Марс хроникалары - 04

— Иске йортта... - Капитанның күзләре соклану һәм гаҗәпләнү белән балкыды. - Ишеттегезме, Люстиг, Хинкстон?
Ләкин Хинкстон алар янында юк иде инде. Ул урамның аргы башында үз йортын күрде һәм шунда китте. Люстиг көлеп җибәрде.
— Хәзер инде сез безнең кешеләр белән нәрсә булганын аңладыгызмы, капитан? Аларны берничек тә гаепләп булмый.
— Әйе... Әйе... - Капитан күзләрен йомды. - Хәзер күземне ачсам, сине дә күрмәс. - Ул күзләрен йомды. - Син монда! Ходаем! Эд, син бик шәп күренәсең!
— Әйдә, төшке аш көтә. Мин әнине кисәттем.
— Капитан, - диде Люстиг, - кирәк булса, мин үз картларымда.
— Нәрсә? Ә, әлбәттә, Люстиг. Әлегә.
Эдвард, энесенең кулыннан тотып, аны үзе белән алып китте.
— Менә безнең өй. Хәтерлисеңме?
— Шулай булмыйча! Бәхәсләшик, мин беренче булып болдырга чакмын!
Алар бүлмә эченә йөгерделәр. Капитан Блэкның баш очындагы агачлар шаулый, аяк астындагы җир шаулый. Бу шаккаткыч төш вакытында ул Эдвард Блэкның аны узып киткәнен, туган йортының бик тиз якынлашуын һәм ишекне киң итеп ачып җибәрүен күрде.
— Мин - беренче! - дип кычкырды Эдвард.
— Әлбәттә, - диде капитан, чак кына сулыш алып, - мин карт, ә син әнә нинди молодец. Син бит мине гел узып киттең! Әллә онытканмын дип беләсеңме?
Ишектә тулы, алсу йөзле, нурлы әни иде.
Аның артыннан, чәчен сизелерлек тарап, кулына трубкасын тотып, әтисе басып тора иде.
— Әни, әти!
Ул, нәкъ сабый бала кебек, баскыч буйлап өскә ташланды.
Көн искиткеч матур һәм озын иде. Төшке аштан соң алар кунак бүлмәсенә күчтеләр, һәм ул аларга үзенең ракетасы турында барысын да сөйләп бирде, ә алар баш селкиләр дә аңа елмаешалар иде, һәм әни электәге шикелле үк иде, һәм әтисе сигара очын тешләп, уйчан гына итеп тәмәке тартты - нәкъ элекке заманнардагы шикелле. Кич белән бик ялыктыргыч күркә аш мәҗлесе булды, вакыт сизелми генә үтеп китте. Кыска гына итеп туралган сөякләр тәлинкәләрдә өем-өем булып яткач, капитан урындык аркасына ятты да тирән канәгатьләнү билгесе итеп һаваны суырып алды. Кич агач яфракларын чәчеп күк йөзен каплады, һәм иске, ягымлы йорт эчендәге лампалар алсу төстәге чикләвекләр белән яктыртылды. Башка йортлардан урам буйлап музыка, пианино авазлары, ишекләр шапылдавы ишетелә.
Әни пластинканы виктролга куйды һәм капитан Джон Блэко белән биюдә әйләнә башлады. Аңардан шул ук рухлар исе килә иде, ул аларны әле ул һәм әти поезд һәлакәтендә һәлак булганнан бирле үк истә калдырды. Ләкин хәзер алар биюдә җиңел генә шуыштылар, һәм аның куллары чын, тере әнине кочакладылар...
— Кешегә һәр көнне икенче тапкыр омтылыш ясалмый, - диде әни.
— Иртәгә иртән уянырмын, - диде капитан, - һәм мин үз ракетамда, космоста булырмын, һәм боларның берсе дә юк.
— Мондый фикерләрнең мәгънәсе юк! - диде ул ягымлы тавыш белән. - Сорама. Алла безгә мәрхәмәтле. Бәхетле булыйк.
— Гафу ит, әни.
Пластинка бетте, боргаланды.
— Син арыдың, улым. - Атасы мундштук көпшәсен күрсәтте: - Синең йокы бүлмәң сине көтә, Латун шарлы иске карават - барысы да булды.
— Ләкин миңа кешеләрне җыярга кирәк.
— Нигә?
— Нигә? һм... белмим. Чыннан да, кирәге юктыр. Әлбәттә, кирәге юк. Алар кичке ашны ашыйлар яки инде йоклыйлар. Йокыдан уянсын, аларга ял итәргә зыян килмәс.
— Хәерле төнне, улым. Әни аның битеннән үпте. Өйдә тагын булуың бик яхшы.
— Әйе, өйдә яхшы...
Тәмәке төтене, хуш исләр, китаплар, йомшак яктылык дөньясын ташлап, ул баскычтан менде һәм барысын да сөйләде, Эдвард белән сөйләште.
Эдвард ишекне этеп җибәрде, һәм Джон Блэк үзенең сары латун кроватен, колледжның таныш вымпелларын һәм бик нык таушалган янут тунын күрде, аны яшерен наз белән сыйпады.
— Бик күп баштан, - диде капитан. Мин арыганлыктан хәлсезләндем. Бер көндә шулкадәр вакыйгалар! Әйтерсең, мине ике тәүлек буе яңгырда зонтсыз һәм плащсыз тоттылар. Мин үтәли, сөякләргә кадәр тәэсирләр сеңгән...
Эдвард кулларын киң селтәп, ап-ак җәймәләрне җәйде һәм мендәрләрне ватты. Аннары, тәрәзәне ачып, жасминның төнге хуш исен бүлмәгә кертте. Ай яктысы төште, ерактан бию музыкасы һәм акрын тавышлар ишетелде.
— Менә нинди бит ул Марс, - диде капитан, чишенеп.
— Әйе, менә шундый. - Эдвард акрын гына чишенде, ашыкмыйча гына күлмәген салды, таза, таза муены алтынсу төстә кызарып китте.
Яктылык сүнгән, һәм менә алар караватта, моннан ничә дистә еллар элек булган кебек, янәшә тора? Капитан терсәгенә таянып күтәрелде, жасмин исе аңкып торган һаваны сулый башлады. Агачлар арасындагы газонда кемдер патефон кабызган - ул акрын гына "Һәрвакыт" уйный иде.
Блэкны Мерилин искә төшерде.
— Мерилин да мондамы?
Абыйсы тәрәзәдән ай яктысында чалкан яткан. Ул тиз генә җавап бирмәде.
— Әйе. - диде һәм: - Хәзер ул шәһәрдә юк, иртәгә иртән булыр, - диде.
Капитан күзләрен йомды.
— Минем Мерилинны бик күрәсем килә.
Иркен бүлмә тынлыгында аларның сулышы гына ишетелә иде.
— Тыныч йокы, Эд.
Пауза.
— Тыныч йокы, Джон.
Капитан, уйларга ирек биреп, ялт кына түшәккә сузылды. Тик менә хәзер генә аның киеренкелеге сүрелде, һәм ул, ниһаять, мантыйкка ярашлы рәвештә фикер йөртә ала иде. Барысы да - барысы да тоташ хис-кичерешләр иде.
Каты тавышлы оркестр, туганнарның таныш йөзләре... Аның каравы хәзер...
"Ни рәвешле? - дип гаҗәпләнде ул. - Боларның барысы да ничек эшләнгән? Һәм нигә? Ни өчен? Нәрсә ул - илаһи бер тамашаның әйтеп бетергесез яхшылыгы? Ходай чыннан да үз балаларын шулай кайгырта микәнни? Ничек, ни өчен, ни өчен? "
Ул Хинкстон белән Люстигны көндез үк, беренче тәэсирләр тәэсирендә тәкъдим иткән теорияләрне үлчәп карады. Аннары, вак ташларны суга төшереп, акыл тирәнлегенә төшереп, аларны әле тегеләй дә, әле болай да боргалап, ялкау гына төрле-төрле яңа фаразлар чыгара башлады, тонык ялтыравыклар белән аңарда нур балкыды. Әни. Әти. Эдвард. Марс. Җир. Марс. Марслылар.
Ә мең ел элек Марста кем яшәгән? Марслылармы? Әллә бүген һәрвакыт шулай булдымы?
Марслылар. Ул бу сүзне әкрен генә күңеленнән кабатлады. Кинәт кычкырып диярлек көлеп җибәрде. Кинәт аның башына бөтенләй мәгънәсез теория килде.
Аркасы буйлап салкын йөгерде. Юк, юк сүз, әлбәттә. Артык ышанмаслык. Ерунда. Баштан чыгарып атарга. Көлке.
Шулай да... Уйлап карасаң. Әйе, Марста нәкъ менә марслылар яши дип фаразларга гына кирәк, алар безнең корабның якынлашуын күрделәр һәм безне бу корабның эчендә күрделәр. Һәм алар безне нәфрәтләнделәр. Өстәвенә, әйтик, мәзәк өчен генә, - алар безне чакырылмаган илбасарлар, чакырылмаган кунаклар кебек юк итәргә, өстәвенә, моны хәйләкәр, җитез итеп, уяулыгыбызны йоклатырга булдылар. Шулай булгач, нинди чаралар марслы атом коралы белән җиһазланган җирләргә каршы эшкә җигә ала?
Җавап кызыклы килеп чыкты. Телепатия, гипноз, истәлекләр, күзаллау.
Әйтик, бу йортлар чын түгел, карават чын түгел, болар барысы да марслы телепатиясе һәм гипнозы ярдәмендә материаллаштырылган үз хыялым продуктлары, дип уйлады капитан Джон Блэк. Чынлыкта исә, марслы тәгълиматына корылган йортлар бөтенләй башка, ләкин марслылар, минем хыялларым һәм теләкләрем астына сыенып, үз шәһәремне, үз өемне ничек күрәм, шулай эшләргә тырышканнар. Әгәр дә кешенең шик-шөбһәләрен йолкып алырга теләсәң, аның әти-әнисенә караганда яхшырак алдау уйлап табарга мөмкинме?
Мең тугыз йөз егерме алтынчы елдагы кебек иске шәһәр ул, дөньяда әле минем бер экипаж да юк иде! Миңа алты яшь булганда, Һарри Лодерның җырлары белән пластинкалар модада булган һәм тагын Максфилд Парриш картиналары йортларында эленеп торган вакытта, бисер портьерлары һәм "Прекрасный Огайо" җыры, һәм егерменче гасыр башы архитектурасы. Әгәр марслылар шәһәр турындагы бөтен күзаллауларны минем аңнан гына алсалар? Балачак хатирәләре иң якты диләр бит. Алар, шәһәрне минем хатирәләрем буенча төзеп, ракетаның барлык экипаж членнары хәтерендә яши торган туганнарына һәм якыннарына барып урнаштылар.
Күрше бүлмәдә йоклап яткан ике кеше минем әти белән әнием түгел, бәлки мине һәрвакыт гипноз астында тотарга кирәк булмаган гадәттән тыш югары интеллектлы марслылар, ди.
Ә бу тынлы исү оркестр? Нинди искиткеч, искиткеч план! Башта Люстигның башын катырырга, аның артыннан Хинкстонны, аннары халыкны куып чыгарырга; ә космонавтлар ун ел элек үлгән әниләрне, аталарны, тәтәләрне, кәләшләрне күргәч, - алар дөньядагы бөтен нәрсәне оныттылар, приказны оныттылар, корабдан чыгып, аны ташладылар. Нәрсә табигый булырга мөмкин? Монда нинди шик булырга мөмкин? Гаҗәп урын юк: кем төпченә, кем сорау бирә, үз алдына терелгән әнисен күреп, сорау бирә, - әмма монда бәхет бөтенләй сизелми. Һәм менә сезгә нәтиҗә: без барыбыз да төрле йортларга таралыштык, караватларда ятабыз, һәм безнең корал юк, сакланыр әйберебез юк, һәм ракета, ай яктысында, чыгып, ай яктысында тора. Әгәр марслылар безне аерырга һәм җиңәргә, барысын да берәм-берәм кырып ташларга уйлаган шайтан мәкерле планының бер өлеше генә булып чыкса, коточкыч куркыныч булачак. Бәлки, төн уртасында минем абыем, минем янда гына ятканда, кинәт үзгәрер, үз кыяфәтен, җанын үзгәртер һәм нәрсәдер булыр? Аныңа урынына борылып, йөрәгенә пычак кадау берни тормый. Калган барлык йортларда да тагын бер ярым агай-эне яки әтиләр кинәт үзгәреп китәләр, пычаклар тотып алалар да, йоклап ятучы җирлеләр белән дә шуны ук эшлиләр...
Джон Блэкның куллары одеял астында тетрәнеп китте. Ул салкынайтты. Кинәт бу теория булудан туктады. Көтмәгәндә куркуга төште.
Ул утырды да тыңлап торды. Төн тавышсыз иде. Музыка тынып калды. Җил тынды. Абыйсы аның янында йокыга талган килеш ята иде.
Ул одеялын ипләп кенә ачып, идәнгә төште һәм, абыйсының тавышы ишетелгәч, әкрен генә ишеккә таба атлады:
— Син кая барасың?
— Нәрсә?
Абыйсының тавышы бозланып китте.
— Мин сорыйм, син ерак барасыңмы?
— Су алырга.
— Син эчәргә теләмисең.
— Чынлап та телим.
— Юк, теләмисең.
Капитан Джон Блэк ыргылды һәм йөгерде. Ул кычкырып җибәрде. Ул ике тапкыр кычкырып җибәрде. Ул ишек янына йөгереп килмәде.
Иртәгесен тынлы оркестр моңлы матәм маршы уйнап җибәрде. Урам буйлап, һәр йорттан озын-озын ящиклар, кечкенә хәсрәтле процесслар чыга; кояш нурына күмелгән күпердә, күз яшьләрен сөртә-сөртә, әбиләр, аналар, сеңелләр, абыйлар, әтиләр чыгыш ясый. Алар яңа гына күмелгән каберләр һәм яңа кабер ташлары көтеп торган зиратка юнәлделәр. Уналты кабер, уналты кабер ташы.
Мэр кыска гына сүз әйтте, һәм аның йөзе үзгәрде, аңламыйча - әллә мэр, әллә башка берәү.
Әнисе һәм Джон Блэкның әтисе зиратка килделәр, һәм Эдвард абыйсы килде. Алар еладылар, еладылар, ә аларның йөзләре, таныш сыйфатларын югалтып, акрынлап үзгәрделәр.
Люстиг әби белән бабай да шушында еладылар, битләре, балавыз кебек, эреп юкка чыкты.
Табутларны каберләргә төшерделәр. Кемдер «үлемне бер төндә алып киткән уналты шәп кешенең кинәт һәм вакытсыз вафаты» турында авыз эченнән генә мыгырдады...
Җир төерләре кабер капкачларына дөбердәтеп шакылдатты.
«Колумбия, океан энҗеләре» уйнап, тынлы исү оркестр шәһәргә дөбер-шатыр килеп бакыр тактына керде, һәм бу көнне барысы да ял итте.

2101 елның июне
Һәм элеккечә ай көмеш нуры иркенлекте җем-җем итә...
Төнге караңгылыкка ракетадан килеп чыккач шундый суык иде, Спендер шундук учак өчен марслы чыбык-чабык җыярга кереште. Марска очып килү турында ул бер сүз дә әйтмәде, бары тик чыбык-чабык кына җыйды да, аның ничек януын карый башлады.
Аннары, кипкән марслы диңгезе өстендә сирәкләнгән һаваны буяп торган ут яктысында, иңбашы аша ракетага борылып карады, ракета барысын да - капитан Уайлдер, Чероки, Хетэуэй, Сэм Паркхилл һәм аның үзен - телсез кара йолдызлы киңлекләр аша, җансыз, гөнаһсыз дөньяга китерде.
Джефф Спендер шау-шу башланганны көтә. Ул иптәшләренә карап торды да көтә башлады: хәзер сикерешәләр, кычкыралар... Тик менә алар Марстагы "беренче" кешеләр дигән искиткеч фикер таралганнан соң гына. Бу турыда берәү дә кычкырып сөйләмәде, ләкин күпләр күңеленең түрендә, күрәсең, аларның элгәре барып җитмәгәннәр һәм беренчелек пальмасы шушы Дүртенче экспедицияне алачак, дип өметләнгәннәр иде. Юк, алар берәүгә дә начарлык теләмәделәр, бары тик аларның беренче буласылары килә иде һәм алар, бик тиз хәрәкәт итсәң, Марсның сирәкләнгән атмосферасына күнегеп җиткәнче, дан һәм хөрмәт турында хыялланалар иде.
Гиббс янган учак янына килде дә сорады:
— Чыбык-чабыкның нигә кирәге бар, ракетада химик ягулык бар бит?
— Мөһим түгел, - диде Спендер, башын күтәрмичә генә.
Беренче төнне үк Марста шау-шу һәм гам ясап, ракетадан монда урынсыз штуковина - идиотларча ялтыравык мич алып кайту - һич тә мөмкин түгел. Бу бит ниндидер мыскыл итү булачак. Әле өлгерә, куертылган сөт астыннан банкаларны таулы марслы каналларына ыргытырга вакыт булачак, борынгы марслы шәһәрләренең биек-биек хәрабәләре арасында банан күне һәм йомылган кәгазь вакыты килеп җитәчәк. Барысы да алда, барысы да булыр. Аны хәтта бу фикердән тотып та алдылар.
Спендер, үлгән кешегә корбан китергән кебек, кулындагы ялкынны шундый хис белән ашатты. Алар утырган планета - гаять зур табут. Монда тулы бер цивилизация һәлак булган. Элементар әдәплелек беренче төндә булса да үзен монда яхшы тотарга таләп итә.
— Юк, болай ярамый! Утыртуны бәйрәм итәргә кирәк! - Гиббс капитан Уайлдерга таба борылды. - Башлык, берничә банка ит һәм ит булса, бераз бөгәргә иде.
Капитан Уайлдер алардан бер миль ераклыкта җәелеп яткан үле шәһәргә карап тора иде.
— Без барыбыз да арыганбыз, - диде ул таркау гына, гүяки ул, шәһәрне күзәтүгә бөтенләе белән китеп, үз кешеләрен оныткан кебек. - Иртәгә кич яхшырак булыр. Бүген бу бушлык аша бирегә килеп җитүебез җитте, һәм барысы да исән, тышча да метеориттан тишек юк.
Космонавтлар учак тирәсендә таптанып тордылар. Егерме кеше иде алар, иптәшенең җилкәсенә кулын салганнар, билен төзәткәннәр. Спендер аларга текәлеп карады. Алар канәгать түгел иде. Алар бөек эш өчен гомерләрен куркыныч астына куйганнар. Хәзер инде аларның сызымнарга кадәр эчәсе, җырлар җырлыйсы, шундый пальбаны күтәрәсе килә иде, шунда ук алар нинди чая егетләр икәнлекләрен күрер өчен - космосны сынап карадылар һәм ракетаны Марска китерделәр. Марска!
Тик әлегә барысы да тынып калды.
Капитан акрын гына боерык бирде. Космонавтларның берсе ракетага йөгереп барып, әллә ни шау-шусыз тараткан консервлар алып килде. Кешеләр әкрен-әкрен генә сөйләшә башладылар. Капитан торып утырды да очуга кыскача күзәтү ясады. Алар барысын да үзләре беләләр, ләкин тыңлау һәм моның инде артта калганлыгын тану күңелле иде, эш уңышлы тәмамланды. Кайткан юл турында сөйләшәсе килмәде. Кемдер бу хакта әйтеп куйды, ләкин аны дәшмәскә мәҗбүр иттеләр. Ике ай яктысында кашыклар тиз генә күренеп китәләр; азык бик тәмле, шәраб тагы да тәмлерәк булып тоела.
Күктә ялкын уйный башлады, һәм бер мизгел үткәч, аларның туктавы артында ярдәмче ракета килеп утырды. Спендер кечкенә люкның ачылуын карап торды һәм аннан Хетэуэй, табиб һәм геолог чыкты, - экспедициянең һәр катнашучысында ракетадагы урынны экономияләү өчен ике белгечлек бар иде. Хетэуэй ашыкмыйча гына капитан янына килде.
— Я, нәрсә бар анда? - дип сорады капитан Уайлдер.
Хетэуэй йолдызлар яктысында җемелдәп торган ерак шәһәрләргә карады. Аннары, тамак төбен йотып, карашын Уайлдерга күчерде:
— Әнә теге шәһәр үлгән, капитан, инде мең еллар буе үлгән. Тауларда өч шәһәр кебек үк. Ләкин бишенче шәһәр, моннан ике йөз миль ераклыкта...
— Я?
— Үткән атнада ук анда яшәдек.
Спендер урыныннан торды.
— Марслылар, - дип өстәде Хетэуэй.
— Ә хәзер кайда алар?
— Үлделәр, - диде Хетэуэй. - Мин бер йортка кердем, ул да, башка шәһәрләрдәге башка йортлар кебек үк, күп гасырлар элек ташланган дип уйлаган идем. Күк көчләре, күпме мәет булсын! Көзге яфрак өемнәре кебек! Әйтерсең, корыган сабаклар, көйгән кәгазь кисәкләре - алардан калган бөтен нәрсә. Өстәвенә, күптән түгел генә үлделәр, моннан ун көн элек.
— Ә башка шәһәрләрдәме? Берәр тереклекне күрдегезме?
— Зарар юк. Мин аннары тагын бер генә тикшермәдем. Биш шәһәрнең дүртесе мең еллар буена ташландык хәлдә. Анда яшәүчеләрнең кая киткәнен һич тә күз алдына китерә алмыйм. Аның каравы һәр бишенче шәһәрдә - бер үк нәрсә. Тәннәр. Мең тәннәр.
— Нәрсәдән үлделәр алар? Спендер якынрак килде.
— Сез ышанмассыз.
— Аларны нәрсә үтергән?
— Җилле чәчәк авыруы, - дип кыска гына җавап бирде Хетэуэй.
— Мөмкин түгел!
— Әйе. Мин анализлар ясадым. Җил чәчәге авыру. Аның марслыга тәэсире җир өстендәгечә түгел. Күрәсең, бөтен эш матдәләр алмашында. Алар, башларын чапкан кебек, каралып киттеләр, киптеләр, мамык кисәкләренә әйләнделәр. Ләкин бу җилле чәчәк авыруы, бернинди шик-шөбһәләр. Шулай итеп, Йорк та, капитан Уильямс та, капитан Блэк та - өчесе дә Марска барып җиттеләр. Соңыннан ни булганын бер Ходай гына белә. Ләкин без аларның, үзләре дә белмичә, марслылар белән эшләгәннәрен төгәл беләбез.
— Беркайда да яшәү билгеләре юкмы?
— Бәлки, берничә марслы вакытында уйлап, тауларга китеп барганнардыр. Ләкин, хәтта, әгәр шулай булса да, җирле халыкның проблемалары монда юк, алар артык аз дип куркам. Марслы җыр җырланды.
Спендер борылды да, учак янына утырып, утка текәлде. Җилле чәчәк авыруы, алла, уйларга гына кирәк, җил чәчәге! Планетаның халкы миллионнарча еллар үсә, үз мәдәниятен камилләштерә, менә шундый шәһәрләр төзи, үзенең матурлык турындагы идеалларын расларга тырыша һәм һәлак була. Бер өлеше безнең эрага кадәр үк үлде - аларның срогы килде, һәм алар тыныч кына үлеп киттеләр, үлемне лаеклы каршы алдылар. Ләкин бүтәннәр! Бәлки, башка марслылар затлы яки дәһшәтле, яки бөек атамалы авырудан үлгәннәрдер? Шайтан алгыры, боларны җил чәчәге, балалар авыруы, хәтта балаларны да үтерми торган авыру кимерде! Бу дөрес түгел, гаделсез. Борынгы греклар хакында бу сүз: алар дуңгыздан һәлак булганнар, ә горур римлылар аларның гүзәл калкулыкларында гөмбә җыйганнар! Ичмасам, марслыларга күмү киемнәрен әзерләп куярга, тиешле позада булырга һәм үлемнең башка берәр сәбәбен уйлап табарга вакыт бирер идек. Юк ла, ниндидер тузга язмаган җил тегермәне! Юк, мөмкин түгел, бу аларның архитектурасы, бөтен дөньясы белән бергә туры килми!
— Ярар, Хетэуэй, хәзер капкалап алыгыз.
— Рәхмәт, капитан.
Һәм бетте! Инде онытылды. Инде бөтенләй башка нәрсә турында сөйлиләр.
Спендер, аерылмыйча, үзенең юлдашларын күзәтте. Ул тезендә тәлинкәдә яткан порциягә кагылмады. Тагын да салкыная төште. Йолдызлар якынрак елыштылар, яктырып киттеләр.
Әгәр берәрсе артык кычкырып сөйли башласа, капитан әкрен генә җавап кайтарды, һәм алар, ирексездән, тавышын түбәнәйтә төшеп, тавышын әкренәйтә башладылар.
Нинди саф һава! Спендер, аның хуш исен иснәп, озак утырды һәм сулыш алды. Анда исләр аңкып тора, ул нинди төсләр, химик матдәләр, тузан, җил икәнен белә алмый иде...
— Яки бер тапкыр булса да Нью-Йоркта, шул блондиночканы эләктереп алгач, - шайтан, аны ничек дип атаганнарын оныткан... Гинни! - дип акырды Биггс. – Хатын-кызы иң яхшы бар иде!
Спендер бөтен көчен куйды. Аның куллары калтырый башлады. Күзләре үтә күренмәле юка күз кабаклары астында тынычсызланып тартыша башлады.
— Менә Гинни әйтә миңа...- дип дәвам итте Биггс.
Дусларча көлгән тавышлар ишетелде.
— Һәм мин аның белән!... - Биггс, шешәне кулыннан ычкындырмыйча.
Спендер тәлинкәсен бер читкә куйды. Салкын җилнең пышылдавын тыңлады. Ак марслы биналар белән сокландым - кипкән диңгез төбендә салкын боз кисәкләре кебек...
— Нинди кыз, ялтыравык! - Биггс шешәне үзенең киң авызына аударды. - Күпме иде алар - андый хәлнең булганы юк!
һавада Биггсның тирләгән тәненнән кискен ис килә иде. Спендер учакны сүндерергә бирде.
— Әй, Спендер, йокладыңмы әллә, тот утынны! - дип кычкырды Биггс һәм яңадан шешәгә утырды. - Менә шулай, бервакыт төнлә без Гинни белән...
Космонавтларның берсе, Шенка фамилиясе буенча, үз аккордеонын алып килгән һәм чечетканы кире кага башлаган, шулай булгач, тузан баганасы белән күтәрелгән.
— Э-эх! - дип кычкырды ул. - Яшибез!
— Оһо-һо-һо-һо! - диделәр башкалар, буш тәлинкәләрне ташлап.
Өчесе рәткә басты һәм, бурлеск кызларына охшатып, тозлы шаярулар кычкыра-кычкыра, аяклары белән тибенеп куйды. Кайберәүләр, тагын берәр нәрсә юнәтүне сорап, кул чабып алдылар. Чероки күлмәген салып ташлады да тирләгән гәүдәсен ялтыратып әйләнә башлады. Керпе һәм шома итеп кырынган яшь яңаклары аның ай нурында җем-җем итеп торалар.
Җил кибеп барган диңгез өсте өстендә җиңел томан куа, таулардан көмеш сыман булып ялтырап торган ракетага һәм кечкенә генә учакка гаять зур таш сыннар карый.
Шау-шу көчәйгәннән-көчәя барды, биючеләр саны артты, кемдер ирен гармоникасын суырды, икенчесе папирос кәгазе белән төрелгән ишкәккә өрә башлады. Тагын ике дистә шешәне ачып эчтеләр. Биггс исерек килеш тирә-ягында таптанып тора һәм кулларын болгый-болгый бию дирижерлык итәргә тырыша.
Чероки капитанга: - Командир, кушылыгыз! - дип кычкырды да җырны сузды.
Капитанга да биергә туры килде. Ул моны бернинди аусыз эшли иде. Йөзе караңгыланып китте. Спендер аңа карап: «Мескен! Нинди төн! Алар ни эшләгәннәрен белмиләр. Алар очар алдыннан инструктаж урнаштырырга, беренче көннәр булса да, Марста үзләрен яхшы тотарга кирәклеген аңлатырга кирәк иде".
— Җитте. - Капитан түгәрәктән чыкты да, арыганлыгына сылтап, торып утырды.
Спендер капитанның күкрәгенә карады. Аның гадәттәгедән ешрак күтәрелгәнен әйтеп булмый. Йөзе дә бер дә тиргә китмәде.
Аккордеон, гармонь, шәраб, кычкыру, бию, үкерү, савыт-саба чабу, көлү.
Биггс, чайкала-чайкала, Марс каналы ярына таба китте. Ул үзе белән алты буш шешә алды һәм бер-бер артлы аларны тирән зәңгәр суга ыргыта башлады. Алар, күңелсезләнеп, тыннары кысылып, гөрелдәгән тавыш чыгаралар.
— Мин сине атыйм, йөртәм, әйттем, сине... - дип мыгырданды Биггс. - Сине Биггс, Биггс, Биггс каналы дип йөртәм...
Берәрсе кыймылдап өлгергәнче, Спендер сикереп торды да учак аркылы сикереп төште һәм Биггс янына йөгереп килде. Ул башта Биггсның тешләренә, аннары колагына сукты. Биггс чайкалып китте һәм суга егылды. Тавыш. Спендер, бер сүз дә дәшмичә, Биггсның кирегә ыргылуын көтте. Ләкин бу вакытта калганнары Спендерны кулларыннан тотып алдылар.
— Әй, Спендер, сиңа нәрсә таптың? Син нәрсә? - дип сорадылар алар.
Биггс ярга чыкты, аякка басты, аннан таш плитәләргә агылды. Ул шунда ук Спендерны тотуларын күреп алды.
— Шулай, - диде ул һәм алга таба атлады.
— Туктагыз! - дип кычкырды капитан Уайлдер.
Спендерны чыгардылар. Биггс, капитанга карап, катып калды.
— Ярар, Биггс, өс-башыгызны алыштырыгыз. Сез, егетләр, күңел ачып йөрүегезне дәвам итә аласыз! Спендер, әйдәгез минем белән!
Күңел яңадан башланды. Уайлдер читкә китеп, Спендерга таба борылды.
— Бәлки, эшнең нәрсәдә икәнен аңлатырсыз? - диде ул.
Спендер каналга караган.
— Белмим. Миңа оят булып китте. Биггс өчен, барыбыз өчен дә, шушы сод өчен. Ходаем, нинди тәртипсезлек!
— Сәяхәт озакка сузылды. Күңелләрен ачарга кирәк бит.
— Ләкин аларның ихтирамы кайда, командир? Тотлык хисе кайда?
— Сез арыгансыз, Спендер, һәм әйберләргә алар белән чагыштырганда башкача карыйсыз. 50 доллар түләгез.
— Тыңлыйм, командир. Ләкин алар безнең ахмакларны ничек җасайбыз икәнне күргәч, бик күңелсез.
— Алар?
— Марслылар, исәнме, үлгәнме, барыбер.
— Әлбәттә, үлгәннәр, - дип җавап бирде капитан. - Сез алар безнең монда икәнебезне беләләрдер дип уйлыйсызмы?
— Искене һәрвакыт яңаның килеп чыгуын белмиме әллә?
— Ихтимал. Сез рухка ышанасыз дип уйларга мөмкин.
— Мин хезмәт белән эшләнгән әйберләргә ышанам, ә тирә-яктагы бөтен нәрсә монда күпме эшләнгәнлеген күрсәтә. Монда урамнар да, йортлар да, китаплар да бардыр, киң каналлар да, сәгатьле манаралар да, стойла да бардыр, ну, атларга түгел, шулай да ниндидер йорт хайваннарына, әйтик, унике аяклы хайваннарга да, каян белик? Кая гына карасаң да, һәркайда кулланыла торган әйберләр һәм корылмалар. Аларга кагылганнар, аларны күп йөз еллар кулланганнар. Миннән сорагыз, мин алардан файдаланган кешеләр тарафыннан кертелгән әйберләрнең күңелләренә ышанаммы, - мин әйтәм. Ә алар монда, безнең тирә-якта, - үз билгеләнешләре булган әйберләр. Исемнәре булган таулар. Шушы нәрсәләрдән файдаланып, без һәрвакыт, һичшиксез, үзебезне уңайсыз хис итәрбез. Һәм тауларның исемнәре безнең өчен ничектер дөрес яңгырамаячак - без аларны урнаштырачакбыз, ә иске атамалар беркая да китмәде, кайдадыр вакыт, кемнеңдер мондагы таулары, алар турындагы күзаллаулар нәкъ менә шул исемнәр белән бәйле иде. Без каналларга, шәһәрләргә, тау түбәләренә биргән исемнәр алардан су кебек тәгәри. Без Марс белән күпме теләсәк, шулкадәр аралаша алабыз - чын аралашу беркайчан да булмаячак. Ахыр чиктә, бу безне котырганга кадәр җиткерәчәк һәм безнең Марс белән нәрсә эшләячәгебезне беләсезме? Без аны җимерербез, аның тиресен салдырабыз һәм аны үз тәме буенча тозларбыз.
— Без Марсны җимермәячәкбез, - диде капитан. - Ул артык зур һәм искиткеч.
— Сез ышанасызмы? Бездә, якташ, бөек һәм гүзәлләрне җимерү сәләте бар. Әгәр дә без Мисырда Карнак гыйбадәтханәсе хәрабәләре арасында сосиска ачмаган булсак, алар читтә ятканга һәм анда коммерция җәелмәслек булганга гына. Ләкин Мисыр планетабызның бер кисәге генә. Ә монда - барысы да борынгылык, барысы да охшамаган, һәм без кайдадыр монда нигезләнәбез һәм бу дөньяны хурлый башлыйбыз. Менә бу каналны Рокфеллер хөрмәтенә атыйк, бу тауны король Георг тавы дип атыйк, һәм диңгез Дюпон диңгезе булачак, анда Рузвельт, Линкольн һәм Кулидж шәһәрләре булачак, ләкин болар барысы да дөрес булмаячак, чөнки һәр урынның үз исеме бар.
— Бу инде сезнең эш, археологлар, иске атамаларны сүтү, ә без аларны кулланырга риза.
— Безнең кебек бер төркем кеше барлык эшлеклеләргә һәм трестларга каршы? Спендер металл коючы тауларга карады. Алар безнең бүген монда килеп чыкканыбызны беләләр, аларга рәнҗетәчәкбез; алар безне дошман күрергә тиеш.
Капитан башын чайкады.
— Монда нәфрәт юк. - Ул җилгә колак салды. - Шәһәрләренә караганда, бу игелекле, матур, акыллы кешеләр иде. Алар үз язмышларын тиешле итеп кабул иттеләр. Күрәсең, алар үлеп бетү белән килешкәннәрдер, ахырда бернинди дә коточкыч сугыш ачмадылар, үз шәһәрләрен юкка чыгармадылар. Без әлегә кадәр күргән барлык шәһәрләр тулысынча кагылгысыз хәлдә сакланган. Миңа бирелә, без аларга газда уйнаучы балалар комачаулаганга караганда күбрәк комачауламыйбыз, - баладан ихтыяҗ зурмы? Кем белә, бәлки, ахыр чиктә боларның барысы да безне яхшыга үзгәртер. Сез игътибар иттегез, Спендер, Биггс аларга бу күңел ачуны бәйләгәнче, безнең кешеләрнең гадәти булмаган тыныч тотышларына? Тыныч, хәтта кыюсыз тордылар! Боларның барысы белән дә йөзгә-йөз очрашкач, без алай ук көчле түгел икәнлекне аңларсың. Без бары тик кыска ыштан кигән балалар, ракета һәм атом уенчыклары белән чабып йөрүче шау-шулы һәм тынгысыз балалар. Ләкин кайчан да булса Җир хәзер Марс кебек булачак бит. Шулай булгач, Марс безне кисеп атачак. Цивилизация тарихы буенча күрсәтмә пособие. Файдалы дәрес. Ә хәзер - башыңнан югарырак! Әйдә күңел ачарга киттек. Әйе, штраф үз көчендә кала.
Ләкин күңел күтәренкелеге яхшырмады. Үле диңгездән көчле җил исә. Ул космонавтлар тирәсендә бөтерелә, капитан һәм Джефф Спендер тирәсендә, тегеләр киредән башкаларга барганда. Җил тузан уйната, ялтырап торган ракетаны тышлый, аккордеонны актара, үпкәләгән ирен гармоникасын тузан каплап ала, һәм җилдән күзләренә йокы кермәс булды, һавада моңлы бер нота яңгырый иде. Кинәт ул, башланган кебек, кинәт тынып калды.
Ләкин күңел күтәренкелеге дә басылды.
Кешеләр гамьсез кара күк астында хәрәкәтсез катып калдылар.
— Яле, егетләр, әйдә! Чиста коры киемле Биггс, Спендерга карамаска тырышып, ракетадан сикереп төште. Аның тавышы буш залдагы кебек сүнде. Тирә-юньдә беркем дә юк кебек - Әйдәгез барыгызны да монда!
Берәү дә урыныннан кузгалмады.
— Әй, Уайт, синең гармонең ни хәлдә соң?
Уайти ниндидер трель чыгарды. Ул ясалма һәм мәгънәсез яңгырады. Уайти инструменттан дымны чыгарды да кесәсенә салды.
— Сез нәрсә, поминкаларда мәллә? - диде Биггс.
Кемдер аккордеонны кочагында кысты. Ул хайванның үлем алдыннан ыңгырашуына охшаган тавыш чыгарды. Һәм бетте.
— Ярар, ул чагында без бер шешә белән икебез генә күңел ачарбыз. Биггс ракетага сөялеп утырды да кесә фляжкасын авызына китерде.
Спендер аңардан күзен алмады. Бик озак хәрәкәтсез торды. Аннары аның бармаклары акрын гына калтырап торган бот буйлап әкрен генә өскә таба шуыштылар, пистолетын капшап, күн кобурасын сыйпый башладылар.
— Теләгән кеше минем белән шәһәргә керергә мөмкин, - диде капитан. - Ракетаның сакчыларын куеп, кирәк була калса дип, үзебез белән корал алабыз.
Теләүчеләр тезелеп, тәртип буенча исәп-хисапны өзделәр. Алар ундүрт кеше булып чыкты, шул исәптән, рәткә баскан, ел буе шешәне селки-селки. Алты кеше калырга булды.
— Я, таптык! - дип кычкырды Биггс.
Отряд, бер сүз дә дәшмичә, ай нурына күмелгән үзәнлек буйлап китте. Алар бер-берсен куып килүче ике ай яктысы белән яктыртылган үле шәһәр читенә килделәр. Аякларыннан сузылган күләгәләр икеләтә иде. Космонавтлар берничә минут тын да алмыйча тордылар. Көттеләр: менә хәзер бу җансыз шәһәрдә берәр нәрсә кыймылдый, берәр томанлы шәүлә пәйда була, уңмаган диңгез төбе буйлап сикертеп чаба-чаба чаба чаба, борынгы атның латасына атланган, моңарчы күрелмәгән нәсел токымыннан булган, акылга сыймаслык ак чал борын өрәге килеп чыга.
Спендерның күз алдында шәһәр урамнары җанланып китте. Яктыра торган зәңгәр өрәкләр белән кешеләр проспектлар буйлап, катып калган таш буйлап баралар, аңлаешсыз мыгырдану ишетелә, сәер хайваннар соры-кызыл комнан йөгерәләр. һәр тәрәзә төбендә кемдер басып тора да, тәрәзә төбеннән иелеп, мәңгелек суларда батып калган сыман, салмак кына кулларын болгый-болгый, уртадагы чокыр итәгендәге төпсез киңлектә айкалып хәрәкәт итүче ниндидер шәүләләргә селки иде. Эчке ишетү музыканы тотып алды, - һәм Спендер шундый яңгыраган инструментларның ничек күренәчәген күз алдына китерергә тырышты... Шәһәр күзаллаулар белән тулы иде.
— Э-гей! - дип кычкырды Биггс, тураеп һәм кулларын җәеп. - Әй, шәһәрдә кемнәр бар, читкә борыл!
— Биггс! - диде капитан.
Биггс тынып калды.