ýalynjaklady.
– Akmyrat kaka, ol ýetimegiň görnenok-la? – diýip, Italmaz
gürrüňi başga ýana sowdy.
– Nowruzmy, äý, ony ýer çeksin, «Aşgabada okuwa gitjek»
diýdi, menem razy bolmadym. «Begenç mollanyň elinde okaýarsyň, şol bolýar» diýdim. Meniň diýenimi etmän, gaçyp gitdi.
– Ol ýetimegi-hä eneden dogmadyk ýaly edäýse bor! – diýip,
Italmaz ahmyr çekdi.
– Begenç molla-da ýöne däl. Täze mekdep açan bolup, jezitçe
okadyp, kiçiden-ula ähli adamlary azdyrýar – diýip, Akmyrat
başyny ýaýkady.
– Hemme zatdan öňürti, başaryp bolsa, şol ýoluny urduran
mollanyň petigulusyny bermeli – diýip, işan Italmaza seretdi.
– Başartmajak zat bolmaz, işan aga – diýip, Italmaz jaýtaryp
duran murtuny towlap goýberdi.
Adamlar dagandan soň öýde Akmyrat bilen işan galdy. «Gan
ujundan alan gyzlarymyzyň bir-ä gaçyp gitdi, birem öldi. Indi
«ýer-suw paýlaşygy» diýen bolup, gan ujundan alan ýerlerimizem yzyna gaýtaryp, öňki eýelerine beräýseler, gandarlyk täzeden başlanar. . . » diýip, içinden pikirlendi-de, öý eýesi birsalym
dymyp oturdy.
Öý eýesiniň buýrugy bilen oturan Samat işan bu wagt «Begenç mollany ýok edip bolaýsa, oba meniň agzyma garar. Onuň
bar işi meniň abraýymy döküp ýörmek. . . » diýip, öz duşmany
hakda pikirlenýärdi.
– Işan, meniň keselim barha güýjäp barýar. Seniňem «Ak
jyn urupdyr, gara jan urupdyr, jynlara meniň güýjüm ökdedir»
diýip, beren dogalaryňy içdim, «dakynmaly» diýen dogaňam
dakyndym. Olaryňam häzirlikçe edip barýan kömegi ýok. Indi
näme etmeli. Ine, şonuň üçin seni alyp galdym – diýip, öý eýesi
işana öz ýagdaýyny aýdyp geňeşdi.
– Akmyrat baý, seniň o keseliňden açylmagyň aňsat, jynlardan güýji ökde, uly işana okatmaly – diýip, Samat ýol salgy
126

berdi.
– Bu jelegaýlarda senden demi ýüwrük, senden jyna güýji
ökde işan ýok. Şonuň üçinem özüň, gaýrata galaýmasaň bolmaz. Häziriň özünde okap başla – diýip, Akmyrat Samat işana
ýüzlendi.
Akmyrat düşekçäniň üstünde ýatdy. Işan onuň başujuna
golaýrak oturdy-da:
– Inne-hüw ýekiduna keýdeň!.. – diýip, okamaga başlady.
***
Begenç mugallym Oraz aganyň ýanyna gümür-ýamyr etmäge
gelipdi. Çaý içip otyrkalar, Oraz aga:
– Begenç mugallym, ýer-suw paýlaşygy hakynda gürrüň
ber-le. Hökümet baýlaryň ýerlerini alyp, garyplara berjekmiş
diýýärler, şol çynmy? – diýip, sorag berdi.
– Dogry, ýer-suw paýlaşygy şu ýyl geçirilmeli. Eýýäm respublikan komissiýa düzülipdir. Indi raýon, soň oba komissiýalary düzüler. Ýersizlere, az ýerlilere ýer berilmeli, ýöne näçeräk
ýer-suw berilmelidigini hem-de artyk ýerli-suwlulardanam näçeräk alynmalydygyny ýaňky komissiýalar çözmeli.
– Ikimiziňem ýer-suwumyz deňräk bar, bizden ýer-suw alnar
öýdýäňizmi ýa berler öýdýäňizmi? – diýip, Oraz sorady.
– Meniň düşünşim boýunça, bize ýer-suw bererler. Biz ýalylary az ýerli hasaplasalar gerek – diýip, Begenç mugallym çen
etdi.
– Akmyratlaryň-a ýer-suwy alynsa gerek.
– Olaryň ýer-suwundan örän köp alnar. Nurmyratlardan
alan ýer-suwlaryny yzyna gaýdyp bermeli bolar.
– Onda ýaraşyklary nähili bolarka? Gan ujundan alan gyzlarynyň bir-ä gaçyp gitdi. Häzirem ugur tapylanok, birem öldi.
Alan ýerlerinem yzyna gaýdyp berseler, ýaraşyk bozular. Ýene
ölşük başlaýmasa ýagşy – diýip, Oraz pikirlendi.
– Ölüm allanyň buýrugy, ýer-suw paýlaşygyny bolsa hökümet geçirýär. Ol bir gyzyň gaçanynam ilkibada Nazardan görüp
127

barladylar, aňtadylar, hiç zat tapmadylar. Ýa gyzyň özi gaçypdyr,
ýa ony bir adam alyp gaçypdyr. Bu ýerde Nurmyradyň ogullary
günäkär däl, şonuň üçin gan dawasy başlanmasa gerek – diýip,
Begenç mugallym çen etdi.
– Belki hudaý, dawa bolmaýady-da. Aýnanyň gaçmagyny
ilki bada hemme kişi Nazardan gördi. Bir topar adam Aýna
ölendir, onda-da Italmaz öldürendir diýdi. Begenç mugallym,
siz nähili çak edýäňiz? – diýip, dosty ondan sorady.
– Ölen bolsa maslygy tapylardy, gaçan bolsa nirededigi bilinerdi, meniň güman edişime görä, gyz hökümetiň internatyna
tabşyrylandyr.
– Internatlaram Italmaz agtarypdyr, tapmandyr ahyry– diýip,
Oraz aga mugallymyň ýüzüne seretdi.
– Ol Aşgabadyň internatyna seredipdir. Internat Gyzylarbatda-da, Bäherdende-de, Gökdepede-de, internat kän, haýsy
birine seretjek, ondan soňam seredeniň bilen bolmaýar, ony pugta barlamaly.
– Nowruzam-a okuwa gidipdir.
– Ol meniň mekdebimde gowy okaýanlaryň biridi. Akmyrat
razy bolmasa-da, ony okuwa men iberdim. Ýöne meniň iberenimi olar bilenok. Olar «Nowruz okuwa gaçyp gitdi» diýip ýörler
– diýip, mugallym baryny bolşy ýaly aýtdy.
***
Akmyradyň keseli barha beterledi. Samat işanyň okanynyň peýdasy bolmady. Akmyradyň buýrugy bilen Italmaz örän atly bir
tebibi tapyp geldi. Tebip kelte boýly, semiz, daýaw adam eken.
Ol Akmyrat bilen salamlaşyp, keseliniň nämeden başlanyny sorady. Soňra:
– Keseliň bary maňa aýdyň, saňa bir-ä içden, birem daşdan
em etmeli – diýdi. – Iç emini men öwredeýin, on günläp baýguşuň etini iýmeli, ýene on günem goýun kirpiniň etini soň-soňalar
gidiberersiň. Häzir bolsa men daşdan edilýän emi edeýin – diýip, oragyň ujuny otda gyzardyp, Akmyradyň garnyna basyp
128

ugrady.
– Çyda, gaýrat et! – diýip, onuň garnyna oragyň otda gyzaran
ujuny dürtgüläp çykdy. – Bar emiň-ýomuň şol bolsun – diýip,
aklygyny alyp atlandy.
On gün baýguşuň, on günem kirpiniň etini iýýänçä, Akmyradyň garnynyň orak ýaralary bitdi, emma keseli azajygam ýeňlemedi, gaýta beterledi.
Akmyrady soramaga gelýän dogan-garyndaşlarynyň, dost-ýarlarynyň yzy üzülenokdy. Gelen «Ýokarky Bagyrda Üzümgül diýen bir tebip ýaşaýar weli, tüýs hakdan içen, her hili keseliň
bolsa bolaýsyn, onuň eli degdigi bes! Äý, ol zor tebip! Ol täleýem garaýar. Onuň elinden gelmeýän zat ýok!. . . » diýip, ol
tebibi taryplady.
Beýle mahabatdan soň, Akmyrat Nenegüli çagyrdy:
– Sen Üzümgül diýen tebibi tanaýarmyň?
– Adyny eşidýän, özüni göremok. Ýokarky Bagyrda oturýar,
öýüni bilýän, ol örän baý aýal. Ol hassany görenden, onuň gutuljagyny bilse, em edip başlaýar, eger hassa öljek bolsa, onuň
haçan öljeginem öňünden aýdyp bilýär. Ol garyplardan oňly
aklyk almaýar, ýetim-ýesiri mugtuna bejerýär, emma baýdan
aklygy gaty köp alýar. . .
– Aklygyň işi aňsat, hany, samrap oturma-da, ol, tebibi derrew
alyp gel. Pul al-da, paýtunly gidip, alyp gel – dýýip, Nenegüli
gyssagly Bagyr obasyna iberdi.
Nenegülüň geýmäge oňat geýimleri bardy. Ol baýyň diýenini
edip, oňat geýindi. Paýtuna münüp, Bagyra tarap gitdi.
Üzümgülüň howlusynda adam kändi. Paýtuna ýol berdiler.
Nenegül onuň müşderileriniň kän bolmagyna garaman, Üzümgüli paýtuna mündürdi. Üzümgülüň soragyna görä, ýolda Akmyrat hakynda, Gytjanyň ölümi hakynda biruçdan ol tebip aýala
gürrüň berdi.
Üzümgül Gytjanyň horluk çekip ölenine gynanyp, Akmyrada
sögdi.
– Sakla paýtuny, men yzyma gaýtjak, munuň ýaly adama
men em etjek däl! – diýip, galmagal turuzdy.
– «Üzümgüle biderek zatlar aýdyp, meni ýamanlapsyň» di129

ýip ärim meni urar, nähilem bolsa, gideli. Başyňa döneýin, bir
görnüp gaýt – diýip, Nenegül ýalbaryp, tebibi göwnetdi.
Üzümgül gapydan salam berip, içeri girende, hassanyň ýanynda Samat işan bilen Italmaz otyrdy.
Üzümgülüň giň, ala geýimlerem, başyndaky ýaglygam täzejedi. Ujundan ak giren burum-burum zülpleri onuň gasyn
düşmedik garaýagyz ýüzüne haýbat berýär. Seredeňde, onuň
owadan gara gözleri içinden geçip barýardy.
Ol geçip keselliniň ýanynda oturdy. Akmyrat biraz dikine
galyp, ýassyga tirsegini berdi. Üzümgül ilki Italmaza çiňerilip seretdi. Italmaz onuň ýiti gözlerine seredip durup bildi. Üzümgül
soň işanyň ýüzüne çiňerilip seredende, Samat ýüzüni sapajakladyp, tebibiň ýiti gözlerine seredip bilmedi. Üzümgül Akmyrada
bakyp:
– Niräň agyrýar? – diýip sorady.
– Içim.
– Kirpi, baýguş, tomzak iýiberseň, içiňem agyrar. Häzir seniň
içiň agyranok, ýüregiň agyrýar. Çep tarapyň käwagtlar sançýarmy?
– Sançýar.
– Ýüregiň agyrýar. Ýüregiň agyrmasynyň sebäbem bir ejizi gaty zulum edip, öldüripsiň, onuň gargyşy seni baýnatmaz.
Ýüregiň agyrar, bagryňy gurt iýer.
Tebibiň gürrüňlerini eşidip, adamlar dymdylar. Samat işan
«Gytjanyň gargyşy ýokandyr. Nähak nika gyýdyň diýip, maňa-da gargandyr. Menem onuň gargyşyna sezewar bolaryn. . . »
diýip gorkdy, ýüzüniň gany gaçyp başlady.
Üzumgül işana çiňerilip seretdi. Işan ýüzüni sapajakladyp,
özüni ýitirip başlady. Üzümgül ol işanyň nika gyýanyny Nenegülden eşidipdi.
– Samat işan, senem ol ejize zulum etmäge gatyşypsyň, şonuň üçin seniňem bagryňa gurt düşüpdir, tiz agyrysyny duýup
başlarsyň!
Ýene dymyşlyk başlandy.
– Meni bu keselden halas et, mal gerekmi, pul gerekmi – gözüňi ýum-da agzyňy açaý, näme diýseň men bereýin. Bu keselden
130

meni halas et! – diýip, Akmyrat tebibe ýalbaryp başlady.
– Sen bu keselden gutulaňok, tebibiňem, işanyňam saňa peýdasy ýok, keseliň barha güýjär, şol garybyň ejir çekişi ýaly çabalanyp ölersiň! Hoş, men gitdim, gelin, meni ugrat! – diýip, tebip
ýerinden turdy. Nenegül tebibi paýtuna mündürip ugratdy.
Öýde dym-dyrslyk başlandy.
131

13
TATÝANA MIHAÝLOWNA TEKINSKAÝA
Aýna hat okap, ýazyp bilýär. Gündelik berilýän öý işlerini kemsiz ýerine ýetirýäni üçin mugallymlaram, terbiýeçilerem Aýnany
oňat görýärler. Aýna internatyň ähli gyzlary bilen öwrenişdi. Direktoram Aýnany oňat görýär. Aýna okamaga kitap ýok. Şäher
kitaphanasyna, ony terbiýeçiler goýberenok. Özem köçä çykmaga gorkýar. Bir gezek Italmazyň internatyň işigine gelip, özüni
aňtap ýörenini görüp, öz krowatynyň aşagynda gizlendi. Ýöne
Italmazy internatyň howlusyna goýbermändirler. «Seniň gözleýän gyzyň bu ýerde ýok, bu ýerde diňe uly adamlaryň gyzlary
okaýar» diýip, kowup goýberipdirler.
Şonda Aýna hasam gorkdy. Köçä çykmag-a däl, gapa golaýam baryp bilenok.
Aýna soňky wagtda iki dogan Gülsoltan hem Annagül bilen has dostlaşdy. Gülsoltan Aýna her kitaphanasyndan özbek,
azerbaýjan dilinde her hili ertekiler, hekaýalar getirip berýärdi.
Azerbaýjan dilinde «Garaja oglan» diýen hekaýany gowy görüp,
Aýna ony gaýtalap-gaýtalap okady.
Bir gün Walýa bilen Kakajan Aýnanyň yzyndan geldiler. Walýa oňa:
– Aýna jan, ejem oňat nahar bişirdi, bize gideli, ejem, kakamam seniň ýoluňy garap otyr – diýdi.
– Men direktorymyzdan rugsat alaýyn, ol rugsat bermese,
gidip bilmen.
– Bar, rugsat sora, direktoryň rugsat berer. Ol meniň kakamam, ejemem tanaýar ahyry. Ýa bile baraýaly.
– Direktor meni gowy görýär. Yzymdan siziň gelip, öýe
çagyrýandygyňyzy aýtsam, özem rugsat berer. Meniň iki sany
132

gowy joram bar, olaram äkidäýeli, bolýarmy?
– Bolýar, bar, olara-da rugsat al, äkidäýeris – diýip, Walýa
jogap berdi.
Walýalara gitmäge Aýna direktordan rugsat alyp, joralary
bilen Walýalara gitdiler. Walýanyň ejesi, kakasy bu gyzlary gowy
garşy aldy. Çaýyň başynda otyrkalar, Gülsoltan bilen Annagülüň
familiýalarynyň Tekinskaýadygyny eşidip, Walýanyň kakasy
birhili mähir bilen ol gyzlara seretdi.
– Tatýana Mihaýlownanyň gyzlarymy? – diýip sorady.
– Hawa, biz Tatýana Mihaýlownanyň gyzlary – diýip, Gülsoltan jogap berdi.
– Gaty gowy adamdy, men ony gowy tanaýardym – diýip,
Walýanyň kakasy Gülsoltan bilen Annagülüň ejesi hakynda gürrüňe başlady:
– Iňlis hökümeti özüne bakna edinmek üçin owganlar bilen
urşanda, Orta Aziýany iňlislerden gabanyp, rus patyşasam tekeleriň üstüne goşun çekip geldi. Köp uruşdan soň Gökdepe
galasy gabaldy.
Ahaldaky tekeleriň ählisi çaga-çugalary, garry-turtulary bilen
galanyň içine üýşüpdir. Giň galanyň içi gara öýlerden, oraçadyr
çatmalardan, kümedir dölelerden hyryn-dykyn doludy. Galanyň
içinde olaryň çaga-çugalaryna, mal-garalaryna ýer tapylanokdy.
Gara batyr, Halmämmet serdar, Nurberdi hanyň uly ogly ýaly
ýigitler daşyna müňläp-müňläp atly ýygnap, entek ak patyşanyň
goşunlary gala gelmänkä, olaryň öňünden çykyp uruşdylar. Bu
atlylaryň ulanýan ýaragy zybrym gylyç bilen naýzady. Ak patyşanyň goşunynyň gylyç, naýzadan başga, tüpeňi, topam kändi.
Çozup gelýän teke atlylaryny patyşa goşuny topa tutýar, duşmanyň üstüne gelýänçä ol atlylaryň köpüsi guma garylýar. Duşman
bilen çaknyşanda gylyçlaşýarlar, ahyry gaçanlarynda ýene olar
yzlaryndan topa tutulýarlar.
Patyşa goşuny urşa-urşa, ahyry galanyň daşyny gabaýar.
Tekeler berk durup, galany aldyrmaýarlar. Ýigitler galanyň
üstünde gylyçly durup uruşsa, gyzlar, gelinler syryklarynyň ujuna gyrkylyk dakyp, gala dyrmaşyp gelýän soldatlaryň göwsünden urup, arkanlygyna agdarýarlar. Uruşmaga güýji bolmadyk
133

garry aýallar, erkekler galanyň üstünde durup, aşakdan dyrmaşyp gelýän soldatlaryň depesinden gaýnag suw guýýarlar. . .
Beýdip galany alyp bolmajakdygyna gözi ýeten ak patyşa
goşunynyň baş komanduýuşisi general Skobelew galanyň içini
topa tutmaga buýruk berýär.
Galanyň içine dökülýän snarýadlar heläkçiligi köp edýär.
Öýleri, çatmalary, oraçalary ýakyp-ýandyrýar. Kümäniň, ýerzeminiň, garymyň içinde öz janyny saklaýan garry-gurtular, çaga-çugalar çym-pytrak bolup, asmana sowrulýar.
Ol gyrylýan çagalaryň ýurt goraýan ata-eneleri, garrylaryň
ogul-gyzlary bu rehimsiz gyrgynçylygy görüp, has janyýangynly,
has güýçli uruşýarlar.
«Duşman tutara ýer tapmasyn, ölýänçäk ele düşmän, urşaly»
diýip ýaş ýigitler geýimlerini çykaryp, endamlaryna ýag çalyp,
egri gylyçlaryny gola alyp, galadan daş ýüzüne gije syrylyp düşýärler-de, daň atýança tä jansyz ýykylýança kerçeşýärler. Ol
ýalaňaç adamlaryň hiç biri yzyna gaýdyp gelmeýär. Olar gidende yzyna gelmek üçin gitmeýär, olar hoşlaşyp, watan üçin
gurban bolmaga gidýärler.
Köp jeňi başyndan geçirip, harby işe ezber bolan general gijelerine ýer gazmagy buýurýar. Ýeriň aşagy bilen guşluk gündogar
tarapyndan galanyň aşagynda örän köp däri goýduryp otladýar.
Därä ot düşüp, partlan wagtynda, onuň üstünde duşman çozaryna garaşyp duran eli gylyçly ýigitler, gyrkylykly gelin-gyzlar
galanyň şol tarapy bilen asmana atylyp gidýärler.
Bu uly gümpüldiden zähresi ýarylan ýaly gorkan watan goraýjylar hem olaryň maşgalalary galanyň demirgazyk tarapyndaky agza tarap gaçmaga başlaýar. Partlamanyň zarbyna açylan
ullakan gädikden general Kuropatkiniň soldatlary galanyň içine
tarap çozup başlaýar. Bu ýagdaýy gören bir serdar öz ýigitleri bilen yza serpip, ýaňky çozup gelýän soldatlara tarap topulýar. Ol
ýigitler çozan soldatlary saklaýarlar, tä biri galman gyrylýança
urşup, galadaky ýesirlere gaçmaga maý berýärler. Bu gyrlyşykdan ölmän galan soldatlar galanyň içi bilen ylgap, yzyndan
ýeten ýesirlerini, oňly gaçyp bilmeýän ýaralylary, garry-gurtulary gylyçdan geçirip, galanyň gaýraky agzyna barýarlar. Galanyň
134

gaýraky agzyndan başlap, tä guma çenli uzak meýdan başagaý
gaçyp barýan bosgundan doly. Soldatlar ýadaw bolansoň, olar
gaty ylgap, köp gyryp bilmändirler.
Ak atly beýik tümmegiň üstüne çykyp, eli dürbüli bu ýagdaýy görüp duran general Skobelew atly polkuna mazlumlaryň
yzyndan at goýmaga hem olary gyrmaga buýruk berýär.
Uruş tamam bolandan soň galanyň içinde öz ene-atasyny
aldyran bir kiçijik gyzjagazyň ölüleriň arasynda aljyrap, gidere
ugur tapman aglap, elewräp ýörşüne orta ýaşan bir soldatyň
gözi düşýär. Ol sakgally soldat yzynda galdyran öz gyzjagazyny
ýatlaýar, ylgap baryp, ýaňky gyzjagazy gujaklap göterýär. Ony
bagryna basyp alyp gaýdýar.
Ýolda sançastdaky gyzlar soldaty çagyryp, onuň goltugyndaky gyzy görýärler.
– Bu gyzy seniň äkidere ýeriň ýok, bu gyzjagazy bize beräý –
diýýärler.
Soldat:
– Dogry, äkidere ýerim ýok. Bu elewräp ýören gyzjagazy
görenimde, öz gyzym ýadyma düşdi. Oňatja gyz bolansoň, muny alanymy duýman galdym – diýýär-de, olar bilen ylalaşyp,
gyzjagazy bir gartaňrak sanitarka berýär.
– Horlaýmagyn! – diýip tabşyrýar.
Sanitarka ol gyzy äkidip, tämizje edip ýuwundyrýar. Onýança ýaňky soldat öz täzeje çalşyrgyç köýnegini getirýär. Soň ýaňky
eneke ol täzeje soldat köýnegini geýdirip, gyzy naharlaýar.
Gyzjagaz ilkibada aglaýanam bolsa, soňabaka ýuwaş-ýuwaşdan aglamasyny azaldyp, öz enekesi bilen öwrenişip başlaýar.
Bu gyzyň ady Artykgül eken. Gyz garagözelek owadanja bolansoň, sançastdaky işleýän ähli gyz-gelinler ony gowy görýärler.
Çörek, suw dilemäni öwredýärler. Gyzjagaz kem-kemden rus
dilinem öwrenip başlaýar. Bir gün şol gyzy ilki alan soldat olja
alnan bir bölek matany getirip:
– Şu matadan köýnegem, balagam tikseňiz bolar – diýip,
garry sanitara berýär.
Şol gün ýaňky matadan Artykgüle köýnek, balak tikip geýdirýärler.
135

Uruş bireýýäm gutaryp, ýaraşyk baglanyşylandan soň, general Skobelew yzyna Peterburga gitjek bolup, öz goşuny bilen
hoşlaşyp gelýärkä, hälki sançastyň üstünden ýoly düşüpdir. Ol
täsin kiçijik gyzjagazy görüp, general geň galýar:
– Bu kim?
Sançastyň adamlary bu gyz hakda bolşy ýaly edip gürrüň
berýärler. General biraz salym pikirlenip durýar-da:
– Bu gyzy äkidip meniň wagonyma salyň! – diýip buýurýar.
Generalyň daşyndaky hyzmatkärleri, hiç kimiň närazylygyna
garaman, gyzy äkidýärler.
Peterburga barandan soň, Artykgüli general öz aýal doganyna sowgat berýär. General soň uzak ýaşamaýar.
Artykgüli generalyň aýal dogany edil öz çagasy ýaly edip
ösdürýär. Adyna Tatýana Mihaýlowna Tekinskaýa diýýär. Ony
Peterburgda «Institut blagorodnyh dewis» diýen okuw jaýynda
okadýarlar. Ol instituty gutaran wagtam patyşa hökümeti ýykylýar. Graždanlyk urşy döwründe Artykgül ömürboýy küýsän öz
ata watanyna – türkmen ýurduna gaýdyp gelýär.
Tatýana Mihaýlowna Aşgabatda aýallar gimnaziýasynda mugallyma bolup ýörkä, men onuň bilen tanyş boldum – diýip,
Walýanyň kakasy gyzlara gürrüň berdi.
– Häzir ejeňiz nirede? – diýip, Walýa Gülsoltandan sorady.
– Ejemiz Artykda mugallymçylyk edip ýörkä, aradan çykdy.
Kakamyzyň ady Annamyrat, olam ýok. Indi bir garry atamyz
bar. Oňa Gurban işan diýýärler. Ol Tejende ýaşaýar. Ol käwagt
biziň yzymyzdan gelýär – diýip Gülsoltan Tekinskaýa öz enesi,
atasy hakynda gysgajyk gürrüň berdi.
– Şeýlelik bilen Tatýana Mihaýlowna pahyr iň soňunda gelip,
öz ata watanynyň topragyna garylypdyr-ow – diýip, Walýanyň
kakasy başyny ýaýkady.
Walýanyň ejesi:
Elleriňizi ýuwup, stoluň başyna geçiň! – diýip buýurdy. Myhmanlar türkmen palawyny iýmäge başlady.
136

14
ENE KULYÝEWANYŒ INTERNATY
Bir gün Ene gelip, zalda gyzlar bilen şatlykly gürleşdi. Gyzlaryň
her haýsynyň ýaňagyndan ogşady, kimiň başyny sypady.
– Gyzlar üçin ýaz köýneklik mataňyzy aldyňyzmy? diýip, ol
direktordan sorady.
– Sag boluň, Ene Kulyýewna, eden kömegiňize, köýneklik
matalary aldyk – diýip, Antonina Iwanowna jogap berdi.
– Men Moskwa gitjek, gyzlar, size näme getirip bereýin? –
diýip, Ene Kulyýewa gyzlara ýüzlendi.
– Bize zat gerek däl, özüňiz sag-aman gidip geliň! diýip,