Zöhre-Tahyr - 5

Hiç perwa kylmadyň sen ondan ýaňa,
Agzyndan ot çykar, gulak tut muňa, Nazar eýle
gözden akan sylyna!
Mahym:
Geçmişem dünýäde sim ile zerden,
Ýaşym akdyrarmen bu çeşmi-terden,
Zöhre diýp, Tahyrym gitseň bu ýerden,
Bakmazmen dünýäniň günu-aýyna.
T a h y r:
Başyma düşüpdir aýralyk güni, Saňa
pida kyldym jan bile teni.
Razy bol, Babahan öldürse meni,
Aglama, Mahym jan, gitsem, gelermen.
H a n y m:
Mahym saňa boldy derýada rähber301
16
Ýanan men bolaýyn, Zöhre ýanmasyn.
72
Sandykdan çykardy, geldi diýp dilber,
Bagrynda dag goýduň tä ruzy-magşar, Pehm
etmedi sen mekkaryň alyna.
Mahym:
Sandykdan çykardym — maňa «ýar» diýdi,
Ýene sordum — «gaýry ýarym bar» diýdi,
«Tatar gyzlaryna gözüm zar» diýdi, Ol
gün talaň düşdi köňlüm öýüne.
T a h y r:
Biri tawus, biri köňül sonasy,
Ýakdy meni iki gyzyň nalasy.
Rugsat bersin Mahym janyň enesi,
Aglama, söwdügim, gitsem, gelermen!
H a n y m:
Mahym bilen bäş gün oýnap gülmediň, Iltifat302
göz bilen nazar salmadyň,
Saňa köňül berdi, könlün almadyň, Neçün
geldiň şähri-Bagdat iline?
M a h y m:
Gül ýüzün görmäge köňlüm höwesdir,
Biwepaga jan çekmeklik hebesdir303, Zöhre
döwran sürse, bizlere besdir,
Bir bäş gün guwandyk kaddy-boýuna.
T a h y r:
Waý, gamzaň öldürdi, beýle söz gurma,
Tyg bile öldürgil, söz bile urma.
Näz bile ýandyrma, gaşlaryň burma,
Näzlim, gamgyn bolma, gitsem, gelermen!
H a n y m:
73
Hanym diýer, rugsat bereýin, balam,
Ahymdan örtenir bu külli älem,
Mahym bilen aglap, men munda galam, Haçan
seýr edersen Bagdat gülüne?
M ah y m:
Mahym diýer, elip kaddym büküldi,
Rakyp sazy şadyýana kakyldy,
Ýoluň garap, gözüm nury döküldi,
Owal neçün düşdüň yşkyň ýoluna.
T a h y r:
Tahyr diýer, söýdüm iki perini,
Tatarda—Zöhre jan, Bagdatda—seni, Özüň
köp ýyglaýyp, ýyglatma meni,
Rugsat ber, Mahym jan, gitsem, gelermen!
Elkyssa, bu sözler tamam boldy. Hanym:
— Eý Tahyr jan! Kanda bolsaň, aman bol! Menden saňa rugsatdyr. Ýöne sen meni uly
derde goýduň. Gyzym senden jepa gördi, emma wepa görmedi — diýdi. Ondä Mahym
jan:
— Eý ene, Tahyryma beýle sözler diýme. Tahyrym garypdyr. Garybyň könli näzik
bolar. Men munuň jepasyny hem wepa ornunda görermen. Men ömrümi Tahyr diýip
geçirmeli boldum. Men munda ençe wagt didar wysalyna gowuşdym. Indi bolsa men
didaryň hijrany bolmaly, çünki rahat azapdan soňradyr — diýdi. Şol wagt Tahyr çisdiçäbik
ýerinden turup, Mahym gyza mähriban suratda gulluk etdi. Şondan son, Mahym derhal
hazyna girip, Tahyra şahana lybaslar getirip geýdirdi we başyna murassyg täç, üstüne döwlet
çetrini304 saýa etdi, egnine şa gylyjyny dakyp, köp bezeg berdi. Şol halda Mahym gyzyň
nazary Tahyra düşüp, beýhuş bolup ýykyldy. Kenizler gülap sepdiler. Mahym bir sagatdan
soň, huşuna gelip: — Eý nury-didäm! Seni ýene bu zibi-zinet bilen görmek bolarmy? —
diýip aglady.
Hazynada gadym-eýýamdan bäri bir guşak bar erdi. Ol guşagy Süleýmanyň aýaly
Bulkys jyn patyşalaryna höküm edip dokudyp erdi. Ol guşak tilsimlidi, ony bir adam biline
baglap, ýüz ýyl syýahat etse hem hiç ýadamaz erdi we mydama ýigrimi bäş ýaşynda dek
bolar erdi. Ol guşagy Adyl şa özüniň ogly bolmany uçin, kiçi gyzy Mahym jana sylag berip
erdi. Mahym jan guşagy hazynadan çykaryp, Tahyryň biline baglady we boýnuna goluny
salyp, köp aglady.
Tahyryň elinde Zöhräniň ady ýazylan bir ýüzük bar erdi. Ol ýüzügi Tahyr derýa taşlanjak
bolanda, Zöhre oňa ýadygärlik üçin berip erdi. Mahym gyz:
— Eý Tahyr jan, şu ýüzük senden we Zöhreden maňa ýadygärlik galsyn. Her wagt
köňlüm seni höwes edende, bu ýüzügi görsem, seni gören dek bolup, köňlüm teselli tapar
74
— diýdi. Tahyr kabul etdi. Ondan soň Mahym gyz Tahyra hazynadan bir horjun tylla getirip,
ony bir ýelmaýa mündürip, bir jylawynda özi, bir jylawynda enesi, ýanlarynda kyrk kenizi
bilen ýöräp:
— Eý Tahyr jan! Eziz ömrümi seniň üçin berbat etdim. Şanyň gyzy — şazadany görüp,
onuň bilen aýşy-aşrat sürseň, munda men biçäreni hem unutma-gyl...— diýip aglady. Enesi
hem aglady, halklar hem aglaşdylar.
Tahyra rugsat berdiler. Mahym aýralyk oduna köýüp, zar-zar aglap, bir gazal aýtdy:
Eý Tahyrym, gitseň Tatar ýurduna,
Bar, Tahyrym, sag bar, aman gelgeýsen! Dowa
eýle men garybyň derdine,
Jan Tahyrym, sag bar, aman gelgeýsen!
Mundan gitseň, uzak ýollara düşüp,
Ençe-ençe belent daglardan aşyp, Zähre
jana sag-salamat gowuşyp,
Bar, Tahyrym, sag bar, aman gelgeýsen!
Pyrkatdan soldurma güli-ruhsaryň, Pirler
medet bersin, hak bolsun ýaryň,
Ýene tizden nesip etsin didaryň,
Bar, Tahyr jan, sag bar, aman gelgeýsen!
Ötdi wysal, geldi aýralyk güni, Köňlümiň
hoşlugy, gözüm röwşeni,
Ýagty dünýäm güman ederdim seni,
Tahyr janym, sag bar, aman gelgeýsen!
Gulak salyp, eşit meniň bu sözüm,
Özgäni gözlesem, kör bolsun gözüm,
Mydam seniň sary bolar gül ýüzüm,
Bar, Tahyrym, sag bar, aman gelgeýsen!
Men niçik çekermen bu ýowuz derdi, Bu
gün haram boldy Bagdadyň ýurdy,
Mahym jan gaşyňda rugsatyň berdi, Bar,
Tahyrym, sag bar, aman gelgeýsen!
Mahym sözüni tamam etdi, ýelmaýany jylawlap, aglap baryr erdi. Tahyr Mahymyň
ýanynda bolsa—Zöhräniň aýralygy, Zöhräniň ýanyna barsa—Mahymyň aýralygy, ikisi hem
ýowuz dert boldy. Ol näme ederini bilmeý, ikisiniň arasynda aljyrap, haýranserasyma bolup,
75
Zöhre tarapyna bir gözläp, Mahym tarapyna bir gözläp, ýüregine ot düşüp, aýralyk jebrinden
bagry köýüp, akyl-huşuny ýitirdi. Mahym jan hem gözünde ýaş, bagrynda daş, ýüreginde
arman: «Ýüzlerçe derdime derman sen idiň. Senden niçik geçermen» diýip aglaýyr erdi.
Tahyryň gözi Mahyma düşüp, oňa teselli berip, bir söz diýdi:
Tatarda Zöhre jan, Bagdatda—Mahym, Gözlerimniň
agy-garasy gyzlar.
Daglary ýandyrar bu çeken ahym, Bitmez
synalarmyň ýarasy gyzlar.
Zöhre diýp ýüzlensem men bagry birýan,
Mahym janym aglar ýüregi girýan,
Iki gyzyň arasynda sergerdan,
Ýakdy meni yşkyň höwesi gyzlar.
Biri tarlan kibi bakar her ýana,
Biri zülpün darar, golunda şana305, Ikisi
duş-duşdan ot saldy jana,
Ýakdy meni yşkyň söwdasy gyzlar.
Biri gözün güldir, biri gaş kakar,
Birisi gulpagyn gerdenne döker, Biri
suw sepelär, birisi ýakar,
Janymnyň apaty, belasy gyzlar.
Mahym jan dolan aý, şöhlesin salar,
Zöhre jan aşyknyň köňlüni alar, Birine
ýüzlensem, birisi galar,
Jismimde janymyň galasy gyzlar.
Biri—Aý, biri—Gün, ýetebilmesmen,
Ikewin bir golda tutabilmesmen,
Şeker leblerinden ýutabilmesmen,
Mysaly kölleriň sonasy gyzlar17.
Hiç kimse köýmesin köýen oduma,
Arzymny aýdarmen perizadyma,
Ruzy-şeb dowamat düşer ýadyma,
Tahyryň diliniň, senasy gyzlar.
17
Kölleriniň ýaşylbaş sonasy gyzlar.
76
Elkyssa, Tahyr sözüni tamam etdi. Uly-kiçi jem bolup, şäherden daşary çykdylar.
Barýarkalar, Tahyryň yşky mest bolup hem aýralyk derdinden ejizläp, beýhuş bolup
ýykyldy. Şol wagt Adyl şaga: «Tahyr gidip baradyr. Mahym gyz ýelmaýanyň, jylawyny
tutup, aglap baradyr» diýen habar ýetişdi. Patyşa bu habary eşidip, wezirleri we
erkandöwleti bilen gelip, Tahyryň başyny dyzynyň üstüne alyp:
— Eý Tahyr beg! Bu gün bizden aýrylyp, Tatara gitmek isleýirsen, emma sen bizin
ýüregimizde jaý alypsen, mal-mülk, şan-şöwket, at-esbap, gül-sünbül, toty guşlar gerek
bolsa we inçe bil, badam gabak, pisse dahan, mürçe miýan gerek bolsa — hemmesi bizde
tapylar. Mahym jany munça har-zarlyk bile, ataşy-hijrana ýakma! — diýip, köp töwella
etdi. Onda Tahyr:
—Patyşahym! Döwletiň kem bolmasyn! Meniň sizden hiç bir ýetmez zadym ýokdur
— diýip, bir muhammes aýtdy:
Simi-zer derkar imesdir, simi-rugsarym gerek, Toty
guşny neýleýin, ol toty guftarym gerek, Gül
gerekmesdir maňa, gülçähre gülzarym gerek,
Sünbüli ursun hazan, sünbül kibi tarym gerek, Yşk
era Mejnun bolup men, Leýli deý ýarym gerek.
Mahymym Bagy-Eremdir, men-Eremniň bilbili,
Zöhre jan şahy-jahandyr, men ki şanyň bir guly,
Iki dilberniň belasyn kysmat etmiş owwaly,
Biri naýnyň şekeridir, biri jennetniň güli,
Aýy-ruhsarym bile hurşydy-didarym gerek.
Aldy aklym bir periweş ol mahy-şirin zyban,
Ýagşylardan ýagşy sen-sen, men—ýamanlardan ýaman,
Galmyşam haýrany-haýran, pyrkat içre köýdi jan,
Munda söýsem Mahymy, ol ýerde aglar Zöhre jan,
Yşkyň söwdasyn salan gyzykly bazarym gerek.
Sagynyp gulman kibi her bakyşy janym alan, Gülşen
içre bellidir, seýr eýlese gyzlar bilen,
Zülpleriniň zineti müşk birle anbardan bolan,
Gözleýip iba bilen, synamga ýüz otlar salan, Iki
nerkes gözleri, näz birle bimarym gerek.
Tahyr aýdar, arzuw eýlärmen oşol dildarymy, Zöhre
atly mahy-peýker, gözleri hunhorymy, Bu ýalan dünýä
gerekmez, görmesem ol ýarymy, Men niçik terk
77
eýleýin Mahym—güli ruhsarymy, Munda—Mahym,
onda—Zöhre zülpi-şamarym gerek.
Tahyr sözüni tamam etdi. Patyşa Tahyra rugsat berdi. Şäheriň jemi adamlary
Tahyry ýola salyp gaýtdylar. Tahyry dost-ýarlary ugradyp barar erdiler. Bular bir niçe
ýol ýöräp, Gün ýaşan wagtlary «Aýralyk» diýen köşge ýetişdiler. Bu gije bu ýerde
boldular.
Daň atdy.
Mahym jan:
— Tahyr begi getýriň. Bir didaryn göreýin — diýip, kenizleriniň birini iberdi.
Kenizi bu habary Tahyra ýetişdirdi.
Tahyr şahana geýimlerini geýip, zerefşan käkillerini arkasyna taşlap, zerrin
gulpaklaryny çekgesinden goýberip, Mahym janyň ýanyna bardy. Mahymyň gözi Tahyra
düşüp, bir söz diýdi:
Gel, Tahyrym, bir dem görem jemalyň,
Seniň didaryňa muştak olupmen. Ýetdi
aýralygyň, ötdi wysalyň,
Seniň didaryňa muştak olupmen.
Ýykylsyn, ýumrulsyn bu pelek naşat,
Ot alsyn, tutaşsyn, ýedi semawat306,
Gulak goý, gaşyňda kylaýyn perýat,
Seniň didaryňa muştak olupmen.
Tillerim şeýdadyr, köňlüm höwesdir,
Ystyhanym naýdyr, ahym nepesdir,
Saňa Zöhre men dek muştak imesdir, Seniň
didaryňa muştak olupmen.
Eý Tahyrym, bu gün gitseň gaşymdan, Bilmen,
ne gowgalar öter başymdan,
Gara daşlar lagla döner ýaşymdan, Seniň
didaryňa muştak olupmen.
Mahym gyz diýr, maňa bu jan gerekmez, Bu
soltanet, tagty-rowan gerekmez,
Maňa sen gereksen, jahan gerekmez, Seniň
didaryňa muştak olupmen.
78
Elkyssa, Mahym jan sözüni tamam etdi. Soňra «Aýralyk» köşgünden gündogar tarapa
ugradylar. Bir niçe ýol ýöräp, Kenar şäherine baryp düşdüler.
Daň atdy, Tahyr:
— Eý Mahym jan! «Uzadandan ýoldaş bolmaz», saňa-welaýat, maňa ýol mübärek
bolsun! — diýip, rugsat diläp, bir ebýat aýtdy:
Rugsat berseň, Mahym janym, Ýetişsem
şähri — Tatara.
Ýürekde galmaz armanym, Goşulsam
Zöhre dildara.
Kamatym ýaý dek, egildim,
Meger yşk astynda galdym,
Mejnun dek sargaryp soldum,
Ýete bilmeý Leýli ýara.
Ýüregim köýdi yşkynda,
Köňlüm rakybyň reşkinde307
Zöhräm aglaýyr köşkünde,
Bu derde tapmaýan çäre.
Aýryldym galam gaşymdan,
Şöhle salan kuýaşymdap,
Bir katra ganly ýaşymdan Lagla
döner seňgi-hara308.
Zöhrämiň didaryn görsem. Baryp
baglaryna girsem,
Dürli miwesinden tirsem, Golum
ýetse alma-nara.
Mahym jam, söýmüşem seni,
Solmasyn husnuň gülşeni,
Hyrydarsen, algyl meni —
Özümi saldym bazara.
Zülpleriň meňzär sünbüle,
Hoş geldiňiz gyzlar bile,
Sen gaýtgyl, güle-güle, Tahyr
galsyn derde-zara.
79
Tahyr sözüni tamam etdi we iki syýyny biline çalyp, dutaryny boýnundan asyp, zarzar aglap, aýagyny üzeňňä basyp, ýelmaýa mündi. Soňra Mahymyň ýüzüne garap:
—Eý Mahym jan! Masa rugsat edip, ak pata ber! — diýip, goluny göterdi. Emma
Mahymdan pata bolmady.
Ol:
—Eý Tahyrym, sen meni öldürip gitgil! — diýdi.
Şol wagt Mahymyň enekesi aýtdy:
—Eý Mahym jan! Senden başga ýedi aşyk geçipdir, hemmesi myrada ýetmändirler.
Sen hem hakyky aşyksen diýip, umyt edermen. Tahyra ak pata ber, belki, maksadyna ýetip,
soňra Allatagala saňa hem miýesser eder, Tahyr seni naryza edip, gidip bilmez—diýdi.
Mahym nan ah urup, beýhuş boldy. Bir azdan soň huşuna gelip: — Eý gözümmiň röwşeni!
Ýüzüme bir rehim bilen nazar et, belki, ýüregimiň ody teselli tapar we menden rugsat bolar
— diýdi.
Tahyr beg gözüni ýaşa dolduryp, ýelmaýadan özüni oklady. Mahym jan bilen
gujaklaşyp, özlerinden gidip ýykyldylar. Kenizler üstlerine çadyr dikdiler. Ruhlary
çykdymyka diýşip, ýas tutup oturdylar.
Bir gije-gündizden soň huşlaryna geldiler. Mahym gyz
Tahyryň boýnuňy gujaklap, bir söz aýtdy:
Biliň baglap düşsen, uzak ýollara,
Ýol başynda galan ýaryň unutma!
Seýran etseň sowsan-sünbül güllere,
Yşka köýen nowbaharyň unutma!
Buýy-bet309 goşmagyl müşşki-anbara,
Mugylan sepmegil bostanly ýere,
Gözüň düşse menden özge dilbere,
Dal kamatly bu dildaryň unutma!
Sen gitseň, galaram men munda aglap,
Aýralyk oduna bagrymy daglap,
Gaýry bir dilbere köňlüni baglap, Köňli
saňa bagly ýaryň unutma!
Häkisterem, aşyk boldy göwhere,
Yşkyň tygy saldy synamga ýara, Ýusup
kimin özüň saldyň bazara,
Züleýha dek hyrydaryň unutma!
Mejnun kimin bolduň däli-diwana,
80
Men Leýlimen, başym saldym meýdana,
Zöhre bilen meşgul bolsaň döwrana,
Mahym atly intizaryň unutma!
Mahym gyz sözüni tamam etdi we Tahyra rugsat berdi. Tahyr ýola rowana boldy.
Onuň ýüzi aňryk dönende, Mahymyň tenine bir titreme düşdi. Mahym aýnanyň eksi dek her
ýana towlanar erdi, oturyp turanyna göz ýetişmez erdi, köp bitakat boldy we ýüzüni ýyrtyp,
zülpüni perişan edip, saçyny ýaýyp, reňki zagpyran dek bolup, ýakasyny çäk edip, aýralyk
sebäpli bagry köýüp, haly zebun bolup, özünden gidip ýykyldy. Şol wagt Tahyr yzyny
garady. Görse, Mahym gyz bitakat bolup, topraga agnap ýatypdyr... Ol dolanyp, başujuna
gelip, Mahymyň, başyny dyzynyň üstüne alyp, köňüllik berip, bir muhammes okady:
Neçüýn ola sen gamgyn, bir turpa jenan sen-sen,
Baglarda açylgan gül hem serwi-rowan sen-sen,
Gün gözgüsinden310 röwşen, bir göwheri-kän sen-sen,
Dilmurgyny311 saýt etgen312, saýýady-zaman sen-sen
Aklymy eda313 kylgan, bir apaty-jan sen-sen.
Köýüňde kuýun314 dek men, gam deştide315 sergerdan, Kim
görse jemalyňny, elbetde, bolar haýran,
Gül yşkynda bilbilniň işi ki erer efgan, Wasl
içre köýer jany, ýadyga düşse hijran,
Bilbil perini gyrgan, gül-gunça dahan sen-sen.
Husnuň zyýat ermiş18, bag içre gyzyl gülden,
Owazy hoş elfazyň816 ýegdir maňa bilbilden,
Zülpüňni görüp köňlüm, rem317 eýledi sünbülden; Arzuwy-wysal
eýläp, waspyň ýazaram tilden,
Hoşgähi köňüllernin, hem şowhy-zyban sen-sen.
Matluby-köňül318 sen-sen, gaýryga nazarym ýok, Yşkynda
kadam goýdum, köýüňde güzarym ýok,
Her mehweşiň waspyny destanda ýazarym ýok,
Gel öltüru, gel tirgüz, jan senden azarym ýok,
Çoh murdany tirgüzen ruh bagşy nyşan sen-sen.
Kalbymda mekanyňdyr, köňlümde diger bolmaz,
Janymny talap kylsaň, jismimde habar bolmaz,
Budur pelekniň işi, gül bolsa semer319 bolmaz,
Bu pany jahan içre sen deý ki meger bolmaz,
18
Erer ahsen.
81
Gulmany-behişt olsa, köňlümge güman sen-sen.
Gitsem ki gelermen tiz, Mahym maňa zardyr diýp,
Öpsem ki ýaňakyňdan, ter alma enardyr diýp,
Halyňa nazar kyldym, hup nagşy nigardyr diýp,
Her kişi ki bäs etse, sen deý gözel bardyr diýp, Ol
misli sadap ermiş, bir dürri-merjan sen-sen:
Şamu-säher oýgansam, köňlümde seniň ýadyň,
Özgäge düşüp yşkyň, galdy maňa perýadyň,
Synamda eda bolmaz her günde ýakan oduň,
Neýleý ki wysal ylmyn, ders etmedi ustadyň, Tahyr
begni öltürgen ak gollary gan sen-sen.
Tahyr sözüni tamam etdi. Mahym jan aýtdy:
— Eý Tahyr jan! Maňa sen gerek, seniň saglygyn gerek. Tä seni görýänçäm, bu dünýä
maňa zyndandyr... — diýip, köp aglady. Mahym ahyry:
—Tahyr jan! Saňa ýol gutly bolsun, maňa—ýurt! — diýip, Tahyra rugsat berip, bir gazal
aýtdy:
Tahyrym, gitseň yraga,
Gutly bolsun ýollar saňa!
Kaýdan salarmen soraga,
Pida eýläp janlar sasa.
Işim şum aýralyk boldy,
Dostlar aglap, duşman güldi, Bagdat
ili munda galdy,
Höwes eýlär güller saňa.
Mydam sen diýp gezermen,
Suratyň dilde ýazarmen,
Piýalada gant ezermen,
Şähdi-şeker, ballar saňa.
Aşyk gol boýna salsyn diýp,
Myradyn hasyl kylsyn diýp,
Baga seýrana gelsin diýp,
Höwes eýlär güller saňa.
Duşman köpdür sag-soluňda,
82
Kär etmesin bu halyňda, Mydam
gözlerim ýoluňda,
Dileg eýlär tiller saňa.
Anda agladyp Zöhräni,
Munda goýup Mahym jany,
Mejnunyň gezen meýdany
Rehm eýlesin çöller saňa!
Elkyssa, Mahym jap sözüni tamam etdi. Tahyr ýelmaýa münüp, Allaýarlaşyp:
— Eý Mahym jan! Bu gün aýralyk günüdir. Ýene görüşmek bolarmyka? — diýip, bir
gazal aýtdy:
Gidermen Tatar iline,
Begler, hanlar, hoş gal indi!
Baş gonmuşam ýar ýoluna,
Dost-ýaranlar, hoş gal indi!
Ýedi ýyl bakdyň, bejerdiň,
Süýt ornuna şeker berdiň,
Çyn mähribanym sen erdiň, Janym
enem, hoş gal indi!
Yşk ýolunda köpdür ahym,
Gözlerim — iki güwähim,
Gadrym bilen gözel şahym, Adyl
babam, hoş gal indi!
Men gidermen Zöhre ýara,
Neýleýin, boldum biçäre,
Gözi ýaş, bagry ýüz para,
Mahym gülüm, hoş gal indi!
Sizler siz baglaryň güli,
Uçdy içinden bilbili, Bu
gün öwüsdi hijran ýeli,
Kyrk kenizler, hoş gal indi!
Mahym janym, bir arzym bar,
Menden başga bolma dildar, Bu
sözümni tutgul zynhar,
Söwer ýarym, hoş gal indi!
83
Tahyr diýer, dönmen senden,
Sen hem el göterme menden,
Habarym geler kyrk günden, Halaýyklar,
hoş gal indi!
Elkyssa, Tahyr sözüni tamam etdi. Soňra ýola rowana boldy. Özgesi bu ýerde galdy,
emma Mahym jan Tahyry ugradyp, onuň bilen bir niçe ýol ýöredi. Tahyr Mahym gyza
garap; «Gal, janym!» diýip, bir gazal aýtdy;
Gider boldum Zöhre gyzyň gaşyna,
Güler ýüzli Mahym janym, gal indi!
Başymny goýmuşam mähnet daşyna,
Şirin sözli, zülpi tarym, gal indi!
Gara gözli, galam gaşly nigarym,
Baharym, bostanym, gülüm, gülzarym,
Sensiziň hiç ýerde ýetmez kararym,
Jellat gözli now baharym, gal indi!
Şemsi-kamar ýüzli, gaşy helalym, Men
saňa aşyk men—özüňe mälim, Mejnun
men yşkyňda, Leýli mysalym, Gyzyl
gülüm, alma-narym, gal indi!
Boýnuň burup, melul19 bolma, Mahym jan?
Şirin janym saňa eýläýin gurban, Tiz
gelermen, saňa dolanar döwran, Toty
suhaň320 hoş guftarym, gal indi!
Aşyk menem, yşkym ile äşgäre,
Yşk tygyndan ýüreklerim ýüz para,
Aýralyk derdine tapmadym çäre, Eşit
meniň ahy-zarym, gal indi!
Tahyr diýer, mydam aglap ötermen,
Zöhräiiň hijrinde ganlar ýutarmen, Rugsat
berseň, soňra Tatar gidermen,
Husny-genjim, zülpi tarym, gal indi!
19
Melul.
84
Elkyssa, Tahyr sözüni tamam etdi. Mahym gyz aglap, Tahyra berk ýapyşdy: —Men
hem seniň bilen bile gidermen — diýip, bir söz aýtdy:
Sen-sen köňlümiň hoşgähi, Galmanam,
senden galmanam.
Şeýda köňlüm seýilgähi,
Galmanam, senden galmaýaam.
Bagrym ýakdy yşkyň derdi, Söýmüşem
seniň dek merdi,
Harap bolsun Bagdat ýurdy,
Galmanam, senden galmanam.
Men hem barsam Zöhre jana, Isterem
bolsam hemhana321,
Goýmagyl meni armana, Galmanam,
senden galmanam.
Maňa zyndandyr bu jahan,
Sensiz maňa bolmaz döwran.
Ýakar her dem ruzy-hijran.
Galmanam, senden galmanam.
Mahym diýer, ýandym bu gün, Synamdadyr
dagy-dügün,
Örtär hijran bogun-bogun, Galmanam,
senden galmamam.
Elkyssa, Mahym sözüni tamam etdi. Şol wagt bularyň yzlarynda bir gert peýda
boldy, Mahym, şanyň atlysy bolsa gerek – bizi alyp giderler diýip, güman etdi we Tahyra:
— Indi näme pikýriň, bolsa, ýagdaýyny gör!—diýdi. Tahyr ugramakçy
boldy. Mahym gyz ýene berk ýapyşyp, bir gazal aýtdy:
Tahyr jan, kanda bararsen?
Rehm etmeýip men biçärä.
Zöhräniň ýüzün görersen,
Tiz ýetişgil bu diýara322.
Her kim sana könül baglar,
Aýralyk jigeriň daglar,
85
Tatarda Zöhre jan aglar,
Bagdatda—Mahym biçäre.
Jaýyň bar göz garasynda,
Goluň göwher parasynda, Iki
gyzyň arasynda
Sen hem bolmagyl awara.
Yşk oduna ýana-ýana,
Rehmiň gelmezmi bu jana?
Duşman bolup Babahana,
Nägä çekilmegil dara!
Mahym diýr, gezem bagyňda,
Keşt eýlesem otagyňda,
Gelmeseň, geler çagynda,
Özüm kylar men ýüz para.
Ondan soň Mahym jan aglaý-aglaý rugsat berdi we Tahyr bilen hoşlaşyp galdy. Tahyr
beg Tatar gitdi, Mahym jan Bagdada gaýtdy.
Tahyr ýelmaýany münüp, kä uçup, kä gonup barar erdi; ýol kaýsy, yz kaýsy bilmez
erdi. Binäge sag tarapdan bir ak sakgal kişi peýda bolup, Tahyra salam berdi, Tahyr hem
salamyny aldy. Aman-saglyk soraşanlaryndan son, ol kişi aýtdy:
– Eý köşegim, kandan gelip, kanda bararsen? Tahyr:
—
Bagdatdan gelip, Tatara bararmen. Zöhre janyň aşyky men — diýdi.
Ol kişi:
— Eý balam, ýoluňy bilmeýirsen. Bu barýan ýoluň tersdir, muňa Ruhy-pyrak diýerler,
bu ýol Adem şäherine barar, oňa giden adam kyýamata çenli hem wysala ýetmez. Bäri gel,
men seni dogry ýola salaýyn—diýip, gün ýaşynça ýoldaş bolup ýöredi. Agşam boldy,
ýyldyzlar çykdy. Ol ak sakgal baba aýtdy:
— Eý oglum! «Ugradandan ýoldaş bolmaz, ýolda goşulan ýolda galar» diýen bir
nakyl bardyr, ine şu ýyldyzy belle: muňa Demirgazyk ýyldyzy diýerler, giden tarapyň
gündogar bolsa, bu ýyldyzy çep tarapyňa alyp gidiber. Ol daga Wasyl dagy diýerler, ol
daga bolsa Hijran dagy diýerler. Sen ol Wasyl dagyna git. Bara-bara bir çeşmä ýetişersen.
Oňa Sagyra çeşmesi diýerler. Ondan düýäňi ýakarsen, özüň hem içersen, mes bolarsen, owal
dokuz aýda barsaň, indi dokuz günde bararsen, yşkyň zyýada bolsun! — diýip, ak pata berip,
gözünden gaýyp boldy.
Tahyr begiň Zöhre gyz ýadyna düşüp, gözünde ýaş, bagrynda daş, mesti-haýran
bolup: «Hi, maňa Zöhre jan miýesser bolarmyka ýa-da ýedi ýyldan bäri meni unudyp, başga
birine köňül berdimikä?» diýip, sazyny eline alyp, ýelmaýanyň üstünde üzeňňä galyp, bir
söz aýtdy:
86
Pyrkat eýýamynda, yşkyň bahrynda, Wysala
göz tutdum, döwran ýetişmez.
Yşkdan mün elem bar, köňlüm şährinde, Dilberden
birine derman ýetişmez.
Sözüň eda bolmaz sözlemek bilen,
Yşkyň pinhan bolmaz gizlemek bilen,
Gözüm gana doldy gözlemek bilen, Indi
gözlemäge perman ýetişmez.
Tä ölinçäm menden çykmaz hyýalyň.
Dürdäne dişleriň, şeker zulalyň,
Janymda jaý tutdy suratyň, halyň, Jan
bitakat boldy, janan ýetişmez.
Lebiňe leb goýup, sorsam lebiňden,
Ýazdyryp düwmäňi, tirsem gülüňden
Boýnuňa gol salyp, näzik biliňden
Guçanyň janypa arman ýetişmez.
Tahyry köýdürdi görkäne-ýüzler,
Saňa gurban bolsun gelinler, gyzlar,
Mübärek jemalyň görmäge gözler,
Waspyň sözlemäge zyban323 ýetişmez.
Tahyr sözüni tamam etdi. Ol bu barşyna çeşmeýi Sagyra ýetişdi. Ol çeşmeden
duýesini suwa ýakdy, özi hem içip, mest boldy we ýelmaýanyň syrtyna bir taýak urup, ýola
rowama boldy. Gonanyny gol bildi, geçenini ýol.
Şol eýýamda kyrk sany garakçy bar erdi. Olar ýol urup ýören garakçylar erdi. Şu
garakçylar adam suratly bir zadyň ýol bilen gelýänini görüp, ýakyn geldiler. Emma
sagdygyny, diwanadygyny bilmediler. Olaryň her kaýsy ýoluň bir ýanyndan çykyp, at
saldylar. Tahyr orta düşdi. Garakçylar Tahyry tutup:
— Eý ýigit, kandan gelip, kanda bararsen? Kaýsy halkdan bolarsen? — diýdiler.
Tahyr:
— Men tatarly, Babahan atly patyşaňyň Zöhre diýen gyzyna aşyk boldum. Babahan
maňa duşmanlyk edip, meni sandyga salyp, Fyrat derýasyna taşlady. Sandyk üç aý
diýende, Bagdat şäherinden çykdy. Bagdat patyşasy Adyl şanyň gyzy Mahym maňa ýedi
ýyllap garaşyk etdi. Ine men ýedi ýyldan beri şanyň gaçgagy bolup, Bagdatda gezip ýörkäm,
ýarymyň gelsin diýen habaryny eşidip, Bagdatdan Tatara barşym — diýdi.
87
Tahyryň bu sözüne garakçylaryň hemmesi ynandy, emma içlerinde biri — şekgak
ynanman: — Hany, yşkyň odundan bir nyşan görkez!—diýdi. Tahyr: — Nyşan görer
bolsaň bäri gel!—diýdi. Şekgak324 ileri süýşdi. Tahyr Zöhre jany ýadyna düşürip,
kükregine urup, ah tartdy — Tahyryň agzyndan ot çykyp, garakçynyň ýüzüne ýapyşdy.
Garakçynyň ýüzi, sakgaly tamam köýdi. Garakçglar haýran-serasyma bolup:
— Eý Tahyr! Sen hak aşyk ekensen. Bu batyrlaryň şanyna bir söz aýt, seni azat
edeli — diýdiler. Şol wagt Tahyr eline sazyny alyp, öz sergerdanlygyndan bir efsana
okady:
Bahadyrlar, meni ýollaň20 ýoluma,
Arzym budur, söwer ýara ýetişsem,
Aşyk menem, rehm eýläňiz halyma,
Mysapyram, bir diýara ýetişsem.
Ýar didaryn istäp, galmyşam derde,
Merdana aşykmen, duşmuşam merde, Ýedi
ýyl bolupdyr wadaly ýerde,
Zöhräm bilen bir ykrara ýetişsem.
Bir garybam aýralygyň dagynda,
Sergerdan gezermen ýar soragynda, Bilbil
erdim bir dilberiň bagynda,
Höwesim köp ol gülzara ýetişsem.
Kyrk böri siz, ady äleme dolan,
Niçe duşmanlary derbe-der kylan,
Zöhre jan diýp, söweş etsem şa bilen, Häzir
boluň, oşol käre ýetişsem.
Tahyr diýer, pida kyldym bu jany, Başym
bolsun Zöhre janyň gurbany,
Dünýä gelen çeker çoh-çoh armany, Armanym
ýok, ol nigara ýetişsem.
Tahyr sözuni tamam etdi.
Garakçylaryň başlygyna Moýsepit serdar diýer erdiler. Ol batyrlykda müň adama,
şejagat325 babynda Rüsteme barabar erdi, asyl nesli hem Rüstem öwladyn-dan erdi. Bir
keren Rüstem Şähri-Jürjany326 alanda, onuň häkimi gyzyny Rüsteme berip, ondan hem şu
20
Goýuň.
Gelmişem.
88
Moýsepit serdar emele gelip erdi we häli hem Jürjan häkimine boýun egmän, kyrk atly
bolup, dagda-çölde gezer erdi. Moýsepit:
— Eý Tahyr jan, men seniň hak aşyk ekeniňi bildim. Sen owal Hudaýy, ikinjiden,
Zöhräni söýýän eken sen. Biz hem owal Hudaýy, ondan soňra Hudaýy söýeni söýermiz.
Bizdan saňa zyýan ýokdur. Alla ýaryň bolsun! Her ýerde başyňa iş düşse, enşaalla, häzir
bolarmen—diýip, rugsat berdi. Tahyr beg baş egip, bulardan gitjek ýoluny sorap, ýola
rowana boldy.
Tahyr garakçylardan gutulanyna hoşwagt bolup, sagyna-soluna garap barar erdi.
Birdenkä öňünden ýene bir gara peýda boldy. Ýakyn gelip görse, bular hem bir hudabizar
garakçylar ekeni... Bular at saldylar. Tahyr gaçmady. Olar gelip, Tahyry taladylar, Tahyryň
egnindäki dokuz gat donuny aldylar. Garakçylar Tahyryň zer-zerbapdan tikilen bu
lybaslaryny, jemyg ýerine tylla suwy berlen, biline dökülip duran käkillerini we egnine
düşüp duran gulpaklaryny — şeýle bir zyba ýigidi görüp, haýran galdylar. Olar:
— Eý ýigit! Kaýdan gelip, kaý ýerge bararsen? Kaýsy jemagatdan bolarsen, kaýsy
bagyň güli, kaýsy bilbiliň çemeni sen, şamu sen, şazadamu sen, ýa aşyky-zarmu sen? Habar
ber! — diýdiler. Onda Tahyr:
— Men aşyky zardyrmen. Biziň halkymyzyň habary saz bilen bolar — diýip, bir
efsana okady:
Ýakdy meni yşk ataşy,
Köňlüm perişandyr meniň,
Derdimi soramaz bir kişi,
Enduhy-gamdyr ýoldaşy,
Waý, Zöhre janyň göz ýaşy
Gowgaýa saldy bu başy,
Görsem ýene ol mähweşi,
Göz röwşeni, köňlüm hoşy,
Tatar uçar kalbym guşy,
Istäp mesahyp327 ýoldaşy,
Gözler döküp gülgün ýaşy,
Bagrym doly gandyr meniň.
Serwi kaddu, simin beden,
Oldur meni mejnun eden,
Sorsaň, ki ahwalymny sen, Bir
dilberiň köýünde men,
Her bakyşy — ýüz müň tümen,
Koýnunda
bostanu-çemen.
328
Katg-taryk ,
rahy
zen.
Boýnumga baglap sen kemen,
Ykbalym keç, bagtym ýaman, Ornum ki
zyndandyr meniň.
89
Her aşyk istär ýaryny,
Bilbil söýer gülzaryny,
Arzuw kylyp didaryny, Görsem
oşol dildaryny,
Berse jahanyň baryny, Bermen
saçnyň bir taryny,
Daýym çekermen zaryny,
Rahat
bilip
azaryny,
Koýnunda tirsem naryny,
Derdimge dermandyr meniň.
Aglap zebun halymga, waý. Diýdiň
ki ýaryň, waspyn aý, Kaddy elipdir,
gaşy ýaý, Enwer ýüzi on tördi aý,
Weýrana bolsun bu saraý, Ýa
reb, niçik jaý bu jaý?
Neýleý, meni kadyr Hudaý,
Kyldy meni ýardan jidaý,
Çün kyldygym janym pidaý Bir
mahy-tabandyr meniň.
Aýtaý sözüm men, mübtela,
Ýar ýolunda boldum geda,
Derdim meniň bolmaz eda, Hijran
meni kyldy jyda,
Men eýlerem janym pida,
Dilberge bolsam kethuda,
Tatar bakyp, kylsam neda329,
Ýetmezmi, begler, bu seda?
Rehm etmese kadyr Huda,
Işim ki efgandyr meniň.
Geldim ki Bagdat şährinden,
Bahyr—atam, Tahyr—özüm,
Aşygy goýmaň ýolundan,
Zöhräni görsün bu gözüm,
Bolsam bu zyndan içre men,
Tatar sarydyr bu ýüzüm,
Geliň, begler, azat ediň,
Arzym size, budur sözüm,
90
Malym, başym, janym, tenim Zöhräge
gurbandyr meniň.
Tahyr sözüni tamam edip:
— Eý ýigitler, men bir aşyky-zarmen, Tatarda bir jenana giriftarmen. Öz janymny
ölümge howala kylyp bararmen. Maňa ýol beriň — diýdi.
Atlylaryň serdaryna Kamarylzaman diýer erdiler. Özi Moýsepit serdaryň ýegeni erdi.
Bir söz üstünde Moýsepit serdardan kinedar bolup, atly ýygnap, öz başyna ondan aýry gezer
erdi. Kamarylzamanyň Tahyra rehmi gelip, alan zatlaryny gaýtaryp berdi:
— Eý Tahyr jan! Men saňa kyýamatlyk dogan. Ne ýerde başyňa iş düşse, enşaalla,
ýetişermen. Eger Tatar şahy saňa gyzyny bermese, şäherini başyna zyndan edip, gyzyny
saňa alyp berermen, häkimligi nökerime berermen! — diýip, bir ebýat aýtdy
Yşkyň söwdasyna salypsen başyň,
Bar, gardaşym, seni azat eýledim!
Kanda barsaň, Huda bolsun ýoldaşyň,