Марс хроникалары - 02

Иртәнге якта Марс өстендә, кап-кара коедагы кебек, әкрен генә, каналлар суында йолдызлар яктысы да, һәр бүлмәдә йодрыклары алтын үрмәкүчләрне бөгәрләнеп калачик яткан балаларның сулышы да, сөйгән ярлар кулында йоклап ята, айлар баткан, факеллар сүнгән, һәм таш амфитеатрлар кешесез булган.
Тик бер генә тавыш, таң алдыннан гына: кайдадыр, буш урамның аргы башында, төнге каравылчы, әллә нинди сәер, таныш булмаган җыр җырлап, ялгызы гына атлап килә иде...

2099 августы
Җирлеләр
Ябыштылар, шакылдаталар, шакылдаталар!
Миссис Ттт ачуланып ишекне ачты.
— Я, нәрсә булды?
— Сез татарча сөйләшәсезме? - Ишек төбендә басып торган кеше аптырап калды.
— Белгәнемчә сөйләшәм, - диде ул.
— Чиста татар теле!
Кеше ниндидер формага киенгән. Аның артында тагын өч кеше басып тора; аларның барысы да сизелерлек дулкынланганнар - балкыганнар, башларыннан аягына кадәр таушалганнар.
— Сезгә нәрсә кирәк? - дип кырыс кына сорады миссис Ттт.
— Сез – марслы! - Кеше елмая иде. - Бу сүз сезгә таныш түгел, әлбәттә. Бездә, Җирдә шулай диләр. - Ул үзенең юлдашларына баш какты. - Без Җирдән. Мин - капитан Уильямс. Без моннан бер сәгать элек кенә Марста утырдык. Менә килдек. Икенче экспедиция! Безгә кадәр Беренче экспедиция иде, ләкин аның язмышы безгә билгеле түгел. Ничек кенә булмасын, без очып килдек. Һәм сез - без очраткан Марсның беренче кешесе!
— Марслымы? - Аның кашлары күтәрелде.
— Минем әйтәсем килә, сез Кояштан дүртенче планетада яшисез. Төгәлме?
— Элементар хакыйкать, - дип пырхылдап куйды ул, күз карашын җемелдәтеп.
— Ә без, - ул үзенең алсу йомшак кулын күкрәгенә кысты, - без Җирдән. Дөрес, егетләр?
— Әйе, шулай, капитан! - диде барысы бергә.
— Бу - Тирр планетасы, - диде миссис Ттт, - әгәр сезнең аның чын исемен белергә телисез икән.
— Тирр, Тирр. - Капитан арыган кыяфәттә көлеп җибәрде. - Искиткеч исем! Әйтегез инде, чибәр хатын, татарча бик шәп сөйләшкәнегезне ничек аңлатырга соң?
— Мин сөйләшмим, - диде ул, - мин уйлыйм. Телепатия. Яхшы көн!
Һәм ул ишекне шапылдатып ябып куйды.
Бер мизгел үткәч, бу тинтәк кеше яңадан шакылдата башлады.
Миссис Ттт ишекне ачты.
— Я, тагын нәрсә? - дип сорады ул.
Капитан шул ук урында басып тора һәм елмаерга тырыша, ләкин элекке ышанычыннан башка. Ул аңа кулын сузды.
— Минемчә, сез бөтенләй үк аңлап бетермәгәнсез...
— Нәрсә? - дип кырт кисте ул.
Аның күзләре гаҗәпләнүдән йомшап калдылар.
— Җирдән очып килдек!
— Минем вакытым юк, - диде миссис Ттт. - Бүген минем бик күп эшем бар - көндезге аш, җыештыру, тегү, һәртөрле эшләр... Сезгә, мөгаен, мистер Ттт кирәктер, ул өске катта, үз кабинетында.
— Әйе, әйе, - диде кеше, аптырашта калып, күзләрен челт-челт йомгалап. - Ходай хакы өчен, мистер Тттны чакырыгыз.
— Ул мәшгуль. - һәм миссис Ттт яңадан ишекне япты.
Бу юлы инде шакылдау бөтенләй әдәпсезлек иде.
— Беләсезме нәрсә! - дип кычкырып җибәрде кеше, ишек ачылуга. Ул, көтелмәгән бер хәл белән алырга теләгәндәй, алгы бүлмәгә атылып керде. - Кунакларны шулай кабул итмиләр!
— Минем чиста идәнем! - дип ачуланды миссис. - Пычрак! Китегез моннан! Әгәр минем йортка керергә телисез икән, башта аяк киемен чистартыгыз.
Кеше, куркынып, үзенең пычрак башмакларына карады.
— Юк-барга бәйләнергә хәзер вакыт түгел, - диде ул кискен генә. - Шундый бер вакыйга! Аны бәйрәм итәргә кирәк!
Ул, ни теләгәннәрен аңларга мәҗбүр иткән кебек, аларга текәлеп карады.
— Әгәр минем бәллүр күмәчләрем духовкада үлеп бетсәләр, - дип кычкырды ул, - мин сезне утын белән...
Һәм ул кыздырган кечкенә генә мичкә таба ашыкты. Аннары әйләнеп килде - кызарынган, тирләгән. Ачык-сары күзләр, кара-тутлы тире, бөҗәк шикелле очлы, ябык кына... Кискен, металл тавыш.
— Шушында көтеп торыгыз. Бәлки, мин сезгә бер генә минутка мистер Ттт янына кереп чыгарга рөхсәт итәрмен. Аны белән сезнең ни эшегез бар?
Кеше, чүкеч белән бармагына суккандай кебек, сүгенеп куйды.
— Әйтегез аңа, без Җирдән очып килдек, бу беренче тапкыр!
— Беренче тапкыр нәрсә? - Ул кара-тутлы кулын югары күтәрде. - Ярар, бу мөһим түгел. Мин хәзер.
Аның аяк тавышлары таш йорт күчешләре буенча яңгырады.
Ә тышта гаҗәеп зәңгәр, эссе марслы күк йөзе - тирән җылы диңгез кебек хәрәкәтсез иде. Марс чүле өстендә, кайнап торган зур казан өстендә, рәшә агыла. Калкулык түбәсендә якында гына кечерәк кенә космик кораб бөгелеп тора. Аннан таш йорт ишегенә таба эре-эре эзләр тезелеп киткән.
Югарыдан, икенче каттан, дәртле тавышлар ишетелде. Ишектәге кешеләр бер-берсенә карашалар, аяктан икенчесенә басалар, билләрен төзәтәләр. Өстә ир кеше тавышы ырылдап куйды. Хатын-кыз тавышы җавап бирде. Чирек сәгатьтән соң җирлеләр эш юктан кухня буйлап арлы-бирле йөри башладылар.
— Тартабызмы? - диде аларның берсе.
Икенчесе тәмәке алды, тәмәкене кабыздылар. Алар ашыкмый гына аксыл төтен агынтысын сулыйлар. Курткаларның бөрмәләрен турайтып, якаларын рәтләделәр. Өстә тавышлар һаман шаулый һәм чыжлый иде. Командир сәгатенә карады.
— Егерме биш минут, - диде ул. - Нәрсә бар анда?
Ул тәрәзә янына килде дә тышка карады.
— Кызу көн, - диде космонавтларның берсе.
— Әйе инде, - диде икенче берәү, иренеп кенә, көндезге эсседә тиргә баткан килеш.
Өске каттагы тавышлар тонык мыгырдану белән алышынды, аннары бөтенләй тынды. Бөтен йортта бер тавыш та юк. Бары тик үз сулышы гына ишетелә.
Бер сәгать сүзсез үтеп китте.
— Безнең аркада берәр бәла-каза булмадымы? - диде командир, кунак бүлмәсе ишеге янына килеп һәм шунда карап.
Мисс Ттт чәчәкләр сибеп бүлмә уртасында басып тора иде.
— Ә мин һаман шуны онытканмын дип уйлыйм... - диде ул, капитанны күреп. Ул кухняга чыкты. - Гафу итегез. - Ул аңа бер кисәк кәгазь сузды. - Мистер Ттт эше артык күп.
Ул үзенең кәстрүлләренә таба борылды. - Барыбер сезгә ул түгел, ә мистер Ааа кирәк. Бу язу белән зәңгәр канал янындагы күрше утарга барыгыз, анда мистер Ааа сезгә үзегезнең нәрсә белергә теләвегезне сөйләп бирер.
— Безгә бернәрсә дә белергә кирәкми, - диде командир, калын иреннәрен күпертеп.
— Без болай да беләбез.
— Сез язу алдыгызмы, сезгә тагын нәрсә кирәк? - дип кискен сорады ул. Шуннан соң алар аңардан бернәрсә дә булдыра алмадылар.
— Ярар, - диде командир. Аның һаман да китәсе килми иде әле. Ул нәрсәдер көткән кебек басып торды. Ачык раштуа чыршысына караган бала кебек. — Ярар, - дип кабатлады ул. - Әйдәгез, егетләр.
Һәм дүртесе дә җәйге бөркү көндә өйдән чыктылар.
Ярты сәгатьтән соң китапханәсендә утырган Ааа әфәнде, металлдан эшләнгән касәдән электр ялкынын йотып, тышкы якта, көчле сукмакта тавыш ишетте. Ул, тәрәзәдән башын чыгарып, бер үк формадагы дүрт кешегә текәлде, ә тегеләр, күзләрен кыса төшеп, аңа карадылар.
— Сез мистер Ааа? - диделәр алар.
— Мин.
— Безне сезгә мистер Ттт җибәрде! - дип кычкырды командир.
— Нинди сәбәп бу? - дип сорады мистер Ааа.
— Ул эш белән мәшгуль иде!
— Беләсезме, бу...- диде мистер Ааа, мыскыллаучан бер төс белән. - Кайчандыр шөгыльләнергә вакыты булмаган кешеләрнең күңелен ничек ачарга икән?
— Хәзер алай мөһим түгел, сэр! - дип кычкырды командир.
— Минем өчен - мөһим һәм сизелерлек. Минем бер өем китап җыелды, аларны укырга кирәк. Мистер Ттт башкалар белән бөтенләй исәпләшми. Ул үзен беренче тапкыр гына миңа карата шулай тәкәллефсез тота алмый. Кулларыгызны селкетмәвегезне үтенәм, әфәндем, сүземне әйтеп бетерергә бирегез. Сезгә игътибарлырак булырга кирәк. Мин кешеләрнең мин сөйләгәнне тыңлавына күнектем. Һәм мине тиешле ихтирам белән тыңларга тырышыгыз, югыйсә мин сезнең белән гомумән сөйләшмәячәкмен.
Дүрт кеше, авызларын ачып, югалып калды. Капитанның маңгаендагы тамырлары бүртеп чыкты, хәтта күзләренә яшь килде.
— Менә шулай, - дип дәвам итте мистер Ааа, - сезнеңчә, мистер Ттт үзен шулай әдәпсез тотарга ничек кирәк?
Дүртенчесе аңа, эссе көн төтене аша аптырап карап торды. Капитан түзмәде:
— Без Җирдән очып килдек!
— Минемчә, ул үзен джентельменча тотмый, - дип куйды мистер Ааа.
— Космик кораб. Без ракетада очып килдек. Менә ул!
— Һәм бит ул беренче тапкыр гына мондый башбаштаклыкка юл куймый.
— Аңлыйсызмы - Җирдән!
— Ул мине көтеп торыр, мин аңа шалтыратырмын да үч кайтарырмын, әйе-әйе.
— Без дүртәү - мин һәм менә бу өчәү - минем кораб экипажы.
— Менә алам да хәзер үк шалтыратам!
— Җир. Ракета. Кешеләр. Очыш. Космос.
— Шалтыратам да әйбәтләп чәчәм! – кычкырды мистер Ааа, театрдагы курчак кебек, тәрәзәдән югалып калды.
Ниндидер билгесез аппарат буенча өзеклекләрнең башлануы ишетелә иде. Капитан белән аның командасы ишек алдында, үзенең сылу ракетасына сагышлы караш ташлап, шундый матур, төз һәм сөйкемле ракетага карап торалар иде.
Мистер Ааа тәрәзәдән башын күтәрде.
— Мин аны дуэльгә чакырдым, ант итеп әйтәм! Ишетәсезме - дуэль!
— Мистер Ааа, - дип сабыр гына башлады капитан.
— Үлчәп үтерәм мин аны, белеп торыгыз!
— Мистер Ааа, үтенәм сездән, тыңлагыз мине. Без алтмыш миллион миль очтык.
Мистер Ааа капитанга беренче тапкыр игътибар итте.
— Туктагыз әле, сез әйткәнчә, сез каян килдегез?
Капитанның йөзе ап-ак елмаюдан яктырып китте. - Ниһаять, барысы да җайланды! - дип пышылдады. Һәм кычкырып мистер Ааа-га: - Җир планетасыннан алтмыш миллион миль!
Мистер Ааа иснәп куйды.
— Елның бу вакытында илле миллионнан артык түгел. - Ул ниндидер куркыныч коралны кулына алды. - Миңа китәргә вакыт. Юләр язугызны алыгыз, хәер, мин сездән нинди файда килгәнен аңласам да, әнә теге калкулык аша шәһәргә барыгыз, ул Иопр дип атала, анда Иии мистерына барыгыз да сөйләп бирерсез. Ул сезгә кирәкле кеше. Ә теге кретин мистер Ттт кирәк түгел, мин аны юк итү турында кайгыртырмын. Мин дә түгел - бу минем сызыгы буенча түгел.
— Сызык, сызык! - дип үчекләде командир. - Җирдән кешеләрне кабул итәргә кирәк булган сызыкның монда ни катнашы бар?
— Ахмаклар сөйләмәгез, бу барысына да билгеле! - Мистер Ааа баскычтан йөгереп төште. – Хушыгыз, иң яхшысы!
Һәм ул, котырынган кронциркуль шикелле, сукмак буйлап йөгерде.
Космонавтлар бөтенләй шаккатканнар. Ниһаять, капитан әйтте:
— Юк, без шулай да безне тыңлардай берәр кешене табарбыз.
Иптәшләренең берсе боек кына тавыш белән: - Әгәр киткән булабыз, аннаң соң кире кайтабыз, - диде. - Очып китәргә дә яңадан ракета белән утырырга. Аларга эләгергә һәм очрашу әзерләргә вакыт бирү өчен.
— Бәлки, шулай итәрбез, - дип мыгырданды арыган капитан.
Шәһәр ургылып агына. Марслылар өйгә керәләр һәм чыгып китәләр, алар бер-берсен сәламлиләр, аларда битлекләр - алтын, зәңгәр, алсу битлекләр була, күңелле төрлелек өчен, көмеш иреннәре һәм бронза кашлары булган битлекләр, хуҗасына хас булганча елмаеп торган битлекләр яки караңгы чырайлы битлекләр.
Озын юл үткәннән соң парга әйләнгән җирлеләр, туктап, кечкенә генә кыздан Иии мистерының кайда яшәвен сорадылар.
— Әнә тегендә, - диде кыз, баш кагып.
Капитан, сабырсызланып, бер тезенә төште дә аның балаларча сөйкемле йөзенә карады.
— Карале, кызы, мин сиңа нәрсә әйтем.
Ул аны тезенә утыртты да, кара тутлы кулларын киң учлары белән иркәләп кысты, әйтерсең лә, аңа төнгә әкият сөйләргә әзерләнгән иде. Әкиятне ашыкмыйча гына, күп кенә серле һәм бәхетле нәрсәләрне зиһененнән кичерәләр.
— Аңлыйсыңмы, сабый, моннан ярты ел элек Марска башка ракета очып килде. Анда үзенең ярдәмчесе белән Йорк исемле бер кеше бар иде. Без алар белән ни булганын белмибез. Бәлки, алар ватылгандыр. Алар ракетага очып килделәр. Без, без дә ракетага очып килдек. Менә син аны күрсәң иде! Зур-зур ракета! Шулай булгач, без - Икенче экспедиция, ә безнең алда Беренче экспедиция иде. Без бик озак Җир өстеннән очтык...
Кыз, акылсыз гына бер кулын ычкындырып, битарафлык күрсәтә торган алтын битлеген битенә төшерде. Аннары ул алтын үрмәкүч уенчыгыны алды да җиргә төшереп җибәрде, ә капитан һаман үзенекен күндерү иде. Уенчык үрмәкүч аның тезенә менеп утырды, ә кыз исә гамьсез битлек ярыклары аша илтифатсыз гына карап тора иде. Капитан аны ягымлы гына итеп селкеп куйды да тарихын аңа сөйләвендә дәвам итте.
— Без - җирлеләр, - диде ул. - Син миңа ышанасыңмы?
— Әйе. - Кызның күз карашы тузанда аның аяк бармакларын сызгыруларына төште.
— Менә акыл иясе дә. Командир, кызны үзенә карату өчен, яртылаш ягымлы итеп, яртылаш ачулы итеп аның кулын кысты. - Без үзебезгә ракета салдык. Ышанасыңмы?
Кыз борынына бармагын тыкты.
— Аһә.
— һәм... юк-юк, дускаем, борыннан бармагымны чыгар... мин дә, космик кораб командиры да, һәм...
— Әле тарихта беркайчан да космоска мондый зур ракетада берәү дә чыкмады, - дип, кечкенә генә валчык бөртеген йомарлады.
— Искиткеч! Ничек белдең?
— Телепатия. - Ул саксыз гына бармагын балдакка сөртте.
— Я? Бу сиңа бер дә кызык түгел микәнни? - дип кычкырып җибәрде командир. - Син шатланмыйсыңмыни?
— Тизрәк мистер Иии янына барсагыз, яхшырак булыр иде. - Ул уенчыкны җиргә төшереп җибәрде. - Ул сезнең белән бик теләп сөйләшер.
Һәм ул үкчәләре буенча уенчык үрмәкүч белән йөгерде.
Командир, кызына кулын сузып, аның артыннан карап, чүгәләп утырды. Ул күзләренә яшь килгәнен тойды. Ул үзенең буш кулларына карады да хәлсезләнеп авызын ачты. Иптәшләре, үз күләгәләренә карап, янәшә басып тордылар. Алар урам ташларын төкереп ташладылар...
Мистер Иии ишекне үзе ачты. Ул лекциягә ашыкты, ләкин тизрәк барып керсәләр, үзләренә кирәк дип әйтсәләр, аларга бер минут вакыт бирергә әзер иде...
— Бераз игътибар итегез, - диде капитан, шешенгән күз кабакларын арып күтәреп. - Без - Җирдән, безнең монда ракета, без дүртәү - өч космонавт һәм командир, без бөтенләй хәлдән тайдык, ашарга телибез, безгә кайда йокларга икәнен табасы килә. Берәрсе шәһәрдән ачкыч яки башка берәр әйбер китереп бирсен, безгә кул кысып, ура дип кычкырсыннар да: «Котлыйбыз, иптәшләр!» - диярләр. Менә шул гынадыр.
Мистер Иии озын буйлы ипохондрик, саргылт күзләре калын зәңгәр күзлек кристаллары артына яшерелгән. Ул, язу өстәле өстенә иелеп, уйчан кыяфәттә ниндидер кәгазьләрне актара, әледән-әле үзенең кунакларына текәлеп карый.
— Куркам, минем монда бланкларым юк. - Ул өстәл тартмаларының барысын да актарып чыкты. - Мин аларга кая кагылдым? - Ул кашларын җыерды. - Кайдадыр... кайдадыр шунда... Ә, менә алар! Зинһар, үтенәм! - Ул тиз генә кәгазь капитанына сузды. - Сезгә моны имзаларга туры килер.
— Бөтен белиберданы укырга?
Колакларның калын пыялалары капитанга текәлделәр.
— Ә сез бит үзегез әйттегез, сез Җирдән бит? Ул чагында сезгә кул куярга гына кала.
Капитан имзасын куйды.
— Команда да язылырга тиешме?
Мистер Иии аңа карап алды да калган өч кешегә карады һәм мыскыллы көлү белән шаркылдап көлеп җибәрде.
— Аларга да кул куялармы? Ха-ха-ха! Бу бик шәп! Алар... алар... - Аның битеннән яшь тәгәри иде. Ул кулы белән тезенә шапылдатып сукты да, авызын зур ачып шаркылдап көлә-көлә, иелде. Ул өстәлгә ябышты. - Аларга кул куярга!..
Космонавтлар кашларын җыердылар.
— Моның нәрсәсе көлке?
— Аларга кул куярга! - диде мистер Иии, шаркылдап көлеп. - Көлке булмас иде! Бу турыда мистер Ыыйга һичшиксез сөйлим! - Ул, көлүендә дәвам итеп, кул куелган бланкларга карап алды. - Барысы да тәртиптә кебек. - Ул баш какты. - Хәтта эвтаназиягә ризалык та кирәк булса. - Ул вак-вак көлкегә күмелде.
— Нәрсәгә ризалык?
— Ярар, җитәр. Минем сезнең өчен кайбер нәрсәләр бар. Менә. Менә бу ачкычны алыгыз.
Капитан кызып китте.
— О, бу бөек дәрәҗә.
— Бу шәһәрдән түгел, болван! - дип җикеренде мистер Иии. - Йорттан ачкыч. Зур ишекне ябып, коридор буйлап барыгыз да керегез, үзегез артыннан яхшылап ябып куегыз. Анда куна аласыз. Ә иртән мин сезгә мистер Ыыы җибәрермен.
Капитан кыяр-кыймас кына ачкычны алды. Ул башын иеп басып тора иде. Аның иптәшләре урыннарыннан кузгалмыйлар. Әйтерсең, бөтен каннарын, бөтен ракета бизгәген суырып бетергәннәр. Алар бөтенләй хәлдән тайганнар.
— Я, тагын нәрсә? Нәрсә булды? - дип сорады мистер Иии. - Сез нәрсә көтәсез? Нәрсә телисез? - Ул капитан янына ук килде дә, башын иеп, аның йөзенә астан карады. - Әйтегез!
— Куркам, сезнең хәтта хәлегез дә юк... - дип башлады капитан. - Ягъни, минем әйтәсем килә... сынап карарга, шул турыда уйларга... - Ул тотлыгып калды. - Без бик күп тырыштык, андый юлны уздык, бәлки, шулай кирәктер, ну, ну, безгә кул биреп, әйтергә кирәк...ну, әйтик, «Афәрин!» - Ул тынып калды.
Мистер Иии аңа кулын сузды.
— Котлыйм! - Аның иреннәре салкын елмаюга сузылды. - Котлыйм. - Ул читкә борылды. - Ә хәзер миңа вакыт. Ачкыч турында онытмагыз.
Һәм, артык игътибар итмәстән, эреп киткәндәй, кечкенә генә портфельгә ниндидер кәгазьләр тутыра-тутыра, мистер Иии бүлмә буйлап арлы-бирле йөри башлады. Бу биш минуттан да ким дәвам итмәде, һәм шушы вакыт эчендә ул бер тапкыр да арып хәлдән тайган аякларында, башларын салындырып, сүнгән күзләре белән басып торган караңгы чырайлы дүрт кешегә мөрәҗәгать итмәде.
Чыгып киткәндә, мистер Иии җитди игътибар белән тырнакларына күз салды...
Алар тонык ут яктысында коридор буйлап киттеләр. Алар ялтырап торган зур көмеш ишек янына килеп җиттеләр дә көмеш ачкыч белән ишекне ачтылар. Ишекне ябып, тирә-якка карандылар.
Алар иркен, кояшлы залда иде. Марслы ирләр һәм хатын-кызлар өстәл янында, төркем-төркем булып сөйләшеп утыралар. Бизәк йозак аларны борылып карарга мәҗбүр итте, һәм барысы да форма кигән дүрт кешегә карадылар.
Бер марслы алар янына килде дә баш иде.
— Мин мистер Ууу, - дип таныштырды ул.
— Ә мин - Нью-Йорктан, Җирдән килгән капитан Джонатан Уильямс, - дип җавап кайтарды капитан, бертөрле дә энтузиазмсыз.
Тиз генә зал шартлады!
Кычкырган һәм сокланган тавышлардан калтырап китте.
Марслылар, кулларын болгап, куанычыннан кычкырып, өстәлләрне аудара-аудара, бер-берсен этә-төртә, төрле яктан земляннар янына йөгерделәр, кочаклашып кочаклашып, дүртесен кулларына күтәрделәр. Алты тапкыр алар залны иңбашларына күтәреп үттеләр, алты тапкыр йөгереп, биеп-биеп, кычкырып җырлап, мактау түгәрәге ясадылар.
Җир шулкадәр каушады ки, бер-береннән көлә һәм кычкыра башлаганчы, чайкалып торган җилкәләренә атланып, бер минут чамасы сүзсез генә киләләр иде.
— Менә бу! Бөтенләй башка эш!
— Шәп! Шунда ук шулай булыр иде! Э-гей! Эх син! Э-э-э-эх!
Алар тантаналы төстә бер-берсенә күз кыстылар, кулларын югары күтәреп, кул чабарга тотындылар.
— Э-гей!!
— Ура! - дип кычкырды халык.
Марслылар җирлеләрне өстәлгә куйдылар. Кычкырулар тынды. Капитан чак кына елап җибәрмәде.
— Рәхмәт сезгә, зур рәхмәт. Бу бик яхшы...
— Үзегез турында әйтегез, - диде мистер Ууу.
Капитан йөткереп куйды.
Тыңлаучылар рәхәтләнеп сулыйлар һәм ах итәләр иде.
Капитан үзенең иптәшләрен күз алдына китерде, һәркайсы, зур алкышларга бирелеп, оялып кына сүз башлады.
Мистер Ууу капитанның иңбашына суккалады.
— Монда якташны очрату күңелле! Мин дә бит Җирдән.
— Ничек инде ул алай?
— Ә менә шулай. Монда без Җирдән күп.
— Сезме? Җирдән? - Капитан күзләрен чыгарды. - Моның булуы мөмкин түгел! Әллә сез дә ракетага очып килдегезме? Космик очышлар нинди гасырда башланган соң? - Аның тавышында канәгатьсезлек иде. - Сез каян, кайсы илдән?
— Туиэреол. Мин монда рух көче белән, күп еллар элек кичердем.
— Туиэреол... - диде капитан акрын гына. - Белмим андый илне. Нинди рух көче бу?..
— Менә мисс Ррр, ул да Җирдән. Дөрес әйтәсезме, мисс Ррр?
Мисс Ррр баш какты һәм ничектер сәер көлемсерәп куйды.
— Мистер Ююю да, мистер Щщщ да, мистер Ввв та!
— Ә мин Юпитердан, - дип таныштырды бер ир кеше, киенеп.
— Ә мин Сатурннан, - диде икенчесе, хәйләкәр күзләрен елтыратып.
— Юпитер, Сатурн... - дип мыгырданды капитан, күзләрен челт-челт йомып.
Бик тынлык урнашты. Марслылар космонавтлар тирәсендә тулгана, өстәлләр артында утыралар, ләкин өстәлләр буш, банкет исе дә килми. Сары күзләре яна, яңак төбеннән тирән күләгәләр ята. Шунда гына капитан залда тәрәзәләр юклыгын, дивар аркылы яктылык төшкән кебек булганын күрде. Тик бер генә ишек. Капитан кашларын җыерды.
— Ниндидер буш сүз. Туиэреол кайда урнашкан? Америкадан еракмы?
— Нәрсә ул - Америка?
— Сез Америка турында ишетмәдегезме? Үзегез Җирдән дип әйтегез, ә Американы белмисез!
Мистер Ууу ачуланып башын күтәрде.
— Җир - тоташ диңгезләр, тик диңгезләр генә, бүтән бернәрсә дә юк. Анда коры җир юк. Мин үзем аннан, беләм инде.
— Туктагыз әле, - дип бер адым артка чигенде капитан, - сез бит чын марслы! Сары күз. Кара-тутлы тире...
— Джунгли белән җир тоташ капланган, - диде горурланып мисс Ррр. - Мин Орридан, көмеш культура иленнән!
Капитан карашын бер чырайдан икенче кешегә, мистер Ууудан мистер Юяга, мистер Ююдан мистер Ззззга, мистер Зззга, мистер Ннн, мистер Ххх, мистер Ббб ка күчерде. Ул аларның саргылт күзләренең киңәюен, кысылуын, күз карашының әле текәлеп, әле томанлы булуын күрде. Аның бөтен тәне калтырый башлады. Ниһаять, ул үзенең кул астындагыларга таба борылды да караңгы чырай белән:
— Сез моның нәрсә икәнен аңладыгызмы?
— Нәрсә, капитан?
— Бу һич тә тантаналы очрашу түгел, - диде ул арыган тавыш белән. Һәм импровизацияләнгән алым да түгел. Һәм банкет та түгел. Һәм без монда мактаулы кунаклар түгел. Ә алар марслы хакимияте вәкилләре түгел. Аларның күзләренә карагыз. Аларның сүзләренә колак салыгыз!
Космонавтлар тын да алмый тордылар. Аксымнарын ялтыратып, алар әкрен генә сәер залны күзәттеләр.
Капитанның тавышы ерактан ишетелгән кебек ишетелде: - Хәзер аңлыйм инде. Аңлыйм, ни өчен барысы да безгә яңа адреслар биргәннәр һәм, мистер Иийны очратканчы, башка берәүгә җибәргәннәр... Ну, ә инде ул төгәл адрес бирде, хәтта без ишекне ачсын һәм ябып куйсын өчен ачкыч та бирде. Менә без эләктек тә...
— Кая эләктек без, командир?
Капитанның кулбашлары салынып төште.
— Акылдан язган йортка.
Төн җитте. Тынлык иркен залда үтә күренмәле диварларга яшеренгән яктырткычларның тонык шәүләсе белән яктыртылган. Дүрт якташ агач өстәл тирәсендә шыпырт кына утыралар, күңелсезләнеп киткән башларын күтәреп, пышылдашалар. Идәндә ирләр һәм хатын-кызлар йоклый иде. Караңгы почмакларда нәрсәдер гөрселдәп тора, ялгыз фигуралар сәер генә кул болгыйлар. Ярты сәгать саен берәр космонавт көмеш ишеккә якынлашып, өстәл янына килде.
— Файдасыз, капитан. Без ышанычлы бикләнгән.
— Капитан, безне акылдан язганнар дип белдегезме әллә?
— Әлбәттә. Шуңа күрә дә безнең барлыкка килү көчле соклану тудырмады. Без алар өчен монда бик күп психик авырулар. - Ул йоклап ятучыларның фигураларына күрсәтте. - Бу бит параноиклар, барысы да бер! Ләкин безне ничек каршы алдылар! Миңа бер генә минутка да тоелган иде, - аның күзләрендә ут кабынды һәм шунда ук сүнде, - ниһаять, без тантаналы очрашуны көттек. Бу кычкырулар, җырлаулар, сөйләмнәр... Бик шәп булды бит, ә?..
— Безне монда күпме тотарлар, командир?
— Әлегә без психик булмаганыбызны исбат итмәячәкбез.
— Ярый, бу гади генә.
— Шулай дип ышанам...
— Сез моңа бик үк ышанып бетмисез бугай, капитан?
— Ә-әйе... Әнә теге почмакка карагыз.
Караңгыда чүгәләп бер ир кеше утырган. Аның авызыннан кечкенә генә ялангач хатын формасына кергән зәңгәр ялкын бөркелде. Ул салмак кына һавада, кобальт яктысында, пышылдап һәм көрсенеп, очып йөри.
Капитан башын икенче якка борды. Анда гаҗәеп әверелешләр булган хатын-кыз басып тора иде. Башта ул бәллүр колоннаның эчендә тоткын булып чыкты, аннары алтын статуяга әйләнде, аннары - эрбет таягы һәм, ниһаять, үзенең башлангыч кыяфәтен алды.
Бөтен җирдә төнге залда ирләр һәм хатын-кызлар шәмәхә ялкынның нечкә телләрен манипулировать итәләр, бертуктаусыз үзгәреп һәм үзгәреп торалар, чөнки төн - сагыш һәм метаморфоз чоры.
— Сихер, кара тылсым, - дип пышылдады бер җирле.
— Юк, галлюцинацияләр. Алар безгә үз саташуларын тапшыра, шуңа күрә без аларның галлюцинацияләрен күрәбез. Телепатия. Үз-үзеңне ышандыру һәм телепатия.
— Бу сезне борчыймы, капитан?
— Әйе. Әгәр дә галлюцинацияләр безгә тоелса - һәм безгә генә түгел - шундый чын, әгәр галлюцинацияләр шундый ышандыргыч һәм дөрес булса, безне психопатлар дип кабул итүләре гаҗәп түгел. Теге ир-ат кечкенә хатын-кызларны зәңгәр ялкыннан ясый ала, ә бу хатын-кыз - сынга әверелергә сәләтле; ракета корабы - безнең авыру фантазиябез җимеше дип хәл итү нормаль марслы өчен бик табигый.
Караңгыдан өметсезлеккә бирелүчән бер сулыш ишетелде.
Тирә-якта әле ут кабынып, әле юкка чыга, зәңгәр утлар бии. Йоклап яткан ир-атларның авызыннан кызыл комнан чертиклар очып чыкты. Хатын-кызлар ялтырап торган еланнарга әвереләләр. Ерткычлар һәм рептилияләр исе килә.
Иртән торгач, барысы да нормаль, күңелле һәм сәламәт булып күренделәр. Бернинди җеннәр дә, бернинди ялкын да юк. Капитан үзенең командасы белән көмеш ишек төбендә, серен ачарга өмет итеп, басып торды.
Дүрт сәгатьтән соң Мистер Ыыы килеп керде.
Алар, ишек артында өч сәгатьтән дә ким тормастан, аларны үз янына чакырып алып, кечкенә генә кабинетына алып кергәнче, ишек артында басып тора дип шикләнделәр.
Бу аның бер генә түгел, ә өч төрле елмаю сурәтләнгән битлегенә ышансаң, ягымлы елмая торган ир иде. Хәер, битлек астыннан яңгыраган тавыш алай ук көләч психиатрныкы түгел иде.
— Я, сезне нәрсә борчый?
— Сез безне акылдан язган дип саныйсыз, ләкин бу алай түгел, - диде капитан.
— Киресенчә, мин сезнең барыгызны да акылдан язган дип санамыйм. - Психиатр капитанга кечкенә генә указ җибәрде. - Сезне генә алыгыз, хөрмәтлем. Калганнары барысы да - икенчел галлюцинацияләр.
Капитан тезенә сукты.
— Менә эш нәрсәдә! Менә ни өчен мистер Иии шаркылдап көлеп җибәрде. Иптәшләремә дә бланкларны имзаларга кирәкме, дип сорагач.
— Әйе, мистер Иии миңа шул турыда сөйләде, - Психиатр битлек кигән авызын ерып, көлемсерәп куйды. - Бик шәп шаярту. Нәрсә турында сөйләштем соң мин? Әйе, икенчел галлюцинацияләр. Минем янга еланнар колакларыннан керә торган хатын-кызлар килә. Мин дәваланганнан соң еланнар юкка чыга.
— Без бик шатланып дәваланырбыз. Башлагыз.
Мистер Ыыы аптырашта калды.
— Гаҗәп. Дәвалануга бик азлар гына ризалаша. Эш шунда ки, ул бик радикаль.
— Берни дә юк, башлагыз, дәвалагыз! Үзегез дә ышаныгыз, без барыбыз да сәламәт.
— Башта сезнең кәгазьләрне карарга рөхсәт итегез, дәвалау өчен барысы да рәсмиләштерелгән микән. - Ул папканы актарды - Шулай... Беләсезме, сезнекенә охшаш очраклар аерым методлар таләп итә.
Йортта күргәннәрнең формасы җиңелрәк... Ләкин эш сездәге кебек ерак кергәч, - беренчел, икенчел, ишетү, сизү һәм тәмле галлюцинацияләр белән, уйдырма һәм оптик кабул итүләр белән бергә, эш начар бара. Без эвтаназиягә мөрәҗәгать итәргә мәҗбүр.
Капитан үкереп торып басты.
— Ярый, менә нәрсә, башыбызны катырырга җитәр! Башлагыз - безне тикшерегез, тез тиңентен чүкеч белән сугыгыз, йөрәгегезне тыңлагыз, утырырга кушыгыз, сораулар бирегез!
— Исәнлеккә-саулыкка әйтегез.
Капитан сәгать буе кызып сөйләде. Психиатр тыңлады.
— Гаҗәп, - дип мыгырданды ул уйчан гына. - Гомеремдә мондый детальләштерелгән фантастик саташуны ишеткәнем юк иде.
— Шайтан алгыры, без сезгә үзебезнең космик корабны күрсәтербез! - дип үкерде капитан.
— Бик рәхәтләнеп карармын. Сез аны шушы бүлмәдә күрсәтә аласызмы?
— Әлбәттә. Ул - сезнең картотекада, "К" хәрефенә.
Мистер Ыыы картотекка игътибар белән карап алды да, кәефе китеп, телен шартлатты һәм тартманы ашыкмый гына япты.
— Нигә мине юлдан яздырдыгыз? Монда бернинди космик кораб юк.
— Әлбәттә, юк, кретин! Мин шаярттым. Ә хәзер әйтегез: акылдан язганнар шаярталармы?
— Кайвакыт шактый гадәти булмаган юмор күренешләре дә очрый. Ярар, мине ракетагыз янына алып барыгыз. Мин аңа карарга телим.
Алар ракета янына килгәндә, көннең эссе чагы иде.
— Шуу-лай. - Психиатр, кораб янына килеп, корпус буйлап шакыды. Аяк йомшак, куе иде. - Эчкә керергә ярыймы? - дип сорады ул хәйләкәр кыяфәт белән.
— Керегез.
Мистер Ыыы корабга керде дә шунда калды.
— Минем гөнаһлы тормышымда төрле хәлләр булды, ләкин шундыйлар... - Капитан, тәмәке тартып, көтеп торды. - Дөньяда иң күбе минем өйгә кайтып, бу Марс белән бүтән элемтәгә кермәсеннәр дип әйтәсем килә. Шиклерәк пентюхларны...
— Миңа, командир, монда, гомумән, һәр икенчесе - нормаль түгел. Аларның шундый ышанмаучан булулары да аз түгел.
— Барыбер, миңа бу бик кыен булды!
Ярты сәгать психиатр казына, күзләрен кыса, чиертә, тыңлый, исни, тәмен татый, ниһаять, ул корабтан чыга.
Капитан, чукрак кеше сыман, кычкырып җибәрде: - Я, хәзер инде сез ышандыгыз!
Психиатр, күзләрен йомып, борынын кашыды.
— Бу мин кайчан да булса юлыккан иң шаккаткыч мисал. Мин сезнең «ракетаны» карадым. Ул бармагы белән корпуска сукты. - Мин аны ишетәм - ишетү иллюзиясе. Ул борыны белән һаваны тартты. - Мин аның исе сизәм. Хисләрне телепатик тапшыру белән аңлатылган сизү галлюцинациясе. - Ул ракетаның тышлыгын үпте. - Мин аның тәмен тоям: тәмле иллюзия!
Ул капитанның кулын кысты.
— Сезне котларга рөхсәт итегез? Сез психопатик даһидыр! Бу - камиллекнең югары дәрәҗәсе! Сезнең телепатик юл белән үз психопатик фантазияләрегезне башка субъектлар аңына күчерә алу сәләтегез шаккаткыч, шаккаткыч. Безнең башка пациентлар гадәттә күрү галлюцинацияләренә концентрацияләнә, иң яхшы очракта ишетү белән бергә. Сез бөтен комплекс белән булдырдыгыз бит! Акылдан язганлыгыз гаҗәпләнү исеге алып бара!
— Минем акылдан язганлыгым... - Капитан агарынып китте.
— Әйе, әйе, искиткеч акылдан язганлык! Металл, резина, гравиаторлар, азык-төлек, кием-салым, ягулык, корал, трап, гайка, болта, кашыклар - мин бик күп предметларны тикшердем. Тормышта мондый катлаулы картинаны күргәнем юк иде. Карават астындагы күләгәләр дә - һәммәсе дә! Шундый ихтыяр концентрациясе! Һәм бетте - мин күпме генә тикшерсәм дә, капшап карарга, иснәп карарга, тыңлап карарга, татып карарга була! Сезне кочакларга рөхсәт итегез!
Ниһаять, ул капитаннан аерылды.