Göreş - 06

Wagt geçip dur. Walýa bu akylly, terbiýeli, gowuja oglan
bilen öwrenişip, ony oňa görüp başlady. Kakajanam «Haçan
Walýanyň terbiýeçilik gezegi gelerkä» diýip garaşýar. Walýa
howlynyň gapysyndan giren badyna, oňa tarap ylgaýar. Baryp,
onuň elinden tutup, howla gelýär.
Walýalaryň öýleri Puşkin köçesiniň ugrunda, Karl Marks
köçesine ýetmänkäň, gündogar tarapyndady. Walýanyň terbiýeçilik gezegi günüň ikinji ýarymyna düşende, ol gije öýlerine
gaýtmaga, ylaýta-da, Puşkin bagynyň günbatarsyndaky buthananyň gapdalyndan geçmäge gorkardy. Şonuň üçinem gijelerine
onuň yzyndan garry atasy gelip äkiderdi.
Bir gezek, ertir Dynç alyş güni diýlende, Walýa öz öýlerine
Kakajanam alyp gitdi. Gije Kakajany öz jaýynda, aýryja krowatda ýatyrdy. Walýa irden oýansa-da, dynç alynýan gün bolansoň,
öz krowatyndan turmady, soňabaka ýene uka gitdi. Kakajan
oýandy. Ýerinden turup, ýuwundy, kostýumyny geýip, dik duran ýerinden bir salym Walýanyň owadan ak ýüzüne seredip
durdy. Ahyry özüni saklap bilmän, baryp, onuň ýaňagyndan
ogşady. Walýa geňirgenip, gözüni ýalpa açdy. Özüne geldi. Görse, Kakajan gapdalynda dik dur. Walýa derrew ýerinden turup,
Kakajany gujaklady. Onuň boýnundan, maňlaýyndan ogşady.
– Otur, häzir men ýuwunyp geleýin – diýip, içki geýimli
Walýa otagdan çykyp gitdi.
On iki ýaşly oglanjyk Walýanyň yzyndan seredip galdy. Öz
eden işine geňirgendi. Utandy. Öýlerini, ejesini, kakasyny, jigisini, höwes bilen ýatlady. Birdenem Aýna bilen Gytja ýadyna
düşdi. Olaryň urulýandygyna, birehim işledilýändiklerine, horlanýandyklaryna gynandy. . .
Kakajan internatda okaýandygy hakda kakasyna hat ýazyp
Gowşut obasyna iberipdi.
Gapydan ýuka içki geýimli Walýa geldi. Derrew geýinmäge
durdy.
– Kakajan, men ejem bilen kakamam turuzdym. Olar ýuwunýança, ýör, ikimiz çaý gaýnadaly, heýgenek edeli – diýip, Walýa
gaýga batyp duran oglany alyp gitdi.
85

Ertir naharyny iýmäge oturanlarynda Kakajan Walýanyň ejesi, kakasy bilen tanyş boldy. Olaryň ikisem mugallym – kakasy
hasapdan, ejesi edebiýatdan okadýan eken. Olaryň örän gowy
adamdyklaryna göz ýetirenden soň Kakajan:
– Bu ýerde gyzlaryňam biziňki ýaly internaty barmy? – diýip
sorady.
– Gyzlaryň internaty bar, biziň golaýjagymyzda, edil şu Karl
Marks köçesinde – diýip, Walýa jogap berdi.
– Näme, şol internata salar ýaly gyz jigiň barmy?.
– Iki sany bagtygara gyz bar, şol internatda ýerleşdirip bolaýsa, gowy boljak – diýip, Kakajan uludan dem aldy.
Walýanyň kakasy pähimli adam bolany üçin, oglanyň uludan gamgyn dem alşyna syn edip, ol gyzlaryň munuň ýakyn
garyndaşydygyny hem olaryň gaty horlanýandygyny aňdy:
– Olar atasyz-enesiz, hossarsyz galan gyzlarmy? – diýip
sorady.
– Ol gyzlaryň hossary kän, emma gan düşmek sebäpli hun
ujundan berlip, ol gyzlar häzir öçli duşmanynyň elinde agyr
horluk çekýärler.
Walýanyň kakasy birmeýdan içini hümledip oturdy.
– Ol gyzlary getirip bolsa, men internata ýerleşdirmäge kömek ederin. Men ol internatyň direktory Antonina Iwanownanam, onuň adamsy Berdiýewem gowy tanaýaryn. Eger gizlin
bolmasa, nähili bolup gandar bolduňyz, şony gürrüň edip beriň
– diýip, ol sorady
Kakajan «Aýtsammykam ýa aýtmasammykam» diýip pikirlendi. Bu adamlardan kömek ýeter, emma zyýan-a ýetmez. Rus
dilini oňly bilmänsoň «Nähiliräk gürrüň edip bersemmikäm»
diýibem ol aladalandy.
«Bu ýurtda suw gyt, şonuň üçinem azajyk suw üstünde häli-şindi ölşük bolup dur. Ylaýta-da Ahalda, Kesearkaçda ölşük
kän bolýar. Suw üstünde öz doganynam öldürýän bar. Ýer-suw
reformasy geçip gutarandan soň, ölşügem bolmaz. . . » diýip, Walýanyň kakasy pikirlendi.
Kakajan ýarysyny rusça, ýarysyny türkmençe edip, ölşügiň,
ýaraşygyň nähili bolandygyny, häzir kakasynyň nirededigini,
86

oňa hat ýazandygyny Walýanyň kakasyna gürrüň edip berdi.
«Hun gaty gymmat düşýär, ony tölemek kyn. Malyň-mülküň
bolmasa, kämahal, hun ujundan gyzam berýärler. Bagtygara
gyzlar!..» diýip, Walýanyň kakasy pikire batdy.
87

9
HATARLY HYZMAT
Walýa işe gelende mydama öňünden Kakajan çykyp, edep bilen
oňa salam berýärdi, soň gije çagalar ýatýança Kakajan onuň ýanyndan aýrylmazdy. Gije Walýa gaýdanda, ol ýoldaş bolup, olara
gidýärdi. Walýalarda ýatýardy. Onuň kakasyna oba durmuşy
hakda, köne mekdepde öz okaýşy hakda gürrüň edip berýärdi.
Bu gün Walýa işe gelende, onuň öňünden Kakajan çykmady.
Ol baryp, oýnap ýören çagalar bilen salamlaşdy. Töweregine göz
aýlady. Kakajan ýok. «Be, ol ýok-la!» diýip pikirlendi. Walýa
oýnap ýören tokarja oglany ýanyna çagyrdy.
– Hally, Kakajany görmediňmi?
– Ýok.
– Bar, gözle, tapyp, meniň ýanyma çagyr.
Hally ylgawyna gitdi. Internatyň ähli ýerine aýlandy, ýene
gaýdyp Walýanyň ýanyna geldi.
– Kakajan hiç ýerde ýok. Howlynyň içine aýlanyp çykdym.
Naharhana, okalga, ýatakhana aýlandym, hiç ýerde ýok.
Walýanyň ýüregi gysdy. Her hili zat göwnüne geldi. «Öçlüleri yzyndan geläýdimikä?.. Ony başga birine çagyrdyp, çagany
aldawa salaýdylarmyka?.. Kakajan akylly oglan, aňsat ol aldawa
düşmez. Bagtygara gyzlary şähere getirmek üçin olaryň yzyndan gidäýdimikä?» Olary getirmek üçin oba giden bolsa, ol nähili
edip, ol gyzlary hiçkime duýdurman alyp getirip bilerkä?.. Kakajanyň ýoklugy hakda direktora gürrüň bersemmikäm? Belki,
oba giden däldir, hiç kime aýtman, ýene biraz garaşaýyn.»
Walýa hiç kime hiç zat aýtman, gapyda garawulçylyk edýän
oglanlaryň ýanyna bardy.
– Hiç kimi howlynyň daşyna goýbereňzokmy?
88

– Ýok, hiç kim howlynyň daşyna çykanok – diýip, ol çagalaryň uluragy Walýa jogap berdi.
Gün barha aşaklaýar, gün gijikdigiçe-de Walýanyň takady
gaçýar, gyssanýar. Ahyry direktoryň ýanyna bardy.
Direktor gapydan alňasap giren Walýa seretdi. Onuň ýüzüniň üýtgänini görüp geňirgendi.
– Geliň, oturyň! – diýip oturgyç görkezdi. Walýa Oturandan
soň – Näme boldy? – diýip sorady.
– Kakajan ýok.
– O nähili ýok.
– Howlyny, jaýlary agtardym, ýok.
– Öýlerine gaçyp gidäýdimikä?
– Gaçyb-a ol gitmez. Ondan soňam ol öýlerine gitmez. Ony
öçlüleri aldawa salyp äkiden bolmasa ýagşy – diýip, Walýa olaryň gandar bolanyny, Kakajanyň bu internata gaçyp gelenini,
gan ujundan iki sany ýaş gyzyň öçlülere berlenini, ol gyzlaryň
gaty horlaýandygyny direktora birin-birin gürrüň berdi.
Direktor bu zatlary diňläp, birsalym pikirlenip oturdy.
– Günorta naharynda Kakajan bardy – diýip, ol soňrak başyny
göterip, Walýanyň ýüzüne seretdi.
– Ol hun ujundan berlen gyzlaryň horlanýanlygy hakynda
meniň kakama gürrüň edip berdi-de, «Şolary biziň internatymyza ýerleşdirip bolmazmyka?» diýip, sorady. Kakamam oňa
«Gyzlaryň özüniň internaty bar, direktorynam tanaýan, ine, şol
internata ýerleşdirip bolar» diýip jogap berdi. Kakajan şol gyzlaryň yzyndan öz obalaryna gidäýen bolmasyn? Ol gyzlaram
öçlülerinden gizlin getirmeli. Olary getirýärkä öçlülerine duşaýsa, olar Kakajany heläk eder. . . – diýip, Walýa gaýgy bilen
direktora gürrüň edip berdi.
Gapy kakyldy. Meýdan, Annaberdi, Aýtguly, Çary, Nyýaz. . . salam berip, işikden geldiler.
– Ähli ýerini agtaryp – tapmadyk, internatda Kakajan ýok –
diýip Çary direktora habar berdi.
– Kakajany internata getiren men, gözlegine-de özüm çykaýyn. Obalaryny tapýan, rugsat berseňiz, men onuň yzyndan
ötäýdeýin – diýip, Meýdan gitmäge taýýardygyny aýtdy.
89

– Eger Kakajanyň gözlegine çykmaly bolsa, oba gitmäge menem taýyn– diýip, Walýa-da direktora ýüzlendi. – Biz toparlanyşyp barsak, ol nähili güne düşenem bolsa, kömek edip bileris.
– Walýa, siz düşünýäňiz ahyry, belki, ol bir möhüm iş üçin
gidendir. Eger erte agşamky otly bilen gelmese, oba hemmämizem gideris. Häzirlikçe gidip, internadyň içini ýene bir gezek
gözläň, belki, bir ýerden onuň özi çykaýmagy mümkin – diýip,
direktor olara gowünlik berip goýberdi.
Agşam nahar wagtynda Walýa naharhana geldi. Ähli çagalar
ümsüm nahar edinýärler, çaý içýärler, emma Kakajanyň ýeri boş
dur. Walýa baryp, onuň ýerinde oturdy. Çagalar oňa çaý guýup
berdiler, Walýa sesini çykarman başyny ýaýkady.
Çagalar agşam okalga üýşüp, ertirki sapaklaryna taýýarlanýarlar. Walýa olara kömekleşýär hem Kakajanyň oglanlar bilen
sapaga taýýarlanyşyny ýatlaýar. Walýa az wagtyň içinde Kakajan bilen öwrenişip, ysnyşyp gidipdir. Ony öz kiçi jigisi ýaly
gowy görýärdi.
Garaňky düşdügiçe Walýa gyssanyp başlady. «Kakajan şu
wagt niredekä? Dirimikä ol dogumlyja çaga?»
Ýatar wagt boldy. Çagalar öz ýerlerine gelip, ýorganyna sümülip başladylar. Walýa-da gelip, Kakajanyň krowatynda ýüzüni aşak salyp, pikire batyp oturdy.
Çagalar uklaşyp başlandan soň, Meýdan bilen Aýdogdy Walýanyň ýanyna gelip durdular. Walýa olaryň geleninem duýman,
şol ýüzüni sallap otyr. Olar has ýakyn gelende, terbiýeçi gyz
ýüzüni galdyrdy.
– Öýe gaýtsaňyz, biz ugradaly! – diýip, Meýdan Walýa duýdurdy.
Walýa sesini çykarman, öýlerine tarap ugrady. Ýolda barýarkalar, Meýdan oňa:
– Siz gaýgy etmäň, Kakajan ertir agşamky otly bilen gelmese,
biz Aýdogdy ikimiz Tutlygala obasyna gidip, ony alyp geleris! –
diýip, Walýa göwünlik berdi.
Walýanyň öýlerine girenini gorüp, Meýdan bilen Aýdogdy
yzlaryna gaýtdy.
Ejesi bilen kakasy:
90

– Wiý, Walýa jan, ýeke geldiňmi? Hany Kakajan?! – diýip
ondan soradylar.
Walýa aglaýjak bolup, Kakajanyň ýitişi hakynda kakasyna
gürrüň berdi. Soň öz jaýyna girip, ýüzüni ýassyga berip ýatdy.
Uzyn gije gaýgy edip, ahyry ymyzgandy.
Gaýgy edýän Walýanyň ýeke özi däldi.
– Ol hökman şol naçar gyzlary getirmek üçin öz obalaryna
gidendir – diýip, Walýanyň kakasy Kakajan hakynda aýalyna
gürrüň edip berdi.
– Duşmanynyň eline düşäýmäbilsedir – diýip, iki garry Kakajany gaýgy edip, ol hakda alada batdylar.
Ertesi irden Walýa işine gitdi. Internata baranda, hemişekisi
ýaly öňünden Kakajan çykyp, salam beräýjek ýalydy, emma ol
çykmady. Meýdan, Annaberdi, Nurly dagy Walýanyň gaýgyly
gelýänini görüp, onuň öňünden çykyp salamlaşdylar.
– Şu gün agşamky otly bilen gelmese, hökman biz yzyndan
gidip, Kakajany tapyp geleris – diýip, Meýdan oňa ýene gowünlik
berdi.
Walýa çagalary naharlap, terbiýeçi Mejitguly gelenden soň,
öýlerine ugrady. Gapynyň agzynda Meýdany görüp:
– Eger Kakajan agşamky otly bilen geläýse, ony bize alyp
geliň! – diýip, oňa pugta tabşyrdy.
Kakasy, ejesi işdedi. Walýanyň ýeke özüniň öýde karary ýetenok. Bir zady kem ýaly, garşy pikire batýar, ahyry kitap okamaga
başlady. Ýene karary ýetmän, nahar bişirmäge güýmendi.
Ilki Walýanyň kakasy, onuň yz ýanyndan ejesi geldi. Walýanyň ýüzüniň salykdygyny görüp:
– Kakajandan habar ýokmy, gyzym? – diýip, ejesi sorady.
Walýa başyny ýaýkady.
Seslerini çykarman nahar iýdiler. Agşam düşdi, iňrik garaldy.
– Otly näwagt gelýändir? – diýip, Walýanyň ejesi ärinden
sorady.
– Ýene bir sagatdan otly gelmeli – diýip, ol aýalyna jogap
berdi.
«Kakajan gelermikä, gelmezmikä?» diýip, üçüsem onuň ýoluna garap oturdylar. Asyl ol bir sagat geçer ýerde geçmedi.
91

– Wokzaldan bize gelýänçä-de, ýarym sagada golaý ýol ýörär
– diýip, Walýanyň kakasy özbaşyna samrady.
Walýa gaýgyly dem aldy.
***
Bir gije Şirin kiçi oguljygyny ýatyryp, çyranyň yşygynda tara
dokap otyrdy. Daragyny kakyp, mäkisini erşiň arasyndan geçirmäge başlanda, öýe ýakynlaşyp gelýän bir adamyň aýak sesi
eşidildi. Şirin gozaga aýaklaryny sallap oturyşyna, nöwerde
ýaplanyp, gelýän aýak sesine diň saldy. Gapy daşardan itildi.
– Näme gerek?! – diýip, Şirin çala gygyrdy.
– Aç gapyny!
Özi-hä tanyş ses.
– Kimsiň-u?
– Men, eje, aç gapyny!
Kakajanyň sesi!
– Eziz balam! – diýip, Şirin gozakdan çykdy-da, ylgawyna,
baryp, gapyny açdy. Görse, bir ýat oglan dur.
– Waý-eý! – diýip, Şirin gaýra çekildi.
– Eje, men! Kakajan! – diýip, ýaňky oglan papagyny çykardy.
Çyranyň ýagtysyna öz ogluny tanan Şirin:
– Jan balam! – diýip, ogluny gujaklap, ýaňaklaryndan taýly
gezek ogşady. Gaýrarak çekilip, oglunyň egin-başyna syn etdi.
Egni penjekli, aýagy täzeje köwüşli. Onuň egnindäki eşikleri,
Şiriniň henize çenli görmedik geýimleri. – Bu wagta çenli nirede
bolduň, balam?
– Men sizi turuzman, daň bilen Aşgabada, okuwa gitdim.
Ilbaýew adyndaky internata girdim. . . – diýip, Kakajan gysgajyk
gürrüň berdi.
– Oglum, geç, otur. Saçyň ösüp gidipdir, ol okaýan ýeriňde
saç syryp bilýän ýokmudy, balam?
– Eje, dogan-garyndaşlarymyz, agalarymyz, gelnejelerimiz
– bary sag-aman gezip ýörlermi? Babamlaram, Begenç mugallymlaram gurgunçylykmy!. . . – diýip, Kakajan oturan badyna,
92

biruçdan ýekän-ýekän sorap çykdy.
Şirin derrew çaý oturtdy.
– Agalaryňam, gelnejeleriňem bary gurgun! Ählisi seni gözläp ýörler. Oglum, sen otur, häzir babaňy çagyryp geleýin.
– Ýok, eje, babamy çagyrma, meniň gelenimi hiç kim görmeli
däl. Meniň nirededigimem hiç kim bilmeli däl. Men mekdepde
ýerleşen badyma, kakama hat ýazdym. Olam maňa jogap ýazdy.
Ol öz hatynda «Hiç kime nirededigiňi aýtma, oba-da hat ýazma!. . . » diýip pugta tabşyrdy. Kakamyň bir tanşynyň ýanynda
Italmaz bilen Annaly «Nazary ýa onuň ogly Kakajany öldürip,
gan aljak!» diýip kasam edipdir. «Biz ar alyp bilmeýän, hun
alýan gorkaklardan däldiris» diýip gürläpdirler. Gürrüň berýän
adamlarynyň kakamyň tanşydygyny olar bilmändirler. Ol gürrüňleri eşiden adam bolşy ýaly edip kakama gürrüň beripdir.
Ine, şu zatlary kakam maňa hatynda ýazan eken. «Okan badyňa,
ýyrtgyn!» diýipdir.
Şirin oglunyň ösgün şar-gara saçyna, edil kakasynyňka meňzäp duran ýüzüne, göni burnuna, gyýma gaşyna seredip, onuň
gürrüňlerine haýran galyp otyr.
– Onuň ýaly hatarly bolsa, öz garyndaşlaryň arasynda boluberseň bolmaýarmy? Seniň okaýan mekdebiň gorkuly dälmi? Ol
ýerde seniň bardygyňy bilseler, Italmaz dagy seni gözläp, mekdebiňize baraýmasyn?! – diýip, Şirin howpa düşüp, oglunyň
owadan gara gözlerine seretdi.
– Meniň okaýan ýerim, eje, howplam däl, hatarlam. Biziň
mekdebimiziň daşynda beýik howly bar. Howlynyňam ýekeje gapysy bar. Onuň agzynda özümiz garawul durýarys. Ýat
adamyny howla goýberemzok.
– O zatlar-a gowy weli, balam, öz garyndaşlaryň arasynda,
gözümiziň alnynda gezip ýörseň gowy bolaýjak ýaly. Oglum,
seni babaň örän gowy görýär. Ony çagyraýyn. Ol seniň saçyňy
syryp berer, olam seni gaýgy edip agtaryp ýör. Onuň ýüregi
ynjalar.
– Eje, meniň saçym bilen işiň bolmasyn. Babamam çagyrma,
ol meni gowy görýär, ony aňýan, ýöne ol öz aýalynam, Begenç
mugallymam gowy görýär. Olam öz gowy görýän adamlaryna
93

meniň nirededigimi, haýsy ýerde okaýandygymy begenip aýdar.
Begenç mugallymyňam gowy görýän adamlary kändir. . .
– Oglum, ol aýdýanlaryň-a dogry – diýip, Şirin pikirlendi.
– Eje, Aýna bilen Gytjanyň ýagdaýy nähili, men ýörite şolary
bilmäge geldim. Men şolary zulumdan gutarmaga, şolary şähere
alyp gitmäge geldim. Kakamyň oba gelmeýäniniň sebäbem şolar. Şolaryň aglaýşyny görmäýin, şolaryň horlanyşyny görmäýin
diýip, ol oba gelip bilmän ýör. Kakam öz hatynda «Olaryň horlanyşyny görsem, men saklanyp bilmen, ýene ölşük bolar. Eger
başarsaň, şol gyzlary hiç kime duýdurman şähere alyp gaýt»
diýip ýazypdyr. Şonuň üçinem men hiç kime görünmän, gije
öýe geldim. Meniň gelenimi, ol gyzlary äkidenimi göräýseler,
ýene gandarlyk başlanar. Düşün, eje! Ol gyzlary alyp gitmek, hiç
kime görünmän, sag-aman şähere äkitmek gaty gorkuly. Olary
alyp barýarkam, Italmaz dagy aňyp, atly kowup yzymyzdan
ýetäýse, biziň üçimizem diri goýmazlar. Şu zatlara pugta düşün.
Ertir garaňky düşende, men şol gyzlary äkitmeli. Şoňa çenli men
hiç kime görünmeli däl. Indi, eje aýt, garaňky gatlyşanda Aýna
bilen Gytjany nähili edip daş çykarmak, hiç kime görünmän alyp
gitmek bolar? Şu işde, eje, sen maňa nähili kömek edip bilersiň?
– Gytjanyň haly agyr, ol inçekesele ýolugypdyr. «Ejem dagy meni görjek bolsa, gelsinler, meniň ýagdaýym agyr» diýip
sargapdyr. Onuň ejesine ýoldaş bolup, menem gitdim. Barsak,
saralyp solupdyr, gurapdyr, süňkleri çykyp dur. Ol köp wagt
bäri ýerinden galyp bilenok.
– Pahyrjyk! Kakam bu zatlaryň şeýle boljagyny aňýan eken.
Kakam onuň igläp ölşüni görse, durup bilmän, Gytjanyň deregine Akmyrady öldürerdi. Şonuň üçinem oba gelmän ýör. Gytja
öläýmese, bu zulumdan dynmaz – diýip, Kakajan Gytjanyň ýagdaýyna gaty gynandy.
– Gaýdyşynymyz Gytjanyň ejesi ikimiz ýolboýy onuň görýän
gününe aglap geldik. Wah, Gytja nähili görmegeý gyzdy! – diýip,
Şirin ýene bozulmaga başlady. – «Bir janyň ýerine iki jan bermek
bolmaz, ata-babamyzdan galan suwdan bir dakyga, ýerden bir
pilek bermeli däldir» diýip, seniň kakaň Nazar dogry aýdan
eken. Indi ol gyzlar öz ejirlerini çekip öljek. Galan doganlaram
94

aýallary, çagalary bilen Nurberdiniň gapysynda talaban bolup
ýör. . .
– Eje, onda Gytjaly gürrüň galýar. Pahyrjyk nähili oňat gyzdy!
– diýip, Kakajan pikire batdy.
– Äý, indi ol uzaga gitmez! – diýip, Şirin gaýgyly dem aldy!
– Aýnanam uzynly gün, aç-suwsuz işledýärler. Daň atandan
iýmek-içmek ýokdur, dokma dokamaga başlaýar. Italmazyň kiçi
aýaly turar, öz çagalary bilen iýer-içer. Soň agzyndan galsa-ha
Aýna-da bererler, galmasa-da, ite oklan ýaly edip bir döwüm
gaty çöregi onuň öňüne oklaýarlar. Dokmadan düşmänem, şol
oturyşyna çöregini dişlär hem daragyny kakar. Onuň ýanyna
hiç kim baranok, onuň hiç kim bilen gepleşmäge-de haky ýok.
Garaňky gatlyşyberende, dokmanyň ýagyşlary görünmänden
soň, ýene ol görgülä dynç almak ýok, eline orak berýärler, haýata, Italmazyň baggoýunlaryna ot ýygmaga gitmeli. Otam edil
biziň öňki haýatymyzdan ýygýar. Garaňky düşende arkasy otly
gybyrdap gelýär. Soň mallara ot berýär, Italmazyň kiçi aýalynyň
gap-çanagyny ýuwýar, halys bolup baryp, öz sygyr dölesinde
ýatýar. Ertir daň bilen ýene dokma. . . Onuň gününe her kimiň
haýpy gelýär. Aýna janyň güni şeýle geçýär.
«Nähili edip, Aýnany äkidip bolarka?» diýen pikir bilen Kakajan birsalym sessiz oturdy.
Şirin oglunyň öňünde alaçaly ýag, nan goýdy. Eneli-ogul ikisi
hem nan iýdi hem Aýnany hiç kime duýdurman alyp gaçmak
hakynda pikir etdi.
– Eje, erte agşama çenli meni hiç kime görkezmän saklap
bilermiň? – diýip, Kakajan ejesinden sorady.
– Gaýgy etme, saklaryn, oglum. Seni kümämize salar-da,
agzyny gulplaýaryn. Bir zat gerek bolsa, gapysyny çalaja kakaý.
Kakajan uzynly gije Aýnany alyp gitmek hakda pikirlendi.
Ertesi agşam garaňky gatlyşansoň, Kakajan ejesi bilen hoşlaşyp gitjek bolanda, Şirin oňa:
– Menem gideýin, Aýnany ýanyňa çagyryp bereýin, ikiňizem
özüm ugradaryn – diýdi.
– Ikimizi bile görseler, iller meniň kimdigimi güman eder.
Men ýeke özüm gideýin, hoş, sag bol, eje! – diýip, Kakajan
95

papagyny çümre geýip, haýatçylygyň içi bilen garaňka sümüp
gitdi.
Garaňky gatlyşanda öňki öz haýatlaryna girdi. Üzümler oňat
ýetişipdir. Bir wagtlar kakasy çukur gazýardy, ol üzüm çybygyny
tutup berýärdi, kakasy gum bilen çybygyň düýbüni gömýärdi.
Üzümleriň gögerenine ataly-ogul guwanýardy. Indi üzümler
ýetişip, hasyl berip başlanynda, ony ellerinden aldylar. . .
Tutlugyň arasynda durup, Kakajan geçen günlerini ýatlady.
Atasynyň – Nurmyradyň ogullaryna galdyryp giden haýatyna
seretdi. Aňyrrakda Dörtgulynyň, Bäşimiň ýerinde dümtünip
ýören adamlary gördi. Ol tutlaryň arasy bilen gyradaky pelde ot ýygyp ýören adama golaýlady. Onuň aýal adamdygyny
pürenjeginden çen etdi. Ýene garaşdy. Dörtgulynyň, Bäşimiň ýerinde işleýänlerem gaýdyşdy. Kakajan tutlugyň içi bilen ol aýala
has golaý bardy. Töwerekde adam ýok. «Aýnamyka, dälmikä?
Birden Aýna däl bolaýsa. . . » diýip, ol az salym ýaýdandy.
Kakajan ýüregine daş baglap, ýuwaşja ses bilen:
– Aýna! – diýip, gygyrdy.
Ol adam ot ýygmasyny goýup, töweregine seretdi.
«Şolmuka, dälmikä?» Kakajan ýene:
– Aýna! – diýip, öňkä görä azajyk gatyrak gygyrdy.
Ol adam zöwwe galyp, töweregine ýaltaklady.
Kakajan onuň aýaldygyny açyk bildi. Boýam Aýnanyň boýy
ýaly, «Äý şoldur-la!».
– Aýna, men Kakajan! Bärik gel! – diýip, has gatyrak, ol
eşider ýaly gygyrdy.
Aýna Kakajanyň sesini tanady. Derrew şoňa, tutluga tarap
ylgady.
– Kakamjan, sen nirede?
– Men bärde! – diýip, Kakajan tutlukdan azajyk saýlandy.
Aýna begenjinden ylgap onuň ýanyna geldi. Görse, papakly
orus oglany dur.
– Heý, weý-eý! – diýip, gorkup, gaýra çekildi.
– Aýna, gorkma, bu men, Kakajan! – diýip, ol papagyny
çykardy.
– Kakamjan! – diýip, Aýna ony gujaklap, sessiz aglamaga
96

başlady. Onuň horja göwresi sandyr-sandyr edýärdi. – Kakamjan, seni bu zalymlar ýoklandyr. . . diýip, hiç kime duýdurman
aglaýardym. Kakamjan-eý, boýuňa döneýin! – diýip, Aýna hem
aglaýar, hem jigisini gujaklap, onuň ýaňagyndan ogşaýar.
– Aýna mert bol, men seni Aşgabada äkitmäge, zulumdan
gutarmaga geldim. Ýör, meniň yzyma düş. Gaçaly!
– Kakamjanym, hossar jigim, Italmaz atly yzymyzdan ýetip,
ikimizem öldürer.
***
Daňdanlar kiçi aýaly Italmazyň böwrüne symsyklady:
– Heý, hany oýan! Darak sesi eşidilenok-la! Ol haram tulaň
henizem öz kümesinde uklap ýatan bolaýmasyn?! Bar, oýaryp
gel! – diýip, gapdalynda ýatan ýerini turuzdy.
– Ýatsa, ýatypdyr-da, men-ä şu wagt şol kümä barjak däl,
çagalaryň birini iberäý! – diýip, Italmaz oýkanjyrady.
Kümä giden oglan:
– Eje, kümede hiç kim ýok! – diýip geldi.
– O nähili hiç kim ýokmuş?
– Men näbileýin, hiç kim ýok-da. Goýunlaryň öňünde-de ot
ýok. Mäleşýärler. Sygyr bilen göle-de meni görüp dyzaşdylar.
Mallaryň gündizki iýjek otlaram öýüň gapdalyna üýşürilmändir.
– Tur-u, beýdip naýynjyran bolup ýatma, seniň şol haram
tulaňdan her haýsy çykar. Onuň ýaly içigara gyrnak bizi il wejerasy etjek bolup, özüni asaýmaga-da ýaltanmaz. Bar, derrew ol
ýerçekmişiňi agtar, özüni öldüräýse, biziň adymyza ýagşy däl –
kiçi aýaly ärini turzup goýberdi.
Italmaz Aýnany urmak üçin eline tut çybygyny alyp, küma
tarap ylgady. Gum-gukluk. Nazaryň öňki haýatyny agtardy.
Onuň jaýyna girip gördi. «Özüni asan bolaýmasyn?» diýip, beýik
erikleriň, tutlaryň başyna seretdi. Hiç ýerde ýok. «Ot ýygan
ýerinde uklap galan bolaýmasyn» diýip, ota aýlandy. Aýnanyň
ýyganja otlary, egrije oragy ýatyr, özi ýok. «Be, bu haramzada
gaçyp giden bolaýmasyn?. . . »
97

Italmaz ilki bilen geňeşdar agasy Akmyradyň ýanyna bardy:
– Agam, ol ýerçekmiş-ä gürüm-jürüm bolaýypdyr. Hiç ýerde
ýok. Indi näme etmeli?
– Italmaz, atlan-da, yzçyny alyp gel. Derrew yzarlamaga
başlaň, ýere giren-de bolsa, tapyp getiriň, eger özüni asan bolsa
ýa gurruk guýa atan bolsa, onçasyny onda görüberis – diýip,
Akmyrat gaharlandy.
Italmaz ýaşuly yzçynyň ýanyna salam berip bardy. Çaý içmäge-de howlugyp:
– Men-ä habarlyja geldim. Bir haram ölmüş gyrnagymyz bardy weli, ot ýygýan ýerinden gaçyp ötäýgidipdir öýdýän, şonuň
yzyny çalyp beräýseňiz – diýip geldim.
– Hä! – diýip, ýaşuly biraz pikirlendi. – Şol gan ujundan
alnan garabagtdyr-ow! Şeýlemi?.
– Bildiňiz, hawwa, şol. Şony yzarlap tapyp berseňiz, täzeje
hywa dony haladyňyz bar – diýip, Italmaz hondanbärsi öwündi.
– Pahyrjyk «ýa öleýin, ýa dynaýyn» diýip gaçypdyr-ow! Belki, tapylmaýady-da! Men yzarlamanam, ol görgüliniň ganyna-da
galyp bilmen. Yzçyňyzy başga ýerden gözläň! – diýip, goja uludan dem alyp, başyny ýaýkady-da Italmazy kowup goýberdi.
Il uly, her hili adam bar, pul beriljegini, gowy halat salynjagymy bilse, öz ygraryny satjak adamam tapylýar. Bir bihepbe yzçy
Italmazyň öňüne düşdi.
Aýnanyň ot ýygan ýerinden yzçy yz çalyp başlady.
– Bir ädikli adam bilen gaçypdyr. Ädigiň yzy kiçi, şol kiçi
ädikli adam seniň gelniňi alyp gaçypdyr. Yz köne, düýn agşam
gaçan bolmaga çemeli – diýip, yzçy Italmaza gürrüň berip, onuň
öňünde ylgap barýar.
«Häk, bir yzlaryndan ýetip biläýsem, ikisinem gylyçdan geçirin!» diýip, Italmaz ol yzçynyň yzy bilen atyny loňkuldadyp
barýar.
– Yzlar daşa, tümmege büdreýärler weli, bu ýerlerden barýarkalar, mazaly garaňky düşen bolmaga çemeli, gatyrak gidibersek,
yzlaryndan ýeteris – diýip, yzçy has çalasyn barýardy.
Yzlar ýola düşdi. Ol ýolam bulary demirýoluň duralgasyna
alyp bardy, soňam ýitdi.
98

– Yz gutardy. Gije otla münüp gidipdirler! Indi yzarlamak
boljak däl. – diýip, ol Italmaza düşündirdi. – Men öz boýun alan
işimi edip berdim, maňa näme berjek bolsaň ber, men gaýtjak.
– Tapyp bereýin diýip boýun aldyň, tapybam bermediň, şonuň üçin saňa belanam berjek däl, gaýtjak bolsaň, gözüme görünme, jähenneme git! Emma weli «Italmazyň gelni bir ädikli adam
bilen gaçyp gidipdir» diýip, biriniň ýanynda gürrüň edeniňi
biläýsem, edil deriňi soýaryn.
Yzçy ýüzüne urlan ýaly bolup, yzyna gaýtdy.
«Ol deýýusy bir haramzada alyp gidendir. Men gidip olary
tapaýyn, ikisiniňem hamyny soýaýyn. . . » diýip, Italmaz bir gyzyl
wagona dyrmaşanda, otly ugrady.
99

10
AÝNA
Walýanyň kakasy sagadyna seredip:
– Otlynyň Aşgabada geleli bäri bir sagatdan köpräk wagt
geçdi. Kakajanyň indi gelmedigidir – diýdi.
Ýene-de dymşyp oturdylar. Walýa käwagt bir uludan dem
alýar.
Ahyry gapy çalaja kakyldy, Walýa zöwwe galyp, gapa tarap
ylgady. Kakasy bilen ejesem onuň yzyna düşdi. Gapy açyldy.
– Kakajan! – Walýa derrew ony gujaklady. Onuň yzynda-da
biri bar. Oňa Walýanyň gözi düşdi. Kakajany goýberip, Walýa
yzkynyň elinden çekip, öýe saldy. Başy köne ýaglykly, egni
sal-sal geýimli, aýagy ýalaňaç, ýaşajyk garaýagyz gyz.
– Adyň kim? – diýip, Walýa türkmençeläp sorady.
– Aýna – diýip, ýüzüni aşak sallap durşuna gyzjagaz jogap
berdi.
– Ýör öýe! – diýip, Walýa ol gyzy gujaklap otaga saldy.
Walýanyň ejesi ol ýaşajyk gyza seredip durdy-da, birdenem:
– Men hammamy ýakaýyn, bujagaz gyzy suwa düşüreýin! –
diýip gitdi.
Walýa bilen ejesi Aýnany suwa düşürmäge äkidende, Kakajan ýaglyga dolangy bir zady Walýa berdi. Walýa ýaglygy açyp
gördi. Bejergili örän oňat keteni köýnek. . .
Walýa dagy gidenden soň, ýaşuly Kakajanyň ýüzüne seretdi-de:
– Be, Kakajan, saňa näme boldy, köýnegiň gan-la? O-how!
Maňlaýyňam çişipdir – diýip geňirgendi.
–Äý, hiç-le! Ýolda, buthananyň gapdalynda üç sany bimaza
oglana duşdum.
100

– Urdularmy?
– Äý, ýok, deňeçerräk bolduk.
– Uruşdyňyzmy?
– Duýdurman urdular. Men urup başlanymdan soň bolsa,
üçüsem gaçyp gitdi. Äý, yzlaryndan kän kowubam durmadym –
diýip, Kakajan hiç zat bolmadyk ýaly gürledi. – Ýaralanan ýerim
ýok-la. Ýöne burnum ganady.
Içki jaýdan Walýanyň gülki sesi eşidildi.
– Näme boldy? – diýip, kakasy gygyrdy.
– Hiç, Aýnanyň hapa, ýyrtyk geýimlerini ýakdyk. Meniň içki
köýnegimem oňa uzyn bolýar, şoňa güldüm – diýip, Walýanyň
sesi eşidildi.
Walýa bilen ejesi Kakajan dagynyň oturan tamyna Aýnany
gurjak ýaly edip getirdiler. Onuň saçyny darap, örüp, kellesine
gyzyl-ala öýme atyp, keteni köýneginem geýdiripdirler welin, ol
edil owadanja gözleri ýanyp duran gurjaga dönäýipdir.
– Sowuk düşdi, Aýna palto bilen köwüş almasak boljak däl –
diýip, Walýanyň ejesi ärine seretdi.
– Ertir sen uzynly gün boş, irden gidip, köwüş al, Walýa bilen
Kakajanam öýläne galman geler weli, soň bile gyzlar internatyna
gideris – diýip, Walýanyň kakasy etmeli işleri düşündirdi.
Agşam ýatanlarynda Walýa öz krowadynyň gapdalynda eplenýän krowat goýup, onda Aýnany ýatyrdy. Gije oňa rusça
geplemäni öwredýär-de, onuň ýalňyş gepleýşine Walýa gülýär.
Mama.
Papa.
Mama.
Papa. . .
Aýnany gujaklap ýatan ýaly edip, Walýa bileje ýatdy.
Aýna akja içki köýnekde, akja mata ýazylan ýumşak düşekçäniň üstünde akja guş ýaly bolup, ýatyrdy. Özüni çalaja gujaklap
ýatan Walýanyň akja goluny görüp, Aýna öz ejesini ýatlady. Birdenem porsy küme, ýyrtyk köne içmek, betnyşan Italmaz onuň
ýadyna duşdi. . . «Indi ol belalardan gutuldygymmyka, ýa ýene
yzymdan ol nejis gelip, saçymdan süýräp, ýenjip, öz kümesine
äkidermikä!..» Birdenem Walýany, onuň ene-atasyny göz öňüne
101

getirdi. «Nähili oňat adamlar. Indi olar meni ol nejisiň eline
bermez, meni gorarlar. Eýjejik jigim Kakajan! Meniň iň ýakyn
hossarym! Ýaşyň uzak bolsun, käbäm!..» Aýna arkaýyn ýatdy,
tiz uka batdy.
Walýa daňdanlar oýanyp, Aýnany oýarmajak bolup, sessiz
turdy. Ýuwaşlyk bilen baryp, Kakajany oýardy-da, gidip çaý goýdy. Olar ýuwunyp, geýnip, çaý içdiler. Soňra «Çagalar turmanka
ýetişmeli» diýşip, internata tarap ylgaşyp gitdiler.
Walýa bilen Kakajan internata gelip, hemişekisi ýaly, çagalary turuzyp başladylar. Turan çaga derrew daşaryk ýazylmaga
gidýär, soň derrew nyzama durýar.
Walýa oturyp-turup, çagalara maşk etdirdi. Soň çagalar ýuwunyp, geýnip, ertir naharyna eňdiler. Nahardan soň, okuw
başlanýança Meýdan, Çary, Nyýaz, Annaberdi, Nurly, Aňkar
dagy Walýanyň daşyna üýşüp:
– Kakajany nireden tapdyňyz? – diýip soradylar. Onuň jogabyna garaşman, ýene:
– Özi geldimi?
– Nirä giden eken? – diýip, gygyryşyp, sorag baryny ýagdyrdylar.
Onýança nobatçy gelip:
– Walýa, sizi hem Kakajany direktor çagyrýar! – diýdi.
Direktoryň ýüzi agrasdy: