Марс хроникалары - 05

Алар плитәләр белән капланган урамга килеп керделәр. Хәзер алар пышылдап кына сөйләшәләр иде, чөнки аларның шундый тойгылары бар иде: гүя алар ачык күк астында зур бер уку залына яки йокы савытына кергәннәр, анда бары тик җил һәм баш өстендә якты йолдызлар гына. Капитан әкрен генә сөйли башлады. Ул шәһәр халкының кая киткәнен, нинди кешеләр булганлыгын, нинди корольләр идарә иткәнен, ни өчен үлгәнен беләсе килә иде. Ул әкрен генә сорады: шундый озын гомерле шәһәрне ничек төзи алганнар? Алар Җирдә булганмы? Моннан ун мең еллар элек алар җир йөзенең башын салганнармы? Безнең ничек яратканнардыр, дошман күргәннәрме? Аларның акылсызлыгы алар кылган вакыттагы кебек булдымы?
Алар тынып калдылар. Айлар гүя сихерләгәннәр, аларны катырганнар; акрын җил аларга киңәш бирә иде.
— Лорд Байрон, - диде Джефф Спендер.
— Нинди лорд? - Капитан аңа таба борылды.
— Лорд Байрон унтугызынчы гасырда яшәгән. Ул күптәннән шигырь язган. Ул бу шәһәргә гаҗәп якын килә һәм марслылар сынарга тиешле хисләрне белдерә. Әгәр дә монда кемгәдер тоясы калган икән. Мондый шигырьләрне соңгы марслы шагыйрь яза алыр иде.
Кешеләр хәрәкәтсез басып тордылар, күләгәләре тынды.
— Нинди шигырь соң бу? - дип сорады капитан.
Спендер аяктан-аякка атлап, кулын күтәрде, бер генә секундка күзләрен йомды, аннары аның акрын тавышы ашыкмый гына шигырь сүзләрен әйтә башлады, һәм барысы да аны өзми генә тыңладылар:

Төнлә йөрмәскә инде безгә,
Мәхәббәт тулы булса да
Һәм элеккечә нурлар белән
Ай киңлекне көмешли.
Шәһәр көлле-соры, биек, сүзсез иде. Кешеләр айларга мөрәҗәгать итте.
Кылыч кынның тимерене изечәк,
Күңел күкрәкне туздырып бетерәчәк,
Мәңгелек ялкын мөмкин түгел,
Йөрәккә ял итәргә кирәк.
Гашыйк нурлар белән
Ай җиргә сузыла,
Төнлә йөрмәскә инде безгә.
Көмеш ай караңгылыгында.
Шәһәр уртасында җирлеләр сүзсез генә басып тордылар. Төн аяз һәм болытсыз иде. Җил сызгыруыннан башка - әйләнә-тирәдә тавыш та юк. Алар алдында мәйдан җәелеп ята, плиталы мозаика борынгы хайваннарны һәм кешеләрне сурәтли. Алар карап тордылар.
Биггс үкереп елаган тавыш чыгарды. Аның күзләре тоныкланды. Куллары авызына тыгылды, ул, калтыранып, бер йотты да, күзләрен йомып, урталай бөгелде. Куе агым авызына тулды да, ычкынып, туп-туры плитәләргә төкерде, сурәтләргә күмелде. Шулай ике тапкыр кабатланды. Салкын һавада әче шәраб исе таралды. Биггска берәү дә ярдәм итмәде. Аның күңеле болгана барды.
Спендер бер мизгел аңа карап торды да борылды һәм китеп барды. Ул ялгызы гына шәһәрнең нурлы айлы урамнары буйлап бара һәм иптәшләренә борылып карау өчен бер тапкыр да тукталмый.
Алар иртәнге дүртләр тирәсендә йокларга яттылар. Юрган юрганнарга сузылып, күзләрен йомдылар һәм хәрәкәтсез һава суладылар. Капитан Уайлдер, учак янында утырган килеш, аңа ботаклар ыргыта иде.
Ике сәгатьтән соң Мак-Клюр күзләрен ачты.
— Йокламыйсызмы, командир?
— Спендерны көтәм. - Капитан йомшак кына елмайды.
Мак-Клюр уйлап куйды.
— Беләсезме, командир, миңа калса, ул килмәс. Ни өчен икәнен үзем дә белмим, ләкин миндә шундый хис. Килмәс.
Мак-Клюр икенче ягына борылды. Ут чатнап торган очкыннар һәм сүнделәр.
Бер атна үтте, ә Спендер күренмәде. Капитан аны эзләргә берничә отряд җибәрде, ләкин алар кире кайттылар һәм аның кая барып җитәргә мөмкин икәнен аңламауларын әйттеләр. Йөрүен туйдырса, үзе килер. Һәм гомумән ул нытик һәм брюзга. Китте, шайтан алгыры!
Капитан дәшмәде, ләкин барысын да кораб журналына язып куйды...
Бервакыт иртән - дүшәмбе, яки сишәмбе, яки теләсә нинди башка марслы көне булырга мөмкин - Биггс кояш нурлары битен каплап һәм салкынча суда аякларын болгап, канал кырыенда утыра.
Канал буйлап кеше бара иде. Аның күләгәсе Биггска төште. Биггс күзләрен ачты.
— Каһәр суккыры! - диде Биггс.
— Мин соңгы марслы, - диде кеше, пистолетын чыгарып.
— Син нәрсә дидең? - дип сорады Биггс.
— Мин сине үтерәм.
— Ташла. Нинди ахмак шаяру, Спендер?
— Тор, ир кеше кебек үл.
— Алла хакы өчен, пистолетыңны җыештыр.
Спендер курокны бер генә тапкыр басты. Бер мизгел Биггс канал кырыенда утыра иде, аннары алга таба иелде һәм суга егылды. Ату бик тын иде - кыштырдаган кебек, эч пошкан кебек. Тәне, акрын гына киселеп, каналның ашыкмый гына агыла торган дулкыннарына чумды, тиздән тукталган саңгырау тавыш чыгарды.
Спендер пистолетын кобурасына тыгып куйды да шыпырт кына алга китте. Кояш өстән Марска яктыртып тора, аның нурлары кул тәнен кыздыра, Спендерның үтеп булмаслык йөзен эссе итеп сыйпый. Ул качмады, гүяки узган тапкырдан бирле бернәрсә дә үзгәрмәгән кебек барды, әгәр дә хәзер көн иде дип исәпләмәгәндә. Ул ракета янына килде, берничә кеше әле генә хәзерләп куйган кокны калдырган лапас астында иртәнге ашны йота башлады.
— Менә безнең Ялгыз Бүре дә килә, - диде кемдер.
— Килдең, Спендер! Күптән күрешкәнебез юк иде!
Дүрт кеше, сүзсез генә карап торган кешегә текәлеп карап тора башладылар.
— Шушы каһәр суккан хәрабәләр сиңа ташланды, - дип көлемсерәде кок, мискидәге ниндидер кара варево болгатып. - Ярый, сөяккә эләккән ач эт кенә.
— Бәлки, - дип җавап бирде Спендер. - Миңа кайбер нәрсәләр белергә кирәк иде. Әгәр мин монда марслы күршедә нәрсә күрдем икән, сез нәрсә әйтерсез?
Дүрт космонавт үз чәнечкеләрен куйды.
— Марслымы? Кайда?
— Бу мөһим түгел. Миңа бер сорау бирергә рөхсәт итегез. Сез үзегезне марслы урында ничек хис итәр идегез, әгәр сезнең илгә кешеләр килеп, барысын да җимерә башласалар?
— Минем нәрсә хис иткәнемне беләм мин, - диде Чероки. - Минем тамырларымда суалчаннар каны бар. Минем бабай Оклахома тарихыннан миңа бик күп нәрсә сөйләде. Шулай булгач, әгәр монда марслылар калган икән, мин аларны аңлыйм.
— Ә сез? - дип сак кына сорады Спендер башкалардан.
Беркем дә җавап бирмәде, дәшмәү шактый матур иде. Янәсе, талаша-талаша күпме аласың, нәрсә таптың - барысы да синеке, әгәр якын кешең яңагын аскан булса - ераграк, һәм башкалар да шул ук рухта.
— Менә шулай, - диде Спендер. - Мин марслыны очраттым.
Алар аңа ышанмыйча карап тордылар.
— Анда, бер үле бистәдә. Мин аны очратырмын дип уйламаган да идем. Эзләргә дә җыенмадым. Белмим, нәрсә эшләгәндер ул анда. Бу атнада мин кечкенә шәһәрчектә яшәдем, борынгы язмаларны тикшерергә тырыштым, аларның борынгы сәнгатен өйрәндем. Һәм менә бервакыт марслыны күрдем. Ул бер генә мизгелгә килеп чыкты да шунда ук югалды. Аннары ике көн күренмәде. Ул яңадан килеп кергәндә, мин язулар өстендә утыра идем. Һәм шулай берничә тапкыр, елдан-ел якыная һәм якыная. Мин, ниһаять, марслы телен өйрәнгән көнне, - бу гаҗәп гади, һәм пиктограммалар бик ярдәм итә - марслы минем алда пәйда булды һәм: «Башмагыгызны бирегез әле», - диде. Мин аңа башмакны бирдем, ә ул әйтә: «Сезнең киемнәрегезне миңа бирегез, өстегезгә кигән нәрсәләрнең барысын да бирегез», - ди. Мин барысын да бирдем, ул тагын: «Пистолет бирегез», - ди. Пистолет бирәм. Шуннан соң ул әйтә: «Хәзер минем белән барыйк та, ни буласын карагыз», - ди. Һәм марслы лагерьга китте, һәм менә ул монда.
— Бернинди марслы әйбер күрмим, - дип каршы төште Чероки.
— Бик кызганыч. Спендер кобурасыннан пистолетын чыгарды. Эчпошыргыч тавыш ишетелде. Беренче пуля иң кырыйдагы сулдан, икенче һәм өченче пуляны - уң яктан һәм уртада утырган пуляны таң калдырды. Кок, куркынып, учактан читкә борылды һәм дүртенче пуля белән көрәште. Ул утка ялкын булып егылды һәм ятып калды, аның киеме яна башлады.
Ракета кояш нурларына коенып тора иде. Өч кеше өстәл янында утыра, һәм аларның куллары иртәнге аш суынган тәлинкәләр янында хәрәкәтсез ята иде. Бер Чероки, аптырашта калып, Спендерга аптырап карады.
— Минем белән бара аласың, - диде Спендер.
Чероки җавап бирмәде.
— Ишетәсеңме, мин сине үз компаниямә кабул итәм. Спендер көтә иде.
Ниһаять, Черокига сөйләм сәләте кайтты.
— Син аларны үтердең, - диде ул һәм каршында утыручыларга карарга мәҗбүр итте.
— Алар моңа лаек.
— Син акылдан язгансың!
— Бәлки. Ләкин син минем белән бара аласың.
— Синең белән бару - нигә? - Чероки, чырае үлек чырае качкан хәлдә, күзләренә яшь тыгылып. - Кит, кит моннан!
Спендерның йөзе таш кебек каткан.
— Мине аңласаң да аңларсың дип уйлаган идем.
— Чыгып кит! - Черокиның кулы пистолетка сузылды.
Спендер соңгы тапкыр атты. Шуннан соң Чероки хәрәкәт итмәде.
Аның каравы Спендер чайкалып китте. Ул учы белән тирләгән битен сыпырды. Ул ракетага карады һәм кинәт аның тәне калтырана башлады. Ул чак кына егылмый калды, реакция шулкадәр көчле иде. Аның йөзе гипноздан соң, төш күргәннән соң килә торган кешенең йөзе иде. Ул калтырануны җиңәр өчен утырды.
— Җитәр! Хәзер үк! - диде ул үзене гәүдәсенә.
һәр күзәнәге калтырана иде.
— Җитәр!
Ул гәүдәне, бүре сөякләрен кысып, бөтен тәне калтырап чыкканчы, соңгы калдыгына кадәр кысты. Хәзер куллары тыныч кына тезләре өстендә ята иде. Ул, урыныннан торып, ашыкмыйча гына, аркасына азык-төлек тулы ранецны ныгытып куйды. Бер секундның кечкенә генә бер өлешенә аның куллары тагын калтырый башлады, ләкин Спендер бик катгый рәвештә: «Юк!» - дип команда бирде һәм дер-дер калтыранып китте. һәм ул, бөгелми-сыгылмый торган аякларына атланып, кызган кызыл таулар арасында югалып калды. Берсе.
Янып торган кояш күктә күтәрелде. Бер сәгатьтән соң капитан ракетадан ашарга чыкты. Ул өстәл артында утыручы космонавтлар белән исәнләшү өчен авызын ачкан иде инде, ләкин күктә җиңелчә пистолет төтене исе аңкып тора иде. Ул кокның, гәүдәсе белән учак ягып, җирдә ятканын күрде. Иртәнге ашка каршы дүрт кеше утырды.
Трап буйлап Паркхилл һәм тагын икәү төште. Капитан, аларга юл биреп, дәшми торган кешеләрдән, өстәл янында аларның сәер позаларыннан күзен ала алмыйча торды.
— Барлык кешеләрне җыярга!-дип боерды капитан.
Паркхилл канал буйлап йөгерде.
Капитан кулын Черокига сузды. Чероки акрын гына иелде дә урындыктан егылды. Кояш нурлары аның каты керпеләрен һәм эчпошыргыч йөзен яктыртты.
Экипаж җыелды.
— Кемнәр җитешми?
— Һаман шул Спендерны. Без Биггсны каналда таптык.
— Спендер!
Капитан көндезге күккә төбәлгән тауларга карады. Аның гримаса белән капланган тешләре кояш яктысында яктырып китте.
— Шайтан алсын иде аны, - диде капитан арыган тавыш белән. - Нигә ул минем янга килмәде, мин аның белән сөйләшер идем.
— Юк, менә мин аның белән сөйләшер идем! - дип кычкырды Паркхилл, ачу белән күзләрен ялтыратып. - Мин аның башын ачып, миен тышка чыгарыр идем!
Капитан Уайлдер башы белән ике кешене чакырып алды.
— Көрәкләрегезне алыгыз, - диде ул.
Казырга эссе иде. Коры диңгездән җылы җил исә, ул аларның битенә тузан сибә, ә капитан библия актара. Менә ул китабын япты һәм, тукымага төрелгән гәүдәгә көрәктән акрын ком агып төште.
Алар ракетага кире килделәр, винтовкаларының заторларын шартлаттылар, граната бәйләмнәрен арттан бил каешына асып куйдылар, пистолетларның кобурасыннан җиңел генә килеп чыгуларын тикшерделәр. Һәркайсына билгеле бер тау участогы бирелгән иде. Капитан, тавышын күтәрмичә, кая барырга икәнен әйтте, аның куллары сүлпән генә асылынып тора иде, ул аларны бер тапкыр да кыймылдатмады.
— Әйдә, - диде ул.
Спендер үзәннең төрле почмакларында тузан болыты күтәрелүен күрде һәм эзәрлекләүнең бөтен кагыйдәләр буенча башлануын аңлады. Ул зур таш өстенә җайлы гына урнашып укыган яссы көмеш китабын төшерде. Китапның битләре саф папирос кәгазе кебек юка кәгазьдән, кулдан кара һәм алтын белән ясалган яфрак көмешеннән иде. Бу ун мең ел элек булган фәлсәфи трактат иде, ул зур булмаган марслы авылының бер вилласында табылган иде. Спендерның китаптан аерыласы килмәде.
Ул башта: «Торамы соң? Килмичә һәм мине үтермичә утырачакмын".
Иртә белән, ул алты кешене атып үтергәннән соң, Спендер түбән тәгәрәү тойды, аннары аның күңеле болганды һәм, ниһаять, сәер бер тынлык урнашты. Ләкин бу тойгы да искитмәле иде, чөнки эзәрлекләүчеләрнең юлын аңлаткан тузанны күргәч, ул тагын да катгыйлана төште.
Ул поход флягасыннан салкын су йотты. Аннары торып басты, киерелеп, иснәп куйды һәм тирә-ягындагы үзәнлек тынлыгына колак салды. Их, әгәр дә ул Җирдән тагы берничә кеше булса, бергә монда килеп, шау-шусыз, борчылмыйча яши алган булыр иде...
Спендер бер кулына китап, икенчесенә пистолет алды. Янәшәдә генә ак галька төбе һәм яр буендагы зур ташлар салынган тиз-тиз елга ага. Ул ташларны чишенде дә суга чумарга керде. Ул ашыкмады, шыпырт кына уртага шуышып, өс-башын киенде дә яңадан пистолетын алды.
Беренче атулар көндезге өчләр тирәсендә булды. Бу вакытта Спендер тауларга менеп китә. Куу артыннан барды. Өч тау марслы шәһәрчек тоттылар. Алар өстендә марслы виллалар чәчелгән иде.
Яшел болынны һәм тиз инешне яратып, борынгы марслы гаиләләр бассейн плитәсеннән түшәлгән, китапханәләр төзегәннәр, фонтаннары чыжлап торган бакчалар төзегәннәр. Спендер, куып килүнең якынлашуын көтеп, яңгыр суы тутырылган бассейнда ярты сәгать буе йөзәргә мөмкинлек бирде.
Ул, сәнәкне ташлап, мылтыктан аткан тавыш ишетте. Аның артында, ниндидер биш метр ераклыкта, кирпеч кыйпылчыклары белән шартлады. Спендер, уклау чыгышлары артына яшеренеп, борылып карады һәм, беренче атуы белән үк, эзәрлекләүчеләрнең берсенә ташланды.
Спендер аны боҗрага алырлар һәм ул тозакка эләгер дип уйлаган. Тирә-юньне төрле яктан урап алалар, бергә кушылып, аны юк итәләр. Шунысы гаҗәп, алар әле гранаталарны эшкә кертмәгәннәр. Капитан Уайлдерга әйтергә сүз җитә...
«Мине рәшәткә эченә әйләндерү өчен мин артык юка эшләнмә., - дип уйлады Спендер. - Капитанны менә нәрсә тоткарлый. Ул эшнең бер пөхтә тишек белән генә чикләнүен тели. Сәер... Мин яхшы итеп үлсен иде. Бернинди кан коелмасы да юк. Ни өчен? Чөнки ул мине аңлый. Менә шуңа күрә дә ул, минем башка төгәл атып кына салыр өчен, үзенең лихимияләрен малайлар белән куркыныч астына куярга әзер. Шулай түгелме?»
Тугыз-ун тапкыр аткан тавыш бер-бер артлы Спендер тирәсенә ташлар атып җибәрде.
Ул методик рәвештә ата, кайчакта кулдан ычкындырмаган көмеш китаптан аерылмыйча да.
Капитан, яшеренгән җирдән, кулына винтовка тоткан кояшның кызу нурлары астында сикереп чыкты. Спендер аны пистолет мушкасы белән озаткан, ләкин атмаган. Моның урынына ул икенче максат сайлады һәм пуля белән Уайти яткан таш очын бәрде. Аннан ачулы тавыш ишетелде.
Кинәт капитан, кулына ак яулык тотып, гәүдәсен турайтты. Ул үзенең кешеләренә нәрсәдер әйтте дә, винтовкасын бер читкә куеп, тау итәге буйлап өскә таба китте. Спендер бераз көтеп торды, аннары ул аягына басты, пистолетын әзер тотып.
Капитан, якынрак килеп, Спендерга карамаска тырышып, кайнар ташка утырды.
Капитанның кулы куртка кесәсенә сузылды. Спендер пистолетын ныграк кысты.
— Тәмәке? - дип тәкъдим итте капитан.
— Рәхмәт. - Спендер берне алды.
— Утчык кирәкме?
— Үзебезнекеләр бар.
Алар бер-ике тапкыр тулы тынлыкка чумдылар.
— Эссе, - диде капитан.
— Бик.
— Сез ничек монда, яхшы урнаштыгызмы?
— Бик яхшы.
— Күпме түзмәкче буласыз?
— Дистә кешене яткыру өчен күпме кирәк булса, шулкадәр.
— Мөмкинлек булгач, нигә сез безне иртә белән үтермәдегез? Сез моны эшли ала идегез.
— Беләм. Рухны җитмәде. Башыңа берәр нәрсә керсә, үзеңә алдыйсың. Башкалар барысы да дөрес түгел, дисең, ә син хаклы. Ләкин мин бу кешеләрне үтерә башлау белән үк, аларның ахмак икәнлекләрен аңладым һәм юкка гына аларга кул күтәрдем. Соң аңладым. Шуннан соң инде мин үземне дәвам иттерергә мәҗбүр итә алмадым, менә монда үз-үземә тагын бер тапкыр алдашырга, ачуланыр өчен, кирәкле кәефне торгызырга киттем.
— Тордырдыгызмы?
— Бөтенләй үк түгел. Ләкин тусылынча җиткән.
Капитан үзенең сигаретын карады.
— Нигә шулай иттегез?
Спендер тыныч кына пистолетын үз аягы янына куйды.
— Чөнки безгә бары тик марслыда күргән бөтен нәрсә турында гына хыялланырга мөмкин. Алар моннан йөз ел элек тукталасы урында тукталдылар. Мин аларның шәһәрләренә сәяхәт иттем, бу халыкны таныдым һәм аларны үземнең ата-бабаларым дип атау белән бәхетле булыр идем.
— Әйе, анда аларның искиткеч шәһәре бар. - Капитан баш кагып шәһәрләрнең берсенә күрсәтте.
— Эш анда гына түгел. Әлбәттә, аларның шәһәрләре яхшы. Марслылар сәнгатьне үз көнкүрешләре белән тоташтыра алдылар. Америкалыларда сәнгать һәрвакыт аерым мәкалә, аның урыны - югарыда әкәмәт улының бүлмәсендә. Калганнары аны, әйтик, якшәмбе дозасы белән кабул итәләр, кайберләре дин катнашмасында. Марасианнарның барысы да бар - сәнгать тә, дин дә, башкасы да...
— Нәрсәгә икәнен белдегез дип уйлыйсызмы?
— Ышанам.
— Шул сәбәпле сез кешеләрне үтерә башладыгыз.
— Мин кечкенә чакта, әти-әни мине үзе белән Мехико-ситига алды. Әтинең анда ничек торганын беркайчан да онытмам - кычкырып, чванна белән. Әнисенә килгәндә, андагы кешеләр аның күңелен юып бетермиләр, тиреләре кара төстә. Апасы - ул гомумән алар белән сөйләшергә кача иде. Берүземә генә ошады алар. Һәм мин бик яхшы күз алдына китерәм, әти белән әни Марска эләккәч, алар үзләрен нәкъ шулай тотарлар иде. Урта америкалы гадәти булмаган борыннан кире кайта. Әгәр чикаг тамгасы булмаса, димәк, беркая да ярамый. Уйлап кына кара! И аллам, уйлап кына кара! Ә сугыш! Очып китәр алдыннан конгресста сүз ишеттегез бит! Экспедиция барып чыкса, Марста өч атом лабораториясе һәм атом бомбасы складларын урнаштырачаклар, янәсе. Димәк, Марс бетте, бу могҗизалар һәлак булачак. Әйтегез әле, әгәр марслы Ак йорт итәкләренә сырышкан булса, сез нәрсә хис итәр идегез?
Капитан дәшмәде.
Спендер дәвам итте:
— Ә башка барлык якиллар? Тау сәнәгате Боссалары, сәяхәтләр бюросы... Истә тотыгыз, Мексика белән ни булды, анда Испаниядән үзенең сөйкемле компаниясе белән Кортес килгәч? Бу зәгыйфь муллалар нинди мәдәниятне юкка чыгарган! Тарих Кортесны гафу итмәячәк.
— Сез бүген үзегезне әхлакый тоттыгыз дип әйтеп булмый, - диде капитан.
— Ә миңа нишләргә калды? Сезнең белән бәхәсләшергәме? Мин үзем генә бит анда, Җирдә, шушы кабахәт шайкага каршы. Алар шунда ук монда үзләренең әшәке атом бомбаларын ташларга, яңа сугышлар өчен база өчен сугышырга керешәчәкләр. Бер планетаны бөлгенлеккә төшерүләре генә җитмәгән, башкаларны да куарга кирәкме? Тупас лыгырдыклар. Монда килеп кергәч, миңа аларның культурасы гына түгел, этикасы, гореф-гадәтләреннән дә котылган кебек тоелды. Монда аларның кагыйдәләре һәм карашлары миңа бүтән кагылмый дип карар кылдым. Барыгызны да атып, үз җилкәгезгә төзәргә генә калды.
— Ләкин башкача килеп чыкты.
— Әйе. Бишенчесен шунда, ракета янында үтергәч, мин тулысынча яңара алмаганымны, чын марслы булмавымны аңладым. Җирдә барлыкка килгән бар нәрсәдән котылу алай ук җиңел булмады. Ләкин хәзер минем икеләнүем үтте. Барыгызны да үтерермен. Бу киләсе экспедицияне биш елга җибәрүне тоткарлый. Безнең ракета бердәнбер, андыйлар хәзер юк. Җирдә бездән бер ел, хәтта ике ел хәбәрләр көтәчәк, чөнки алар безнең турыда берни дә белмәячәкләр, аларга яңа экспедицияне тәэмин итү куркыныч булачак. Ракетаны ике тапкыр озаграк төзиячәкләр, яңа уңышсызлыклардан саклану өчен, артык йөзләп тәҗрибә конструкциясе эшләячәкләр.
— Исәбе дөрес.
— Әгәр дә сез яхшы яңалыклар белән кайтсагыз, бу Марска массакүләм басып керүне тизләтәчәк. Ә болай, алла боерса, алтмышка кадәр яшим һәм һәр яңа экспедицияне очратырмын. Бер тапкыр бер ракетадан артык җибәрмиләр - һәм елга бер тапкырдан да ешрак түгел - экипаж да егерме кешедән артык була алмый. Мин, әлбәттә, алар белән дуслашып китәрмен, безнең ракета көтмәгәндә шартлады дип сөйләрмен, - мин аны шул атнада ук шартлатачакмын, аннары барысын да юк итәчәкмен. Ярты гасырга Марсны саклап калып булачак; җирлеләр, мөгаен, тиздән омтылышларын туктатырлар. Хәтерегездәме, кешеләр һәрвакыт янып, егылып төшкән цеппелиннар төзелешенә ничек суынганнар?
— Сез барысын да уйладыгыз, - диде капитан.
— Нәкъ шулай.
— Берсеннән башка: без артык күп. Бер сәгатьтән йөзек йомыла. Бер сәгатьтән сез үлерсез.
— Мин сезгә таба алмаган җир асты юлларын һәм ышанычлы сыену урыннарын таптым. Анда китәм, берничә атна утырам. Сезнең уяулыгыгыз кимер. Шуннан мин чыгып китәм дә янә бер-бер артлы эләктереп алам.
Капитан баш какты.
— Биредәге цивилизациягез турында сөйләгез әле, - диде ул, кулы белән тау җирлекләренә таба күрсәтеп.
— Алар табигать белән тату, тату яши белделәр. Кеше белән хайван арасында чикне үткәрү өчен, тиредән чыгып кермәгәннәр. Дарвин килеп чыккач, без бу хатаны булдырдык. Бездә нәрсә бар иде: башта сөенделәр, аны да, Гекслины да, Фрейдны да кочакларга ашыктылар. Аннары кинәт Дарвинның безнең дин белән берничек тә килешмәвен ачыкладылар. Һәрхәлдә, безгә шулай тоелды. Бу бит ахмаклык! Дарвины, Гекслины, Фрейдны бераз кысарга теләделәр. Алар бик бирешмәделәр. Шуннан соң без динебезне җимерергә керештек. Һәм бик шәп өлгерделәр. Ышанулар бетте һәм тормышның мәгънәсе турында баш вата башладылар. Әгәр сәнгать - бары тик канәгатьсез хисләр чагылышы гына икән, әгәр дин - үз-үзеңне алдау икән, без ни өчен яшибез? Вера барысына да җавап тапты. Ләкин Дарвин белән Фрейд килгәч, ул көпшәгә очып чыкты. Кеше нәселе ничек булган, шулай калган да.
— Димәк, марслылар дөрес юл тапканнар? - дип сорады капитан.
— Әйе. Алар фәнне һәм динне бер-берсен кире какмаганнар, ә үзара ярдәм итеп, баетканнар.
— Ниндидер бер идеал!
— Шулай булды да. Минем сезгә моның эштә ничек күренгәнен күрсәтәсем килә.
— Минем кешеләр мине көтәләр.
— Ярты сәгать чамасы. Аларны кисәтегез, сэр. Капитан беравык уйланып торды, аннары торып басты да, урыннарыннан кузгалмасыннар дип, үзенең отрядына кычкырды.
Спендер аны салкын мәрмәрдән ясалган зур булмаган марслы авылына алып китте. Алар искиткеч хайваннар, ак аяклы мәчеләр һәм сары түгәрәкләр - кояш символлары сурәтләнгән зур фризалар күрделәр, үгезләр сыннарын, ир-атлар сыннарын, хатын-кызлар һәм затлы диңгезле зур этләр сыннарын хәтерләткән хайваннарның сыннарын күрделәр.
— Менә сезгә җавап, капитан.
— Күрмим.
— Марслылар хайваннарда яшәү серен белгәннәр. Хайван яшәү мәгънәсенең нәрсәдә икәнен төпченми. Ул яши. Тормыш өчен яши. Аның өчен җавап тормышның үзендә, анда шатлык та, ләззәт тә бар. Сез бу скульптураларга карагыз: һәркайда символик сурәтләр.
— Ниндидер тел.
— Киресенчә, бу Ходай символлары, тормыш символлары. Марста да шундый вакыт булды, Человекта кешедән артык күп булды һәм хайваннан артык аз. Ләкин Марс кешеләре аңладылар: исән калу өчен тормышның мәгънәсе нәрсәдә икәнен төпченүдән туктарга кирәк. Тормыш үзе үк җавап. Тормышның максаты - тормышны яңадан торгызуда һәм аны яхшырак оештыруда. «Ни өчен яшәргә?» дигән сорауның җавапсыз калуы турында Мәрсиялеләр дә әйттеләр. Ләкин тигезлек, тотрыклылык алуга цивилизация торганда, сугышлар туктап калды, бу сорау яңадан мәгънәсез булып чыкты, инде бөтенләй башкача. Тормыш яхшы булганда, аның турында бәхәсләшүнең кирәге юк.
— Карагыз әле, марслылар шактый беркатлы иделәр.
— Тик беркатлылык үзен аклаган урында гына. Алар барысын да җимерү, барысын да бетерү омтылышыннан дәваланганнар. Алар бергә динне, сәнгатьне һәм фәнне бергә кушканнар: фән бит ахыр чиктә - без аңлатып бирә алмаган могҗизаны тикшерү, ә сәнгать - бу могҗизаны аңлату. Алар фәнгә эстетик, гүзәллекне кыскартырга рөхсәт итмәделәр. Бу бит барлык чаралар мәсьәләсе. Җир кешесе болай дип фикер йөртә: «Бу картинада төсләр юк. Фән төснең яктылыкны махсус чагылдыра торган матдә кисәкчекләренең билгеле бер урыны булуын исбатлый ала. Димәк, төс минем карашка эләккән предметларның чынбарлыктагысы түгел". Марс кешесе, акыллырак кеше буларак, болай дип әйтер иде: «Бу искиткеч күренеш. Ул кул һәм рухландыргыч кешенең мие тарафыннан булдырылган. Аның идеясе һәм буяулары тормыш тарафыннан бирелгән. Бик яхшы әйбер".
Алар сүзсез калдылар. Якты кояш нурларында утырганда, капитан, кызыксынып, мәрмәр шәһәргә күз салды.
— Мин монда рәхәтләнеп урнашыр идем, - диде ул.
— Сезнең теләгегез генә кирәк.
— Сез моны миңа тәкъдим итәсезме?
— Сезнең кешеләрдән кем боларның барысын да чын-чынлап аңлый ала? Алар бит профессиональ циниклар, аларны инде төзәтеп булмый. Алайса алар белән бергә Җиргә ни өчен кайтырга соң? Джонслар артыннан бару өченме? Смиттагы кебек вертолетны сатып алыр өченме? Музыканы күңел белән түгел, ә кәгазь белән тыңлар өчен? Монда, бер ишегалдында, мин марслы музыкасы язмасын таптым, аңа кимендә илле мең яшь. Ул һаман да яңгырый. Мондый музыканы сез бүтән беркайда да ишетмәячәксез. Калыгыз һәм тыңларсыз. Монда китаплар бар. Мин аларны шактый иркен укыйм. Һәм сез булдыра алыр идегез.
— Болар барысы да шактый кызыктырырлык.
— Шулай да сез калмассызмы?
— Юк. Ләкин тәкъдим өчен барыбер рәхмәт.
— Сез дә, әлбәттә, мине тынычлыкта калдырырга риза түгелсез. Миңа сезнең барыгызны да үтерергә туры киләчәк.
— Сез оптимист.
— Минем сугышыр нәрсәм бар, ни өчен яшәргә, шуңа күрә мин сезне үтерүдә яхшырак уңышка ирешермен. Хәзер минем үз динем бар: мин яңадан сулыш алырга, кояшта ятарга өйрәнәм, кояш нурларын сеңдереп, музыка тыңларга һәм китаплар укырга өйрәнәм. Ә миңа сезнең цивилизациягез нәрсә тәкъдим итә ала?
Капитан аяктан-аякка атлап, башын чайкады.
— Болай килеп чыгуы бик кызганыч. Моның өчен аяныч...
— Миңа да шулай. Ә хәзер, мөгаен, сезнең атаканы башлар өчен, сезне кире илтергә вакыт.
— Ихтимал.
— Капитан, мин сезне үтермим. Барысы да беткәч, сез исән калырсыз.
— Нәрсә?
— Мин башта ук сезне кызганырга булдым.
— Менә ничек...
— Мин сезне башкалардан коткарырмын. Алар үтерелгәч, сез, бәлки, кире уйларсыз.
— Юк, - диде капитан. - Минем тамырларымда җир каны артык күп. Мин сезгә китәргә мөмкинлек бирә алмыйм.
— Хәтта сезнең монда калу мөмкинлеге булса да?
— Әйе, ничек кенә сәер булмасын, хәтта ул вакытта да. Белмим ни өчендер. Беркайчан да андый сорау белән бирелмәде. Менә килделәр дә.
Алар элекке урыннарына кайттылар.
— Минем белән үз теләгегез белән барыгыз, Спендер? Соңгы тапкыр тәкъдим итәм.
— Рәхмәт. Бармыйм. - Спендер бер кулын алга сузды. - Тагын бер, соңгысы. Әгәр сез җиңсәгез, миңа хезмәт итегез. Үзегезнең көчегезнең ни дәрәҗәдә булуын тырышыгыз, бу планетаны илле ел чамасы гына булса да чистартырга тырышыгыз, башта археологлар тиешенчә эшләсеннәр. Вәгъдәме?
— Вәгъдә бирәм.
— Һәм тагын, әгәр дә бу кемгәдер җиңелрәк булса, мине җәйге көндез тәмам котырынган өметсез психопат дип санагыз, һушыма килмәде. Бәлки, сезгә җиңелрәк булыр...
— Уйлап карармын. Сау булыгыз, Спендер. Бәхет бул!
— Бик сәер кеше сез, - диде Спендер, капитан сукмак буйлап түбән, җылы җилгә каршы атлагач.
Капитан, ниһаять, үзен көтеп торырга теләмәгән тузанлы кешеләре янына кайтты. Ул күзләрен кояшта кыса төште һәм авыр сулый башлады.
— Кемнән эчәргә бармы? - дип сорады капитан.
Ул кулына салкынча фляга тыкканнарын сизде.
— Рәхмәт.
Ул йотты. Авызыңны сөрт.
— Алай икән, - диде капитан. - Сак булыгыз. Ашарга урын юк, вакыт җитәрлек. Безнең яктан башка корбаннар булырга тиеш түгел. Сезгә аны үтерергә туры килер. Ул минем белән ирекле рәвештә барудан баш тартты. Аны бер атуда яткырырга тырышыгыз. Рәшәткә итеп үзгәртмәгез. Тартырга кирәк.
— Мин аның каһәр суккан башкасын ачармын, - дип мыгырданды Сэм Паркхилл.
— Юк, йөрәктә генә, - диде капитан. Ул Спендерның кырыс, тәвәккәл йөзен аермачык күрде.
— Аның каһәр суккан башкасы, - дип кабатлады Паркхилл.
Капитан аңа фляга ыргытты.
— Сез минем боерыкны ишеттегезме? Йөрәктә генә.
Паркхилл авыз эченнән генә мыгырданып куйды.
— Әйдә, - диде капитан.
Алар тагын таралыштылар, бер адымнан йөгерергә керештеләр, аннары, кызу тау битләреннән күтәрелеп, бер адым атлауга, мүк исе аңкып торган салкын мәгарәләргә чумып, бер ачык ачык мәйданга сикереп төштеләр, анда кызган таш исе аңкып тора иде.
«Хәйләкәр һәм җитез булу ничек җирәнеч, - дип уйлады капитан, - күңелең түрендә үзеңне җитез дип хис иткәндә һәм аларның буласы килмәгәндә. Яшерен генә җыелып, хәйлә корырга һәм үзенең мәкерлеге белән горурланырга. Дөреслек тойгысын күрәлмыйм мин, күңелем түрендә мин хаклы икәненә ышанмыйм. Төшенсәк, без кем? Күпчелегегез?.. Ни дип җавап бирмисең: күпчелекнең гөнаһы һәрвакыт начар бит, әллә юкмы? Һәрвакыт - ялгыша да алмый, шулай түгелмени? Ун миллион елга бер тапкыр да ялгышмыймы?»
«Күпчелек нәрсә ул һәм аңа кем керә? Алар нәрсә турында уйлыйлар, һәм ни өчен алар нәкъ менә шулай булдылар, һәм беркайчан да үзгәрмәячәкләр микәнни. Һәм тагын – шайтан алгыры, ничек мин бу каһәр суккан күпчелекнең өлеше булдым? Минем кәефем юк. Моның сәбәбе нәрсәдә: клаустрофобия, халык төркеменнән курку яки аек акылмы? Һәм бөтен дөнья үзенең хаклыгына ышанган бер генә кеше хаклы була аламы? Бу турыда уйламабыз. Корсагында шуышып, посып кына курокны төшерик! Менә шулай! Һәм шулай!"
Аның кешеләре йөгереп йөриләр, егылалар, яңадан күләгәгә чүгәләп йөгерәләр, авызлары белән һаваны мактый-мактый тешләрен ыржайталар, чөнки атмосфера сирәкләнгән, анда йөгерү авыр; атмосфера сирәкләнгән, һәм аларга, авыр сулап, биш минут буе утырып торырга, авыр сулап, кара очкыннар йотарга туры килә, - һәм, ниһаять, тешен кысып, ниһаять, яңадан аякка басарга һәм, бу рөхсәт ителгән җәйге һаваны ут һәм күк күкрәү өчен, винтовкаларны күтәрергә туры килә.
Спендер капитан калдырып киткән урында ята, эзәрлекләүчеләргә сирәк-мирәк ата.
— Аның каһәр суккан миен ташлар арасына батырырмын! - Паркхилл кычкырып җибәрде дә тау итәге буйлап өскә йөгерде.
Капитан Сэм Паркхиллга төзәде. Һәм пистолетын куйды да, коты чыгып, аңа карады.
— Сез нәрсә уйлап чыгардыгыз? - дип сорады ул хәлсезләнгән кулын һәм пистолетын.
Ул чак кына Паркхиллның аркасына атмады.
— Ходаем, бу нинди мин!
Ул Паркхиллның качу эшен бетереп, качу урынын табып егылганын күрде.
Спендер тирәсендә ашыкмый гына хәрәкәтләнә торган кешеләр чылбыры туплана. Ул ике зур таш өстендә, һава җитмәүдән арып, арып-талып авызын кыйшайтып ята, култык асларында кара таплар булып тир бәреп чыга. Капитан бу ташларны аермачык күрде. Аларны ун сантиметр чамасы җир яктырта, Спендерның якланмаган күкрәген калдыра.
— Әй, син! - дип кычкырды Паркхилл. - Синең баш сөягеңә пуля тигән!